| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā |
(१०.) दसकनिद्देसवण्णना
(10.) Dasakaniddesavaṇṇanā
पठमबलनिद्देसो
Paṭhamabalaniddeso
८०९. दसविधेन ञाणवत्थुनिद्देसे अट्ठानन्ति हेतुपटिक्खेपो। अनवकासोति पच्चयपटिक्खेपो। उभयेनापि कारणमेव पटिक्खिपति। कारणञ्हि तदायत्तवुत्तिताय अत्तनो फलस्स ठानन्ति च अवकासोति च वुच्चति। यन्ति येन कारणेन। दिट्ठिसम्पन्नोति मग्गदिट्ठिया सम्पन्नो सोतापन्नो अरियसावको। कञ्चि सङ्खारन्ति चतुभूमकेसु सङ्खतसङ्खारेसु कञ्चि एकं सङ्खारम्पि। निच्चतो उपगच्छेय्याति निच्चोति गण्हेय्य। नेतं ठानं विज्जतीति एतं कारणं नत्थि, न उपलब्भति। यं पुथुज्जनोति येन कारणेन पुथुज्जनो। ठानमेतं विज्जतीति एतं कारणं अत्थि; सस्सतदिट्ठिया हि सो तेभूमकेसु सङ्खारेसु कञ्चि सङ्खारं निच्चतो गण्हेय्याति अत्थो। चतुत्थभूमकसङ्खारो पन तेजुस्सदत्ता दिवसं सन्तत्तो अयोगुळो विय मक्खिकानं दिट्ठिया वा अञ्ञेसं वा अकुसलानं आरम्मणं न होति। इमिना नयेन कञ्चि सङ्खारं सुखतोतिआदीसुपि अत्थो वेदितब्बो। सुखतो उपगच्छेय्याति ‘‘एकन्तसुखी अत्ता होति अरोगो परम्मरणा’’ति (म॰ नि॰ ३.२१) एवं अत्तदिट्ठिवसेन सुखतो गाहं सन्धायेतं वुत्तं। दिट्ठिविप्पयुत्तचित्तेन पन अरियसावको परिळाहाभिभूतो परिळाहवूपसमत्थं, मत्तहत्थीपरितासितो विय, सुचिकामो पोक्खब्राह्मणो गूथं कञ्चि सङ्खारं सुखतो उपगच्छति। अत्तवादे कसिणादिपण्णत्तिसङ्गहत्थं सङ्खारन्ति अवत्वा कञ्चि धम्मन्ति वुत्तं। इधापि अरियसावकस्स चतुभूमकवसेन परिच्छेदो वेदितब्बो, पुथुज्जनस्स तेभूमकवसेन; सब्बवारेसु वा अरियसावकस्सापि तेभूमकवसेनेव परिच्छेदो वट्टति। यं यञ्हि पुथुज्जनो गण्हाति, ततो ततो अरियसावको गाहं विनिवेठेति। पुथुज्जनो हि यं यं निच्चं सुखं अत्ताति गण्हाति, तं तं अरियसावको अनिच्चं दुक्खं अनत्ताति गण्हन्तो गाहं विनिवेठेति।
809. Dasavidhena ñāṇavatthuniddese aṭṭhānanti hetupaṭikkhepo. Anavakāsoti paccayapaṭikkhepo. Ubhayenāpi kāraṇameva paṭikkhipati. Kāraṇañhi tadāyattavuttitāya attano phalassa ṭhānanti ca avakāsoti ca vuccati. Yanti yena kāraṇena. Diṭṭhisampannoti maggadiṭṭhiyā sampanno sotāpanno ariyasāvako. Kañcisaṅkhāranti catubhūmakesu saṅkhatasaṅkhāresu kañci ekaṃ saṅkhārampi. Niccato upagaccheyyāti niccoti gaṇheyya. Netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti etaṃ kāraṇaṃ natthi, na upalabbhati. Yaṃ puthujjanoti yena kāraṇena puthujjano. Ṭhānametaṃ vijjatīti etaṃ kāraṇaṃ atthi; sassatadiṭṭhiyā hi so tebhūmakesu saṅkhāresu kañci saṅkhāraṃ niccato gaṇheyyāti attho. Catutthabhūmakasaṅkhāro pana tejussadattā divasaṃ santatto ayoguḷo viya makkhikānaṃ diṭṭhiyā vā aññesaṃ vā akusalānaṃ ārammaṇaṃ na hoti. Iminā nayena kañci saṅkhāraṃ sukhatotiādīsupi attho veditabbo. Sukhato upagaccheyyāti ‘‘ekantasukhī attā hoti arogo parammaraṇā’’ti (ma. ni. 3.21) evaṃ attadiṭṭhivasena sukhato gāhaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Diṭṭhivippayuttacittena pana ariyasāvako pariḷāhābhibhūto pariḷāhavūpasamatthaṃ, mattahatthīparitāsito viya, sucikāmo pokkhabrāhmaṇo gūthaṃ kañci saṅkhāraṃ sukhato upagacchati. Attavāde kasiṇādipaṇṇattisaṅgahatthaṃ saṅkhāranti avatvā kañci dhammanti vuttaṃ. Idhāpi ariyasāvakassa catubhūmakavasena paricchedo veditabbo, puthujjanassa tebhūmakavasena; sabbavāresu vā ariyasāvakassāpi tebhūmakavaseneva paricchedo vaṭṭati. Yaṃ yañhi puthujjano gaṇhāti, tato tato ariyasāvako gāhaṃ viniveṭheti. Puthujjano hi yaṃ yaṃ niccaṃ sukhaṃ attāti gaṇhāti, taṃ taṃ ariyasāvako aniccaṃ dukkhaṃ anattāti gaṇhanto gāhaṃ viniveṭheti.
मातरन्तिआदीसु जनिकाव माता। मनुस्सभूतोव खीणासवो अरहाति अधिप्पेतो। किं पन अरियसावको अञ्ञं जीविता वोरोपेय्याति? एतम्पि अट्ठानं। सचेपि भवन्तरगतं अरियसावकं अत्तनो अरियसावकभावं अजानन्तम्पि कोचि एवं वदेय्य – ‘इमं कुन्थकिपिल्लिकं जीविता वोरोपेत्वा सकलचक्कवाळगब्भे चक्कवत्तिरज्जं पटिपज्जाही’ति, नेव सो तं जीविता वोरोपेय्य। अथ वापि नं एवं वदेय्युं – ‘सचे इमं न घातेस्ससि, सीसं ते छिन्दिस्सामा’ति, सीसमेवस्स छिन्देय्युं, नेव सो तं घातेय्य। पुथुज्जनभावस्स पन महासावज्जभावदस्सनत्थं अरियसावकस्स च बलदीपनत्थमेतं वुत्तं। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – सावज्जो पुथुज्जनभावो, यत्र हि नाम पुथुज्जनो मातुघातादीनिपि आनन्तरियानि करिस्सति। महाबलो अरियसावको; सो एतानि कम्मानि न करोतीति।
Mātarantiādīsu janikāva mātā. Manussabhūtova khīṇāsavo arahāti adhippeto. Kiṃ pana ariyasāvako aññaṃ jīvitā voropeyyāti? Etampi aṭṭhānaṃ. Sacepi bhavantaragataṃ ariyasāvakaṃ attano ariyasāvakabhāvaṃ ajānantampi koci evaṃ vadeyya – ‘imaṃ kunthakipillikaṃ jīvitā voropetvā sakalacakkavāḷagabbhe cakkavattirajjaṃ paṭipajjāhī’ti, neva so taṃ jīvitā voropeyya. Atha vāpi naṃ evaṃ vadeyyuṃ – ‘sace imaṃ na ghātessasi, sīsaṃ te chindissāmā’ti, sīsamevassa chindeyyuṃ, neva so taṃ ghāteyya. Puthujjanabhāvassa pana mahāsāvajjabhāvadassanatthaṃ ariyasāvakassa ca baladīpanatthametaṃ vuttaṃ. Ayañhettha adhippāyo – sāvajjo puthujjanabhāvo, yatra hi nāma puthujjano mātughātādīnipi ānantariyāni karissati. Mahābalo ariyasāvako; so etāni kammāni na karotīti.
पदुट्ठेन चित्तेनाति दोससम्पयुत्तेन वधकचित्तेन। लोहितं उप्पादेय्याति जीवमानकसरीरे खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि लोहितं उप्पादेय्य। सङ्घं भिन्देय्याति समानसंवासकं समानसीमायं ठितं पञ्चहि कारणेहि सङ्घं भिन्देय्य, वुत्तञ्हेतं – ‘‘पञ्चहुपालि, आकारेहि सङ्घो भिज्जति – कम्मेन, उद्देसेन, वोहरन्तो, अनुस्सावनेन, सलाकग्गाहेना’’ति (परि॰ ४५८)।
Paduṭṭhena cittenāti dosasampayuttena vadhakacittena. Lohitaṃ uppādeyyāti jīvamānakasarīre khuddakamakkhikāya pivanamattampi lohitaṃ uppādeyya. Saṅghaṃ bhindeyyāti samānasaṃvāsakaṃ samānasīmāyaṃ ṭhitaṃ pañcahi kāraṇehi saṅghaṃ bhindeyya, vuttañhetaṃ – ‘‘pañcahupāli, ākārehi saṅgho bhijjati – kammena, uddesena, voharanto, anussāvanena, salākaggāhenā’’ti (pari. 458).
तत्थ ‘कम्मेना’ति अपलोकनादीसु चतूसु कम्मेसु अञ्ञतरेन कम्मेन। ‘उद्देसेना’ति पञ्चसु पातिमोक्खुद्देसेसु अञ्ञतरेन उद्देसेन। ‘वोहरन्तो’ति कथयन्तो, ताहि ताहि उप्पत्तीहि ‘अधम्मं धम्मो’तिआदीनि अट्ठारस भेदकरवत्थूनि दीपेन्तो। ‘अनुस्सावनेना’ति ‘ननु तुम्हे जानाथ मय्हं उच्चाकुला पब्बजितभावं बहुस्सुतभावञ्च! मादिसो नाम उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं गाहेय्याति चित्तम्पि उप्पादेतुं तुम्हाकं न युत्तं। किं मय्हं अवीचि नीलुप्पलवनं विय सीतलो? किमहं अपायतो न भायामी’तिआदिना नयेन कण्णमूले वचीभेदं कत्वा अनुस्सावनेन । ‘सलाकग्गाहेना’ति एवं अनुस्सावेत्वा तेसं चित्तं उपत्थम्भेत्वा अनिवत्तनधम्मे कत्वा ‘‘गण्हथ इमं सलाक’’न्ति सलाकग्गाहेन। एत्थ च कम्ममेव उद्देसो वा पमाणं वोहारानुस्सावनसलाकग्गाहा पन पुब्बभागा। अट्ठारसवत्थुदीपनवसेन हि वोहरन्तेन तत्थ रुचिजननत्थं अनुस्सावेत्वा सलाकाय गाहितायपि अभिन्नोव होति सङ्घो। यदा पन एवं चत्तारो वा अतिरेका वा सलाकं गाहेत्वा आवेणिकं कम्मं वा उद्देसं वा करोन्ति, तदा सङ्घो भिन्नो नाम होति।
Tattha ‘kammenā’ti apalokanādīsu catūsu kammesu aññatarena kammena. ‘Uddesenā’ti pañcasu pātimokkhuddesesu aññatarena uddesena. ‘Voharanto’ti kathayanto, tāhi tāhi uppattīhi ‘adhammaṃ dhammo’tiādīni aṭṭhārasa bhedakaravatthūni dīpento. ‘Anussāvanenā’ti ‘nanu tumhe jānātha mayhaṃ uccākulā pabbajitabhāvaṃ bahussutabhāvañca! Mādiso nāma uddhammaṃ ubbinayaṃ satthusāsanaṃ gāheyyāti cittampi uppādetuṃ tumhākaṃ na yuttaṃ. Kiṃ mayhaṃ avīci nīluppalavanaṃ viya sītalo? Kimahaṃ apāyato na bhāyāmī’tiādinā nayena kaṇṇamūle vacībhedaṃ katvā anussāvanena . ‘Salākaggāhenā’ti evaṃ anussāvetvā tesaṃ cittaṃ upatthambhetvā anivattanadhamme katvā ‘‘gaṇhatha imaṃ salāka’’nti salākaggāhena. Ettha ca kammameva uddeso vā pamāṇaṃ vohārānussāvanasalākaggāhā pana pubbabhāgā. Aṭṭhārasavatthudīpanavasena hi voharantena tattha rucijananatthaṃ anussāvetvā salākāya gāhitāyapi abhinnova hoti saṅgho. Yadā pana evaṃ cattāro vā atirekā vā salākaṃ gāhetvā āveṇikaṃ kammaṃ vā uddesaṃ vā karonti, tadā saṅgho bhinno nāma hoti.
एवं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो सङ्घं भिन्देय्याति नेतं ठानं विज्जति। एत्तावता मातुघातादीनि पञ्च आनन्तरियकम्मानि दस्सितानि होन्ति, यानि पुथुज्जनो करोति, न अरियसावको। तेसं आविभावत्थं –
Evaṃ diṭṭhisampanno puggalo saṅghaṃ bhindeyyāti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Ettāvatā mātughātādīni pañca ānantariyakammāni dassitāni honti, yāni puthujjano karoti, na ariyasāvako. Tesaṃ āvibhāvatthaṃ –
कम्मतो द्वारतो चेव, कप्पट्ठितियतो तथा।
Kammato dvārato ceva, kappaṭṭhitiyato tathā;
पाकसाधारणादीहि, विञ्ञातब्बो विनिच्छयो॥
Pākasādhāraṇādīhi, viññātabbo vinicchayo.
तत्थ ‘कम्मतो’ ताव – एत्थ हि मनुस्सभूतस्सेव मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा अपि परिवत्तलिङ्गं जीविता वोरोपेन्तस्स कम्मं आनन्तरियं होति। तस्स विपाकं पटिबाहिस्सामी’ति सकलचक्कवाळं महाचेतियप्पमाणेहि कञ्चनथूपेहि पूरेत्वापि, सकलचक्कवाळं पूरेत्वा निसिन्नभिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वापि, बुद्धस्स भगवतो सङ्घाटिकण्णं अमुञ्चित्वाव विचरित्वापि, कायस्स भेदा निरयमेव उपपज्जति। यो पन सयं मनुस्सभूतो तिरच्छानभूतं मातरं वा पितरं वा, सयं वा तिरच्छानभूतो मनुस्सभूतं, तिरच्छानभूतोयेव वा तिरच्छानभूतं जीविता वोरोपेति, तस्स कम्मं आनन्तरियं न होति, कम्मं पन भारियं होति, आनन्तरियं आहच्चेव तिट्ठति। मनुस्सजातिकानं पन वसेन अयं पञ्हो कथितो।
Tattha ‘kammato’ tāva – ettha hi manussabhūtasseva manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā api parivattaliṅgaṃ jīvitā voropentassa kammaṃ ānantariyaṃ hoti. Tassa vipākaṃ paṭibāhissāmī’ti sakalacakkavāḷaṃ mahācetiyappamāṇehi kañcanathūpehi pūretvāpi, sakalacakkavāḷaṃ pūretvā nisinnabhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvāpi, buddhassa bhagavato saṅghāṭikaṇṇaṃ amuñcitvāva vicaritvāpi, kāyassa bhedā nirayameva upapajjati. Yo pana sayaṃ manussabhūto tiracchānabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā, sayaṃ vā tiracchānabhūto manussabhūtaṃ, tiracchānabhūtoyeva vā tiracchānabhūtaṃ jīvitā voropeti, tassa kammaṃ ānantariyaṃ na hoti, kammaṃ pana bhāriyaṃ hoti, ānantariyaṃ āhacceva tiṭṭhati. Manussajātikānaṃ pana vasena ayaṃ pañho kathito.
एत्थ एळकचतुक्कं, सङ्गामचतुक्कं, चोरचतुक्कञ्च कथेतब्बं। ‘एळकं मारेमी’ति अभिसन्धिनापि हि एळकट्ठाने ठितं मनुस्सो मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा मारेन्तो आनन्तरियं फुसति। एळकाभिसन्धिना पन मातापितिअभिसन्धिना वा एळकं मारेन्तो आनन्तरियं न फुसति। मातापितिअभिसन्धिना मातापितरो मारेन्तो फुसतेव। एस नयो इतरस्मिम्पि चतुक्कद्वये। यथा च मातापितूसु, एवं अरहन्तेपि एतानि चतुक्कानि वेदितब्बानि। मनुस्सअरहन्तमेव च मारेत्वा आनन्तरियं फुसति, न यक्खभूतं; कम्मं पन भारियं आनन्तरियसदिसमेव। मनुस्सअरहन्तस्स च पुथुज्जनकालेयेव सत्थप्पहारे वा विसे वा दिन्नेपि यदि सो अरहत्तं पत्वा तेनेव मरति, अरहन्तघातो होतियेव। यं पन पुथुज्जनकाले दिन्नं दानं अरहत्तं पत्वा परिभुञ्जति, पुथुज्जनस्सेव तं दिन्नं होति। सेसअरियपुग्गले मारेन्तस्स आनन्तरियं नत्थि, कम्मं पन भारियं आनन्तरियसदिसमेव।
Ettha eḷakacatukkaṃ, saṅgāmacatukkaṃ, coracatukkañca kathetabbaṃ. ‘Eḷakaṃ māremī’ti abhisandhināpi hi eḷakaṭṭhāne ṭhitaṃ manusso manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā mārento ānantariyaṃ phusati. Eḷakābhisandhinā pana mātāpitiabhisandhinā vā eḷakaṃ mārento ānantariyaṃ na phusati. Mātāpitiabhisandhinā mātāpitaro mārento phusateva. Esa nayo itarasmimpi catukkadvaye. Yathā ca mātāpitūsu, evaṃ arahantepi etāni catukkāni veditabbāni. Manussaarahantameva ca māretvā ānantariyaṃ phusati, na yakkhabhūtaṃ; kammaṃ pana bhāriyaṃ ānantariyasadisameva. Manussaarahantassa ca puthujjanakāleyeva satthappahāre vā vise vā dinnepi yadi so arahattaṃ patvā teneva marati, arahantaghāto hotiyeva. Yaṃ pana puthujjanakāle dinnaṃ dānaṃ arahattaṃ patvā paribhuñjati, puthujjanasseva taṃ dinnaṃ hoti. Sesaariyapuggale mārentassa ānantariyaṃ natthi, kammaṃ pana bhāriyaṃ ānantariyasadisameva.
लोहितुप्पादे तथागतस्स अभेज्जकायताय परूपक्कमेन चम्मच्छेदं कत्वा लोहितपग्घरणं नाम नत्थि। सरीरस्स पन अन्तोयेव एकस्मिं ठाने लोहितं समोसरति। देवदत्तेन पटिविद्धसिलातो भिज्जित्वा गता सकलिकापि तथागतस्स पादन्तं पहरि। फरसुना पहटो विय पादो अन्तोलोहितोयेव अहोसि। तथा करोन्तस्स आनन्तरियं होति। जीवको पन तथागतस्स रुचिया सत्थकेन चम्मं छिन्दित्वा तम्हा ठाना दुट्ठलोहितं नीहरित्वा फासुकमकासि। तथा करोन्तस्स पुञ्ञकम्ममेव होति।
Lohituppāde tathāgatassa abhejjakāyatāya parūpakkamena cammacchedaṃ katvā lohitapaggharaṇaṃ nāma natthi. Sarīrassa pana antoyeva ekasmiṃ ṭhāne lohitaṃ samosarati. Devadattena paṭividdhasilāto bhijjitvā gatā sakalikāpi tathāgatassa pādantaṃ pahari. Pharasunā pahaṭo viya pādo antolohitoyeva ahosi. Tathā karontassa ānantariyaṃ hoti. Jīvako pana tathāgatassa ruciyā satthakena cammaṃ chinditvā tamhā ṭhānā duṭṭhalohitaṃ nīharitvā phāsukamakāsi. Tathā karontassa puññakammameva hoti.
अथ ये च परिनिब्बुते तथागते चेतियं भिन्दन्ति, बोधिं छिन्दन्ति, धातुम्हि उपक्कमन्ति, तेसं किं होतीति? भारियं कम्मं होति आनन्तरियसदिसं। सधातुकं पन थूपं वा पटिमं वा बाधयमानं बोधिसाखञ्च छिन्दितुं वट्टति। सचेपि तत्थ निलीना सकुणा चेतिये वच्चं पातेन्ति, छिन्दितुं वट्टतियेव। परिभोगचेतियतो हि सरीरचेतियं महन्ततरं। चेतियवत्थुं भिन्दित्वा गच्छन्तं बोधिमूलम्पि छिन्दित्वा हरितुं वट्टति। या पन बोधिसाखा बोधिघरं बाधति, तं गेहरक्खणत्थं छिन्दितुं न लब्भति। बोधिअत्थञ्हि गेहं, न गेहत्थाय बोधि। आसनघरेपि एसेव नयो। यस्मिं पन आसनघरे धातु निहिता होति, तस्स रक्खणत्थाय बोधिसाखं छिन्दितुं वट्टति। बोधिजग्गनत्थं ओजोहरणसाखं वा पूतिट्ठानं वा छिन्दितुं वट्टतियेव; सरीरपटिजग्गने विय पुञ्ञम्पि होति।
Atha ye ca parinibbute tathāgate cetiyaṃ bhindanti, bodhiṃ chindanti, dhātumhi upakkamanti, tesaṃ kiṃ hotīti? Bhāriyaṃ kammaṃ hoti ānantariyasadisaṃ. Sadhātukaṃ pana thūpaṃ vā paṭimaṃ vā bādhayamānaṃ bodhisākhañca chindituṃ vaṭṭati. Sacepi tattha nilīnā sakuṇā cetiye vaccaṃ pātenti, chindituṃ vaṭṭatiyeva. Paribhogacetiyato hi sarīracetiyaṃ mahantataraṃ. Cetiyavatthuṃ bhinditvā gacchantaṃ bodhimūlampi chinditvā harituṃ vaṭṭati. Yā pana bodhisākhā bodhigharaṃ bādhati, taṃ geharakkhaṇatthaṃ chindituṃ na labbhati. Bodhiatthañhi gehaṃ, na gehatthāya bodhi. Āsanagharepi eseva nayo. Yasmiṃ pana āsanaghare dhātu nihitā hoti, tassa rakkhaṇatthāya bodhisākhaṃ chindituṃ vaṭṭati. Bodhijagganatthaṃ ojoharaṇasākhaṃ vā pūtiṭṭhānaṃ vā chindituṃ vaṭṭatiyeva; sarīrapaṭijaggane viya puññampi hoti.
सङ्घभेदे सीमट्ठकसङ्घे असन्निपतिते विसुं परिसं गहेत्वा कतवोहारानुस्सावनसलाकग्गाहस्स कम्मं वा करोन्तस्स उद्देसं वा उद्दिसन्तस्स भेदो च होति आनन्तरियकम्मञ्च। समग्गसञ्ञाय पन वट्टति। समग्गसञ्ञाय हि करोन्तस्स नेव भेदो होति न आनन्तरियकम्मं। तथा नवतो ऊनपरिसायं। सब्बन्तिमेन पन परिच्छेदेन नवन्नं जनानं यो सङ्घं भिन्दति, तस्स आनन्तरियकम्मं होति। अनुवत्तकानं अधम्मवादीनं महासावज्जं कम्मं; धम्मवादिनो अनवज्जा। तत्थ नवन्नमेव सङ्घभेदे इदं सुत्तं – ‘‘एकतो, उपालि, चत्तारो होन्ति, एकतो चत्तारो, नवमो अनुस्सावेति सलाकं गाहेति – ‘अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इदं गण्हथ, इदं रोचेथा’ति। एवं खो, उपालि, सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो च। नवन्नं वा, उपालि, अतिरेकनवन्नं वा सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो चा’’ति (चूळव॰ ३५१)।
Saṅghabhede sīmaṭṭhakasaṅghe asannipatite visuṃ parisaṃ gahetvā katavohārānussāvanasalākaggāhassa kammaṃ vā karontassa uddesaṃ vā uddisantassa bhedo ca hoti ānantariyakammañca. Samaggasaññāya pana vaṭṭati. Samaggasaññāya hi karontassa neva bhedo hoti na ānantariyakammaṃ. Tathā navato ūnaparisāyaṃ. Sabbantimena pana paricchedena navannaṃ janānaṃ yo saṅghaṃ bhindati, tassa ānantariyakammaṃ hoti. Anuvattakānaṃ adhammavādīnaṃ mahāsāvajjaṃ kammaṃ; dhammavādino anavajjā. Tattha navannameva saṅghabhede idaṃ suttaṃ – ‘‘ekato, upāli, cattāro honti, ekato cattāro, navamo anussāveti salākaṃ gāheti – ‘ayaṃ dhammo, ayaṃ vinayo, idaṃ satthusāsanaṃ, idaṃ gaṇhatha, idaṃ rocethā’ti. Evaṃ kho, upāli, saṅgharāji ceva hoti saṅghabhedo ca. Navannaṃ vā, upāli, atirekanavannaṃ vā saṅgharāji ceva hoti saṅghabhedo cā’’ti (cūḷava. 351).
एतेसु च पन पञ्चसु सङ्घभेदो वचीकम्मं, सेसानि कायकम्मानीति। एवं कम्मतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Etesu ca pana pañcasu saṅghabhedo vacīkammaṃ, sesāni kāyakammānīti. Evaṃ kammatopi viññātabbo vinicchayo.
‘द्वारतो’ति सब्बानेव चेतानि कायद्वारतोपि वचीद्वारतोपि समुट्ठहन्ति। पुरिमानि पनेत्थ चत्तारि आणत्तिकविज्जामयपयोगवसेन वचीद्वारतो समुट्ठहित्वापि कायद्वारमेव पूरेन्ति। सङ्घभेदो हत्थमुद्दाय भेदं करोन्तस्स कायद्वारतो समुट्ठहित्वापि वचीद्वारमेव पूरेतीति। एवमेत्थ द्वारतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Dvārato’ti sabbāneva cetāni kāyadvāratopi vacīdvāratopi samuṭṭhahanti. Purimāni panettha cattāri āṇattikavijjāmayapayogavasena vacīdvārato samuṭṭhahitvāpi kāyadvārameva pūrenti. Saṅghabhedo hatthamuddāya bhedaṃ karontassa kāyadvārato samuṭṭhahitvāpi vacīdvārameva pūretīti. Evamettha dvāratopi viññātabbo vinicchayo.
‘कप्पट्ठितियतो’ति सङ्घभेदोयेव चेत्थ कप्पट्ठितियो। सण्ठहन्ते हि कप्पे कप्पवेमज्झे वा सङ्घभेदं कत्वा कप्पविनासेयेव मुच्चति। सचेपि हि ‘स्वे कप्पो विनस्सिस्सती’ति अज्ज सङ्घभेदं करोति, स्वेयेव मुच्चति, एकदिवसमेव निरये पच्चति। एवं करणं पन नत्थि। सेसानि चत्तारि कम्मानि आनन्तरियानेव होन्ति, न कप्पट्ठितियानीति। एवमेत्थ कप्पट्ठितियतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Kappaṭṭhitiyato’ti saṅghabhedoyeva cettha kappaṭṭhitiyo. Saṇṭhahante hi kappe kappavemajjhe vā saṅghabhedaṃ katvā kappavināseyeva muccati. Sacepi hi ‘sve kappo vinassissatī’ti ajja saṅghabhedaṃ karoti, sveyeva muccati, ekadivasameva niraye paccati. Evaṃ karaṇaṃ pana natthi. Sesāni cattāri kammāni ānantariyāneva honti, na kappaṭṭhitiyānīti. Evamettha kappaṭṭhitiyatopi viññātabbo vinicchayo.
‘पाकतो’ति येन च पञ्चपेतानि कम्मानि कतानि होन्ति, तस्स सङ्घभेदोयेव पटिसन्धिवसेन विपच्चति। सेसानि ‘‘अहोसि कम्मं नाहोसि कम्मविपाको’’ति एवमादीसु सङ्खं गच्छन्ति। सङ्घभेदाभावे लोहितुप्पादो, तदभावे अरहन्तघातो, तदभावे सचे पिता सीलवा होति, माता दुस्सीला नो वा तथा सीलवती, पितुघातो पटिसन्धिवसेन विपच्चति। सचे माता मातुघातो। द्वीसुपि सीलेन वा दुस्सीलेन वा समानेसु मातुघातोव पटिसन्धिवसेन विपच्चति; माता हि दुक्करकारिणी बहूपकारा च पुत्तानन्ति। एवमेत्थ पाकतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Pākato’ti yena ca pañcapetāni kammāni katāni honti, tassa saṅghabhedoyeva paṭisandhivasena vipaccati. Sesāni ‘‘ahosi kammaṃ nāhosi kammavipāko’’ti evamādīsu saṅkhaṃ gacchanti. Saṅghabhedābhāve lohituppādo, tadabhāve arahantaghāto, tadabhāve sace pitā sīlavā hoti, mātā dussīlā no vā tathā sīlavatī, pitughāto paṭisandhivasena vipaccati. Sace mātā mātughāto. Dvīsupi sīlena vā dussīlena vā samānesu mātughātova paṭisandhivasena vipaccati; mātā hi dukkarakāriṇī bahūpakārā ca puttānanti. Evamettha pākatopi viññātabbo vinicchayo.
‘साधारणादीही’ति पुरिमानि चत्तारि सब्बेसम्पि गहट्ठपब्बजितानं साधारणानि। सङ्घभेदो पन ‘‘न खो, उपालि, भिक्खुनी सङ्घं भिन्दति, न सिक्खमाना, न सामणेरो, न सामणेरी, न उपासको, न उपासिका सङ्घं भिन्दति। भिक्खु खो, उपालि, पकतत्तो समानसंवासको समानसीमायं ठितो सङ्घं भिन्दती’’ति (चूळव॰ ३५१) वचनतो वुत्तप्पकारस्स भिक्खुनोव होति, न अञ्ञस्स; तस्मा असाधारणो। आदिसद्देन सब्बेपेते दुक्खवेदनासहगता दोसमोहसम्पयुत्ता चाति एवमेत्थ साधारणादीहिपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
‘Sādhāraṇādīhī’ti purimāni cattāri sabbesampi gahaṭṭhapabbajitānaṃ sādhāraṇāni. Saṅghabhedo pana ‘‘na kho, upāli, bhikkhunī saṅghaṃ bhindati, na sikkhamānā, na sāmaṇero, na sāmaṇerī, na upāsako, na upāsikā saṅghaṃ bhindati. Bhikkhu kho, upāli, pakatatto samānasaṃvāsako samānasīmāyaṃ ṭhito saṅghaṃ bhindatī’’ti (cūḷava. 351) vacanato vuttappakārassa bhikkhunova hoti, na aññassa; tasmā asādhāraṇo. Ādisaddena sabbepete dukkhavedanāsahagatā dosamohasampayuttā cāti evamettha sādhāraṇādīhipi viññātabbo vinicchayo.
अञ्ञं सत्थारन्ति ‘अयं मे सत्था सत्थुकिच्चं कातुं समत्थो’ति भवन्तरेपि अञ्ञं तित्थकरं ‘अयं मे सत्था’ति एवं गण्हेय्य – नेतं ठानं विज्जतीति अत्थो। अट्ठमं भवं निब्बत्तेय्याति सब्बमन्दपञ्ञोपि सत्तमं भवं अतिक्कमित्वा अट्ठमं निब्बत्तेय्य – नेतं ठानं विज्जति । उत्तमकोटिया हि सत्तमं भवं सन्धायेवेस ‘‘नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति वुत्तो। किं पन तं नियामेति? किं पुब्बहेतु नियामेति उदाहु पटिलद्धमग्गो उदाहु उपरि तयो मग्गाति? सम्मासम्बुद्धेन गहितं नाममत्तमेतं। पुग्गलो पन नियतो नाम नत्थि। ‘‘पुब्बहेतु नियामेती’’ति वुत्ते हि उपरि तिण्णं मग्गानं उपनिस्सयो वुत्तो होति, पठममग्गस्स उपनिस्सयाभावो आपज्जति। इच्चस्स अहेतु अप्पच्चया निब्बत्तिं पापुणाति। ‘‘पटिलद्धमग्गो नियामेती’’ति वुत्ते उपरि तयो मग्गा अकिच्चका होन्ति, पठममग्गोव सकिच्चको, पठममग्गेनेव किलेसे खेपेत्वा परिनिब्बायितब्बं होति। ‘‘उपरि तयो मग्गा नियामेन्ती’’ति वुत्ते पठममग्गो अकिच्चको होति, उपरि तयो मग्गाव सकिच्चका, पठममग्गं अनिब्बत्तेत्वा उपरि तयो मग्गा निब्बत्तेतब्बा होन्ति, पठममग्गेन च अनुप्पज्जित्वाव किलेसा खेपेतब्बा होन्ति। तस्मा न अञ्ञो कोचि नियामेति, उपरि तिण्णं मग्गानं विपस्सनाव नियामेति। सचे हि तेसं विपस्सना तिक्खा सूरा हुत्वा वहति, एकंयेव भवं निब्बत्तेत्वा अरहत्तं पत्वा परिनिब्बाति। ततो मन्दतरपञ्ञो दुतिये वा ततिये वा चतुत्थे वा पञ्चमे वा छट्ठे वा भवे अरहत्तं पत्वा परिनिब्बाति। सब्बमन्दपञ्ञो सत्तमं भवं निब्बत्तेत्वा अरहत्तं पापुणाति, अट्ठमे भवे पटिसन्धि न होति। इति सम्मासम्बुद्धेन गहितं नाममत्तमेतं। सत्था हि बुद्धतुलाय तुलेत्वा सब्बञ्ञुतञाणेन परिच्छिन्दित्वा ‘अयं पुग्गलो सब्बमहापञ्ञो तिक्खविपस्सको एकमेव भवं निब्बत्तेत्वा अरहत्तं गण्हिस्सती’ति ‘एकबीजी’ति नामं अकासि; ‘अयं पुग्गलो दुतियं, ततियं, चतुत्थं, पञ्चमं, छट्ठं भवं निब्बत्तेत्वा अरहत्तं गण्हिस्सती’ति ‘कोलंकोलो’ति नामं अकासि; ‘अयं पुग्गलो सत्तमं भवं निब्बत्तेत्वा अरहत्तं गण्हिस्सती’ति ‘सत्तक्खत्तुपरमो’ति नामं अकासि।
Aññaṃ satthāranti ‘ayaṃ me satthā satthukiccaṃ kātuṃ samattho’ti bhavantarepi aññaṃ titthakaraṃ ‘ayaṃ me satthā’ti evaṃ gaṇheyya – netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti attho. Aṭṭhamaṃ bhavaṃ nibbatteyyāti sabbamandapaññopi sattamaṃ bhavaṃ atikkamitvā aṭṭhamaṃ nibbatteyya – netaṃ ṭhānaṃ vijjati . Uttamakoṭiyā hi sattamaṃ bhavaṃ sandhāyevesa ‘‘niyato sambodhiparāyaṇo’’ti vutto. Kiṃ pana taṃ niyāmeti? Kiṃ pubbahetu niyāmeti udāhu paṭiladdhamaggo udāhu upari tayo maggāti? Sammāsambuddhena gahitaṃ nāmamattametaṃ. Puggalo pana niyato nāma natthi. ‘‘Pubbahetu niyāmetī’’ti vutte hi upari tiṇṇaṃ maggānaṃ upanissayo vutto hoti, paṭhamamaggassa upanissayābhāvo āpajjati. Iccassa ahetu appaccayā nibbattiṃ pāpuṇāti. ‘‘Paṭiladdhamaggo niyāmetī’’ti vutte upari tayo maggā akiccakā honti, paṭhamamaggova sakiccako, paṭhamamaggeneva kilese khepetvā parinibbāyitabbaṃ hoti. ‘‘Upari tayo maggā niyāmentī’’ti vutte paṭhamamaggo akiccako hoti, upari tayo maggāva sakiccakā, paṭhamamaggaṃ anibbattetvā upari tayo maggā nibbattetabbā honti, paṭhamamaggena ca anuppajjitvāva kilesā khepetabbā honti. Tasmā na añño koci niyāmeti, upari tiṇṇaṃ maggānaṃ vipassanāva niyāmeti. Sace hi tesaṃ vipassanā tikkhā sūrā hutvā vahati, ekaṃyeva bhavaṃ nibbattetvā arahattaṃ patvā parinibbāti. Tato mandatarapañño dutiye vā tatiye vā catutthe vā pañcame vā chaṭṭhe vā bhave arahattaṃ patvā parinibbāti. Sabbamandapañño sattamaṃ bhavaṃ nibbattetvā arahattaṃ pāpuṇāti, aṭṭhame bhave paṭisandhi na hoti. Iti sammāsambuddhena gahitaṃ nāmamattametaṃ. Satthā hi buddhatulāya tuletvā sabbaññutañāṇena paricchinditvā ‘ayaṃ puggalo sabbamahāpañño tikkhavipassako ekameva bhavaṃ nibbattetvā arahattaṃ gaṇhissatī’ti ‘ekabījī’ti nāmaṃ akāsi; ‘ayaṃ puggalo dutiyaṃ, tatiyaṃ, catutthaṃ, pañcamaṃ, chaṭṭhaṃ bhavaṃ nibbattetvā arahattaṃ gaṇhissatī’ti ‘kolaṃkolo’ti nāmaṃ akāsi; ‘ayaṃ puggalo sattamaṃ bhavaṃ nibbattetvā arahattaṃ gaṇhissatī’ti ‘sattakkhattuparamo’ti nāmaṃ akāsi.
कोचि पन पुग्गलो सत्तन्नं भवानं नियतो नाम नत्थि। अरियसावको पन येन केनचिपि आकारेन मन्दपञ्ञो समानो अट्ठमं भवं अप्पत्वा अन्तराव परिनिब्बाति। सक्कसदिसोपि वट्टाभिरतो सत्तमंयेव भवं गच्छति। सत्तमे भवे सब्बकारेन पमादविहारिनोपि विपस्सनाञाणं परिपाकं गच्छति। अप्पमत्तकेपि आरम्मणे निब्बिन्दित्वा निब्बुतिं पापुणाति। सचेपि हिस्स सत्तमे भवे निद्दं वा ओक्कमन्तस्स, परम्मुखं वा गच्छन्तस्स, पच्छतो ठत्वा तिखिणेन असिना कोचिदेव सीसं पातेय्य, उदके वा ओसादेत्वा मारेय्य, असनि वा पनस्स सीसे पतेय्य, एवरूपेपि काले सप्पटिसन्धिका कालंकिरिया नाम न होति, अरहत्तं पत्वाव परिनिब्बाति। तेन वुत्तं – ‘‘अट्ठमं भवं निब्बत्तेय्य – नेतं ठानं विज्जती’’ति।
Koci pana puggalo sattannaṃ bhavānaṃ niyato nāma natthi. Ariyasāvako pana yena kenacipi ākārena mandapañño samāno aṭṭhamaṃ bhavaṃ appatvā antarāva parinibbāti. Sakkasadisopi vaṭṭābhirato sattamaṃyeva bhavaṃ gacchati. Sattame bhave sabbakārena pamādavihārinopi vipassanāñāṇaṃ paripākaṃ gacchati. Appamattakepi ārammaṇe nibbinditvā nibbutiṃ pāpuṇāti. Sacepi hissa sattame bhave niddaṃ vā okkamantassa, parammukhaṃ vā gacchantassa, pacchato ṭhatvā tikhiṇena asinā kocideva sīsaṃ pāteyya, udake vā osādetvā māreyya, asani vā panassa sīse pateyya, evarūpepi kāle sappaṭisandhikā kālaṃkiriyā nāma na hoti, arahattaṃ patvāva parinibbāti. Tena vuttaṃ – ‘‘aṭṭhamaṃ bhavaṃ nibbatteyya – netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti.
एकिस्सा लोकधातुयाति दससहस्सिलोकधातुया। तीणि हि खेत्तानि – जातिखेत्तं, आणाखेत्तं, विसयक्खेत्तन्ति। तत्थ ‘जातिक्खेत्तं’ नाम दससहस्सिलोकधातु। सा हि तथागतस्स मातुकुच्छिओक्कमनकाले, निक्खमनकाले, सम्बोधिकाले, धम्मचक्कपवत्तने, आयुसङ्खारवोस्सज्जने, परिनिब्बाने च कम्पति। कोटिसतसहस्सचक्कवाळं पन ‘आणाखेत्तं’ नाम। आटानाटियमोरपरित्तधजग्गपरित्तरतनपरित्तादीनञ्हि एत्थ आणा वत्तति। ‘विसयखेत्तस्स’ पन परिमाणं नत्थि। बुद्धानञ्हि ‘‘यावतकं ञाणं तावतकं ञेय्यं, यावतकं ञेय्यं तावतकं ञाणं , ञाणपरियन्तिकं ञेय्यं, ञेय्यपरियन्तिकं ञाण’’न्ति (पटि॰ म॰ ३.५) वचनतो अविसयो नाम नत्थि।
Ekissā lokadhātuyāti dasasahassilokadhātuyā. Tīṇi hi khettāni – jātikhettaṃ, āṇākhettaṃ, visayakkhettanti. Tattha ‘jātikkhettaṃ’ nāma dasasahassilokadhātu. Sā hi tathāgatassa mātukucchiokkamanakāle, nikkhamanakāle, sambodhikāle, dhammacakkapavattane, āyusaṅkhāravossajjane, parinibbāne ca kampati. Koṭisatasahassacakkavāḷaṃ pana ‘āṇākhettaṃ’ nāma. Āṭānāṭiyamoraparittadhajaggaparittaratanaparittādīnañhi ettha āṇā vattati. ‘Visayakhettassa’ pana parimāṇaṃ natthi. Buddhānañhi ‘‘yāvatakaṃ ñāṇaṃ tāvatakaṃ ñeyyaṃ, yāvatakaṃ ñeyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ , ñāṇapariyantikaṃ ñeyyaṃ, ñeyyapariyantikaṃ ñāṇa’’nti (paṭi. ma. 3.5) vacanato avisayo nāma natthi.
इमेसु पन तीसु खेत्तेसु, ठपेत्वा इमं चक्कवाळं, अञ्ञस्मिं चक्कवाळे बुद्धा उप्पज्जन्तीति सुत्तं नत्थि, न उप्पज्जन्तीति पन अत्थि। तीणि पिटकानि – विनयपिटकं, सुत्तन्तपिटकं, अभिधम्मपिटकन्ति। तिस्सो सङ्गीतियो – महाकस्सपत्थेरस्स सङ्गीति, यसत्थेरस्स सङ्गीति, मोग्गलिपुत्ततिस्सत्थेरस्स सङ्गीतीति। इमा तिस्सो सङ्गीतियो आरुळ्हे तेपिटके बुद्धवचने इमं चक्कवाळं मुञ्चित्वा अञ्ञत्थ बुद्धा उप्पज्जन्तीति सुत्तं नत्थि, नुप्पज्जन्तीति पन अत्थि।
Imesu pana tīsu khettesu, ṭhapetvā imaṃ cakkavāḷaṃ, aññasmiṃ cakkavāḷe buddhā uppajjantīti suttaṃ natthi, na uppajjantīti pana atthi. Tīṇi piṭakāni – vinayapiṭakaṃ, suttantapiṭakaṃ, abhidhammapiṭakanti. Tisso saṅgītiyo – mahākassapattherassa saṅgīti, yasattherassa saṅgīti, moggaliputtatissattherassa saṅgītīti. Imā tisso saṅgītiyo āruḷhe tepiṭake buddhavacane imaṃ cakkavāḷaṃ muñcitvā aññattha buddhā uppajjantīti suttaṃ natthi, nuppajjantīti pana atthi.
अपुब्बं अचरिमन्ति अपुरे अपच्छा; एकतो नुप्पज्जन्ति, पुरे वा पच्छा वा उप्पज्जन्तीति वुत्तं होति। तत्थ बोधिपल्लङ्के ‘‘बोधिं अप्पत्वा न उट्ठहिस्सामी’’ति निसिन्नकालतो पट्ठाय याव मातुकुच्छिस्मिं पटिसन्धिग्गहणं ताव पुब्बेन्ति न वेदितब्बं। बोधिसत्तस्स हि पटिसन्धिग्गहणे दससहस्सचक्कवाळकम्पनेनेव जातिक्खेत्तपरिग्गहो कतो, अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति निवारिता होति। परिनिब्बानतो पट्ठाय च याव सासपमत्तापि धातुयो तिट्ठन्ति ताव पच्छाति न वेदितब्बं। धातूसु हि ठितासु बुद्धा ठिताव होन्ति। तस्मा एत्थन्तरे अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति निवारिताव होति, धातुपरिनिब्बाने पन जाते अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति न निवारिता।
Apubbaṃ acarimanti apure apacchā; ekato nuppajjanti, pure vā pacchā vā uppajjantīti vuttaṃ hoti. Tattha bodhipallaṅke ‘‘bodhiṃ appatvā na uṭṭhahissāmī’’ti nisinnakālato paṭṭhāya yāva mātukucchismiṃ paṭisandhiggahaṇaṃ tāva pubbenti na veditabbaṃ. Bodhisattassa hi paṭisandhiggahaṇe dasasahassacakkavāḷakampaneneva jātikkhettapariggaho kato, aññassa buddhassa uppatti nivāritā hoti. Parinibbānato paṭṭhāya ca yāva sāsapamattāpi dhātuyo tiṭṭhanti tāva pacchāti na veditabbaṃ. Dhātūsu hi ṭhitāsu buddhā ṭhitāva honti. Tasmā etthantare aññassa buddhassa uppatti nivāritāva hoti, dhātuparinibbāne pana jāte aññassa buddhassa uppatti na nivāritā.
तीणि हि अन्तरधानानि नाम – परियत्तिअन्तरधानं, पटिवेधअन्तरधानं, पटिपत्तिअन्तरधानन्ति। तत्थ ‘परियत्ती’ति तीणि पिटकानि; ‘पटिवेधो’ति सच्चपटिवेधो; ‘पटिपत्ती’ति पटिपदा। तत्थ पटिवेधो च पटिपत्ति च होतिपि न होतिपि। एकस्मिञ्हि काले पटिवेधकरा भिक्खू बहू होन्ति; ‘एस भिक्खु पुथुज्जनो’ति अङ्गुलिं पसारेत्वा दस्सेतब्बो होति। इमस्मिंयेव दीपे एकवारं किर पुथुज्जनभिक्खु नाम नाहोसि। पटिपत्तिपूरकापि कदाचि बहू होन्ति, कदाचि अप्पा। इति पटिवेधो च पटिपत्ति च होतिपि न होतिपि।
Tīṇihi antaradhānāni nāma – pariyattiantaradhānaṃ, paṭivedhaantaradhānaṃ, paṭipattiantaradhānanti. Tattha ‘pariyattī’ti tīṇi piṭakāni; ‘paṭivedho’ti saccapaṭivedho; ‘paṭipattī’ti paṭipadā. Tattha paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi. Ekasmiñhi kāle paṭivedhakarā bhikkhū bahū honti; ‘esa bhikkhu puthujjano’ti aṅguliṃ pasāretvā dassetabbo hoti. Imasmiṃyeva dīpe ekavāraṃ kira puthujjanabhikkhu nāma nāhosi. Paṭipattipūrakāpi kadāci bahū honti, kadāci appā. Iti paṭivedho ca paṭipatti ca hotipi na hotipi.
सासनट्ठितिया पन परियत्तियेव पमाणं। पण्डितो हि तेपिटकं सुत्वा द्वेपि पूरेति। यथा अम्हाकं बोधिसत्तो आळारस्स सन्तिके पञ्चाभिञ्ञा सत्त च समापत्तियो निब्बत्तेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया परिकम्मं पुच्छि, सो ‘न जानामी’ति आह; ततो उदकस्स सन्तिकं गन्त्वा अधिगतविसेसं संसन्देत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्स परिकम्मं पुच्छि; सो आचिक्खि; तस्स वचनसमनन्तरमेव महासत्तो तं सम्पादेसि; एवमेव पञ्ञवा भिक्खु परियत्तिं सुत्वा द्वेपि पूरेति। तस्मा परियत्तिया ठिताय सासनं ठितं होति। यदा पन सा अन्तरधायति तदा पठमं अभिधम्मपिटकं नस्सति। तत्थ पट्ठानं सब्बपठमं अन्तरधायति। अनुक्कमेन पच्छा धम्मसङ्गहो। तस्मिं अन्तरहिते इतरेसु द्वीसु पिटकेसु ठितेसु सासनं ठितमेव होति।
Sāsanaṭṭhitiyā pana pariyattiyeva pamāṇaṃ. Paṇḍito hi tepiṭakaṃ sutvā dvepi pūreti. Yathā amhākaṃ bodhisatto āḷārassa santike pañcābhiññā satta ca samāpattiyo nibbattetvā nevasaññānāsaññāyatanasamāpattiyā parikammaṃ pucchi, so ‘na jānāmī’ti āha; tato udakassa santikaṃ gantvā adhigatavisesaṃ saṃsandetvā nevasaññānāsaññāyatanassa parikammaṃ pucchi; so ācikkhi; tassa vacanasamanantarameva mahāsatto taṃ sampādesi; evameva paññavā bhikkhu pariyattiṃ sutvā dvepi pūreti. Tasmā pariyattiyā ṭhitāya sāsanaṃ ṭhitaṃ hoti. Yadā pana sā antaradhāyati tadā paṭhamaṃ abhidhammapiṭakaṃ nassati. Tattha paṭṭhānaṃ sabbapaṭhamaṃ antaradhāyati. Anukkamena pacchā dhammasaṅgaho. Tasmiṃ antarahite itaresu dvīsu piṭakesu ṭhitesu sāsanaṃ ṭhitameva hoti.
तत्थ सुत्तन्तपिटके अन्तरधायमाने पठमं अङ्गुत्तरनिकायो एकादसकतो पट्ठाय याव एकका अन्तरधायति। तदनन्तरं संयुत्तनिकायो चक्कपेय्यालतो पट्ठाय याव ओघतरणा अन्तरधायति। तदनन्तरं मज्झिमनिकायो इन्द्रियभावनतो पट्ठाय याव मूलपरियाया अन्तरधायति। तदनन्तरं दीघनिकायो दसुत्तरतो पट्ठाय याव ब्रह्मजाला अन्तरधायति। एकिस्सापि द्विन्नम्पि गाथानं पुच्छा अद्धानं गच्छति; सासनं धारेतुं न सक्कोति सभियपुच्छा (सु॰ नि॰ ५१५ आदयो) विय आळवकपुच्छा (सु॰ नि॰ १८३ आदयो; सं॰ नि॰ १.२४६) विय च। एता किर कस्सपबुद्धकालिका अन्तरा सासनं धारेतुं नासक्खिंसु।
Tattha suttantapiṭake antaradhāyamāne paṭhamaṃ aṅguttaranikāyo ekādasakato paṭṭhāya yāva ekakā antaradhāyati. Tadanantaraṃ saṃyuttanikāyo cakkapeyyālato paṭṭhāya yāva oghataraṇā antaradhāyati. Tadanantaraṃ majjhimanikāyo indriyabhāvanato paṭṭhāya yāva mūlapariyāyā antaradhāyati. Tadanantaraṃ dīghanikāyo dasuttarato paṭṭhāya yāva brahmajālā antaradhāyati. Ekissāpi dvinnampi gāthānaṃ pucchā addhānaṃ gacchati; sāsanaṃ dhāretuṃ na sakkoti sabhiyapucchā (su. ni. 515 ādayo) viya āḷavakapucchā (su. ni. 183 ādayo; saṃ. ni. 1.246) viya ca. Etā kira kassapabuddhakālikā antarā sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhiṃsu.
द्वीसु पन पिटकेसु अन्तरहितेसुपि विनयपिटके ठिते सासनं तिट्ठति। परिवारखन्धकेसु अन्तरहितेसु उभतोविभङ्गे ठिते ठितमेव होति। उभतोविभङ्गे अन्तरहिते मातिकाय ठितायपि ठितमेव होति। मातिकाय अन्तरहिताय पातिमोक्खपब्बज्जाउपसम्पदासु ठितासु सासनं तिट्ठति। लिङ्गं अद्धानं गच्छति। सेतवत्थसमणवंसो पन कस्सपबुद्धकालतो पट्ठाय सासनं धारेतुं नासक्खि। पच्छिमकस्स पन सच्चपटिवेधतो पच्छिमकस्स सीलभेदतो च पट्ठाय सासनं ओसक्कितं नाम होति। ततो पट्ठाय अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति न वारिता।
Dvīsu pana piṭakesu antarahitesupi vinayapiṭake ṭhite sāsanaṃ tiṭṭhati. Parivārakhandhakesu antarahitesu ubhatovibhaṅge ṭhite ṭhitameva hoti. Ubhatovibhaṅge antarahite mātikāya ṭhitāyapi ṭhitameva hoti. Mātikāya antarahitāya pātimokkhapabbajjāupasampadāsu ṭhitāsu sāsanaṃ tiṭṭhati. Liṅgaṃ addhānaṃ gacchati. Setavatthasamaṇavaṃso pana kassapabuddhakālato paṭṭhāya sāsanaṃ dhāretuṃ nāsakkhi. Pacchimakassa pana saccapaṭivedhato pacchimakassa sīlabhedato ca paṭṭhāya sāsanaṃ osakkitaṃ nāma hoti. Tato paṭṭhāya aññassa buddhassa uppatti na vāritā.
तीणि परिनिब्बानानि नाम – किलेसपरिनिब्बानं, खन्धपरिनिब्बानं, धातुपरिनिब्बानन्ति। तत्थ ‘किलेसपरिनिब्बानं’ बोधिपल्लङ्के अहोसि, ‘खन्धपरिनिब्बानं’ कुसिनारायं, ‘धातुपरिनिब्बानं’ अनागते भविस्सति। सासनस्स किर ओसक्कनकाले इमस्मिं तम्बपण्णिदीपे धातुयो सन्निपतित्वा महाचेतियं गमिस्सन्ति, महाचेतियतो नागदीपे राजायतनचेतियं, ततो महाबोधिपल्लङ्कं गमिस्सन्ति। नागभवनतोपि देवलोकतोपि ब्रह्मलोकतोपि धातुयो महाबोधिपल्लङ्कमेव गमिस्सन्ति। सासपमत्तापि धातु न अन्तरा नस्सिस्सति। सब्बा धातुयो महाबोधिपल्लङ्के रासिभूता सुवण्णक्खन्धो विय एकघना हुत्वा छब्बण्णरंसियो विस्सज्जेस्सन्ति। ता दससहस्सिलोकधातुं फरिस्सन्ति। ततो दससहस्सचक्कवाळदेवता सन्निपतित्वा ‘‘अज्ज सत्था परिनिब्बाति, अज्ज सासनं ओसक्कति, पच्छिमदस्सनं दानि इदं अम्हाक’’न्ति दसबलस्स परिनिब्बुतदिवसतो महन्ततरं कारुञ्ञं करिस्सन्ति। ठपेत्वा अनागामिखीणासवे अवसेसा सकभावेन सन्धारेतुं न सक्खिस्सन्ति। धातूसु तेजोधातु उट्ठहित्वा याव ब्रह्मलोका उग्गच्छिस्सति। सासपमत्तायपि धातुया सति एकजालाव भविस्सति; धातूसु परियादानं गतासु पच्छिज्जिस्सति। एवं महन्तं आनुभावं दस्सेत्वा धातूसु अन्तरहितासु सासनं अन्तरहितं नाम होति। याव एवं न अन्तरधायति ताव अचरिमं नाम होति। एवं अपुब्बं अचरिमं उप्पज्जेय्युं – नेतं ठानं विज्जति।
Tīṇiparinibbānāni nāma – kilesaparinibbānaṃ, khandhaparinibbānaṃ, dhātuparinibbānanti. Tattha ‘kilesaparinibbānaṃ’ bodhipallaṅke ahosi, ‘khandhaparinibbānaṃ’ kusinārāyaṃ, ‘dhātuparinibbānaṃ’ anāgate bhavissati. Sāsanassa kira osakkanakāle imasmiṃ tambapaṇṇidīpe dhātuyo sannipatitvā mahācetiyaṃ gamissanti, mahācetiyato nāgadīpe rājāyatanacetiyaṃ, tato mahābodhipallaṅkaṃ gamissanti. Nāgabhavanatopi devalokatopi brahmalokatopi dhātuyo mahābodhipallaṅkameva gamissanti. Sāsapamattāpi dhātu na antarā nassissati. Sabbā dhātuyo mahābodhipallaṅke rāsibhūtā suvaṇṇakkhandho viya ekaghanā hutvā chabbaṇṇaraṃsiyo vissajjessanti. Tā dasasahassilokadhātuṃ pharissanti. Tato dasasahassacakkavāḷadevatā sannipatitvā ‘‘ajja satthā parinibbāti, ajja sāsanaṃ osakkati, pacchimadassanaṃ dāni idaṃ amhāka’’nti dasabalassa parinibbutadivasato mahantataraṃ kāruññaṃ karissanti. Ṭhapetvā anāgāmikhīṇāsave avasesā sakabhāvena sandhāretuṃ na sakkhissanti. Dhātūsu tejodhātu uṭṭhahitvā yāva brahmalokā uggacchissati. Sāsapamattāyapi dhātuyā sati ekajālāva bhavissati; dhātūsu pariyādānaṃ gatāsu pacchijjissati. Evaṃ mahantaṃ ānubhāvaṃ dassetvā dhātūsu antarahitāsu sāsanaṃ antarahitaṃ nāma hoti. Yāva evaṃ na antaradhāyati tāva acarimaṃ nāma hoti. Evaṃ apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyuṃ – netaṃ ṭhānaṃ vijjati.
कस्मा पन अपुब्बं अचरिमं न उप्पज्जन्तीति? अनच्छरियत्ता। बुद्धा हि अच्छरियमनुस्सा, यथाह – ‘‘एकपुग्गलो, भिक्खवे, लोके उपज्जमानो उप्पज्जति अच्छरियमनुस्सो। कतमो एकपुग्गलो? तथागतो, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति (अ॰ नि॰ १.१७२)। यदि च द्वे वा चत्तारो वा अट्ठ वा सोळस वा एकतो उप्पज्जेय्युं, न अच्छरिया भवेय्युं। एकस्मिञ्हि विहारे द्विन्नं चेतियानम्पि लाभसक्कारो उळारो न होति, भिक्खूपि बहुताय न अच्छरिया जाता, एवं बुद्धापि भवेय्युं; तस्मा नुप्पज्जन्ति। देसनाय च विसेसाभावतो। यञ्हि सतिपट्ठानादिभेदं धम्मं एको देसेति, अञ्ञेन उप्पज्जित्वापि सोव देसेतब्बो सिया। ततो अनच्छरियो सिया। एकस्मिं पन धम्मं देसेन्ते देसनापि अच्छरिया होति। विवादभावतो च। बहूसु च बुद्धेसु उप्पन्नेसु बहूनं आचरियानं अन्तेवासिका विय ‘अम्हाकं बुद्धो पासादिको, अम्हाकं बुद्धो मधुरस्सरो लाभी पुञ्ञवा’ति विवदेय्युं; तस्मापि एवं नुप्पज्जन्ति।
Kasmā pana apubbaṃ acarimaṃ na uppajjantīti? Anacchariyattā. Buddhā hi acchariyamanussā, yathāha – ‘‘ekapuggalo, bhikkhave, loke upajjamāno uppajjati acchariyamanusso. Katamo ekapuggalo? Tathāgato, bhikkhave, arahaṃ sammāsambuddho’’ti (a. ni. 1.172). Yadi ca dve vā cattāro vā aṭṭha vā soḷasa vā ekato uppajjeyyuṃ, na acchariyā bhaveyyuṃ. Ekasmiñhi vihāre dvinnaṃ cetiyānampi lābhasakkāro uḷāro na hoti, bhikkhūpi bahutāya na acchariyā jātā, evaṃ buddhāpi bhaveyyuṃ; tasmā nuppajjanti. Desanāya ca visesābhāvato. Yañhi satipaṭṭhānādibhedaṃ dhammaṃ eko deseti, aññena uppajjitvāpi sova desetabbo siyā. Tato anacchariyo siyā. Ekasmiṃ pana dhammaṃ desente desanāpi acchariyā hoti. Vivādabhāvato ca. Bahūsu ca buddhesu uppannesu bahūnaṃ ācariyānaṃ antevāsikā viya ‘amhākaṃ buddho pāsādiko, amhākaṃ buddho madhurassaro lābhī puññavā’ti vivadeyyuṃ; tasmāpi evaṃ nuppajjanti.
अपिचेतं कारणं मिलिन्दरञ्ञा पुट्ठेन नागसेनत्थेरेन वित्थारितमेव। वुत्तञ्हि तत्थ (मि॰ प॰ ५.१.१) –
Apicetaṃ kāraṇaṃ milindaraññā puṭṭhena nāgasenattherena vitthāritameva. Vuttañhi tattha (mi. pa. 5.1.1) –
‘‘भन्ते नागसेन, भासितम्पेतं भगवता – ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा अपुब्बं अचरिमं उप्पज्जेय्युं – नेतं ठानं विज्जती’’ति (अ॰ नि॰ १.२७७; म॰ नि॰ ३.१२९)। देसेन्ता च, भन्ते नागसेन, सब्बेपि तथागता सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मे देसेन्ति, कथयमाना च चत्तारि अरियसच्चानि कथेन्ति, सिक्खापेन्ता च तीसु सिक्खासु सिक्खापेन्ति, अनुसासमाना च अप्पमादपटिपत्तियं अनुसासन्ति। यदि, भन्ते नागसेन, सब्बेसम्पि तथागतानं एका देसना एका कथा एका सिक्खा एकानुसिट्ठि, केन कारणेन द्वे तथागता एकक्खणे नुप्पज्जन्ति? एकेनपि ताव बुद्धुप्पादेन अयं लोको ओभासजातो। यदि दुतियो बुद्धो भवेय्य, द्विन्नं पभाय अयं लोको भिय्योसो मत्ताय ओभासजातो भवेय्य। ओवदन्ता च द्वे तथागता सुखं ओवदेय्युं, अनुसासमाना च सुखं अनुसासेय्युं। तत्थ मे कारणं दस्सेहि यथाहं निस्संसयो भवेय्य’’न्ति।
‘‘Bhante nāgasena, bhāsitampetaṃ bhagavatā – ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā apubbaṃ acarimaṃ uppajjeyyuṃ – netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti (a. ni. 1.277; ma. ni. 3.129). Desentā ca, bhante nāgasena, sabbepi tathāgatā sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme desenti, kathayamānā ca cattāri ariyasaccāni kathenti, sikkhāpentā ca tīsu sikkhāsu sikkhāpenti, anusāsamānā ca appamādapaṭipattiyaṃ anusāsanti. Yadi, bhante nāgasena, sabbesampi tathāgatānaṃ ekā desanā ekā kathā ekā sikkhā ekānusiṭṭhi, kena kāraṇena dve tathāgatā ekakkhaṇe nuppajjanti? Ekenapi tāva buddhuppādena ayaṃ loko obhāsajāto. Yadi dutiyo buddho bhaveyya, dvinnaṃ pabhāya ayaṃ loko bhiyyoso mattāya obhāsajāto bhaveyya. Ovadantā ca dve tathāgatā sukhaṃ ovadeyyuṃ, anusāsamānā ca sukhaṃ anusāseyyuṃ. Tattha me kāraṇaṃ dassehi yathāhaṃ nissaṃsayo bhaveyya’’nti.
‘‘अयं, महाराज, दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी, एकस्सेव तथागतस्स गुणं धारेति। यदि दुतियो बुद्धो उप्पज्जेय्य, नायं दससहस्सी लोकधातु धारेय्य, चलेय्य कम्पेय्य नमेय्य ओनमेय्य विनमेय्य विकिरेय्य विधमेय्य विद्धंसेय्य, न ठानमुपगच्छेय्य।
‘‘Ayaṃ, mahārāja, dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī, ekasseva tathāgatassa guṇaṃ dhāreti. Yadi dutiyo buddho uppajjeyya, nāyaṃ dasasahassī lokadhātu dhāreyya, caleyya kampeyya nameyya onameyya vinameyya vikireyya vidhameyya viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya.
‘‘यथा, महाराज, नावा एकपुरिससन्धारणी भवेय्य, एकस्मिं पुरिसे अभिरूळ्हे सा नावा समुपादिका भवेय्य। अथ दुतियो पुरिसो आगच्छेय्य तादिसो आयुना वण्णेन वयेन पमाणेन किसथूलेन सब्बङ्गपच्चङ्गेन। सो तं नावं अभिरूहेय्य। अपिनु सा, महाराज, नावा द्विन्नम्पि धारेय्या’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, चलेय्य कम्पेय्य नमेय्य ओनमेय्य विनमेय्य विकिरेय्य विधमेय्य विद्धंसेय्य, न ठानमुपगच्छेय्य, ओसीदेय्य उदके’’ति । ‘‘एवमेव खो, महाराज, अयं दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी एकस्सेव तथागतस्स गुणं धारेति। यदि दुतियो बुद्धो उप्पज्जेय्य, नायं दससहस्सी लोकधातु धारेय्य, चलेय्य…पे॰… न ठानमुपगच्छेय्य।
‘‘Yathā, mahārāja, nāvā ekapurisasandhāraṇī bhaveyya, ekasmiṃ purise abhirūḷhe sā nāvā samupādikā bhaveyya. Atha dutiyo puriso āgaccheyya tādiso āyunā vaṇṇena vayena pamāṇena kisathūlena sabbaṅgapaccaṅgena. So taṃ nāvaṃ abhirūheyya. Apinu sā, mahārāja, nāvā dvinnampi dhāreyyā’’ti? ‘‘Na hi, bhante, caleyya kampeyya nameyya onameyya vinameyya vikireyya vidhameyya viddhaṃseyya, na ṭhānamupagaccheyya, osīdeyya udake’’ti . ‘‘Evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī ekasseva tathāgatassa guṇaṃ dhāreti. Yadi dutiyo buddho uppajjeyya, nāyaṃ dasasahassī lokadhātu dhāreyya, caleyya…pe… na ṭhānamupagaccheyya.
‘‘यथा वा पन, महाराज, पुरिसो यावदत्थं भोजनं भुञ्जेय्य छादेन्तं यावकण्ठमभिपूरयित्वा। सो ततो पीणितो परिपुण्णो निरन्तरो तन्दीगतो अनोनमितदण्डजातो पुनदेव तत्तकं भोजनं भुञ्जेय्य। अपिनु खो सो, महाराज, पुरिसो सुखितो भवेय्या’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, सकिं भुत्तोव मरेय्या’’ति। एवमेव खो, महाराज, अयं दससहस्सी लोकधातु एकबुद्धधारणी…पे॰… न ठानमुपगच्छेय्या’’ति।
‘‘Yathā vā pana, mahārāja, puriso yāvadatthaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya chādentaṃ yāvakaṇṭhamabhipūrayitvā. So tato pīṇito paripuṇṇo nirantaro tandīgato anonamitadaṇḍajāto punadeva tattakaṃ bhojanaṃ bhuñjeyya. Apinu kho so, mahārāja, puriso sukhito bhaveyyā’’ti? ‘‘Na hi, bhante, sakiṃ bhuttova mareyyā’’ti. Evameva kho, mahārāja, ayaṃ dasasahassī lokadhātu ekabuddhadhāraṇī…pe… na ṭhānamupagaccheyyā’’ti.
‘‘किं नु खो, भन्ते नागसेन, अतिधम्मभारेन पथवी चलती’’ति? ‘‘इध, महाराज, द्वे सकटा रतनपरिपूरिता भवेय्युं यावस्मा मुखसमा। एक सकटतो रतनं गहेत्वा एकम्हि सकटे आकिरेय्युं। अपिनु तं, महाराज, सकटं द्विन्नम्पि सकटानं रतनं धारेय्या’’ति? ‘‘न हि, भन्ते, नाभिपि तस्स चलेय्य, अरापि तस्स भिज्जेय्युं, नेमिपि तस्स ओपतेय्य, अक्खोपि तस्स भिज्जेय्या’’ति। ‘‘किन्नु खो, महाराज, अतिरतनभारेन सकटं भिज्जती’’ति? ‘‘आम, भन्ते’’ति। ‘‘एवमेव खो, महाराज, अतिधम्मभारेन पथवी चलतीति।
‘‘Kiṃ nu kho, bhante nāgasena, atidhammabhārena pathavī calatī’’ti? ‘‘Idha, mahārāja, dve sakaṭā ratanaparipūritā bhaveyyuṃ yāvasmā mukhasamā. Eka sakaṭato ratanaṃ gahetvā ekamhi sakaṭe ākireyyuṃ. Apinu taṃ, mahārāja, sakaṭaṃ dvinnampi sakaṭānaṃ ratanaṃ dhāreyyā’’ti? ‘‘Na hi, bhante, nābhipi tassa caleyya, arāpi tassa bhijjeyyuṃ, nemipi tassa opateyya, akkhopi tassa bhijjeyyā’’ti. ‘‘Kinnu kho, mahārāja, atiratanabhārena sakaṭaṃ bhijjatī’’ti? ‘‘Āma, bhante’’ti. ‘‘Evameva kho, mahārāja, atidhammabhārena pathavī calatīti.
‘‘अपिच, महाराज, इमं कारणं बुद्धबलपरिदीपनाय ओसारितं। अञ्ञम्पि तत्थ पतिरूपं कारणं सुणोहि येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्जन्ति। यदि, महाराज, द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्जेय्युं, परिसाय विवादो उप्पज्जेय्य – ‘तुम्हाकं बुद्धो, अम्हाकं बुद्धो’ति उभतोपक्खजाता भवेय्युं। यथा, महाराज, द्विन्नं बलवामच्चानं परिसाय विवादो उप्पज्जेय्य – ‘तुम्हाकं अमच्चो, अम्हाकं अमच्चो’ति उभतोपक्खजाता होन्ति; एवमेव खो, महाराज, यदि द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्जेय्युं, तेसं परिसाय विवादो उप्पज्जेय्य – ‘तुम्हाकं बुद्धो, अम्हाकं बुद्धो’ति उभतोपक्खजाता भवेय्युं। इदं ताव महाराज एकं कारणं येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्जन्ति।
‘‘Apica, mahārāja, imaṃ kāraṇaṃ buddhabalaparidīpanāya osāritaṃ. Aññampi tattha patirūpaṃ kāraṇaṃ suṇohi yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, parisāya vivādo uppajjeyya – ‘tumhākaṃ buddho, amhākaṃ buddho’ti ubhatopakkhajātā bhaveyyuṃ. Yathā, mahārāja, dvinnaṃ balavāmaccānaṃ parisāya vivādo uppajjeyya – ‘tumhākaṃ amacco, amhākaṃ amacco’ti ubhatopakkhajātā honti; evameva kho, mahārāja, yadi dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ, tesaṃ parisāya vivādo uppajjeyya – ‘tumhākaṃ buddho, amhākaṃ buddho’ti ubhatopakkhajātā bhaveyyuṃ. Idaṃ tāva mahārāja ekaṃ kāraṇaṃ yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti.
‘‘अपरम्पि उत्तरिं कारणं सुणोहि येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्जन्ति। यदि, महाराज, द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे उप्पज्जेय्युं ‘अग्गो बुद्धो’ति यं वचनं तं मिच्छा भवेय्य, ‘जेट्ठो बुद्धो’ति ‘सेट्ठो बुद्धो’ति ‘विसिट्ठो बुद्धो’ति ‘उत्तमो बुद्धो’ति ‘पवरो बुद्धो’ति ‘असमो बुद्धो’ति ‘असमसमो बुद्धो’ति ‘अप्पटिसमो बुद्धो’ति ‘अप्पटिभागी बुद्धो’ति ‘अप्पटिपुग्गलो बुद्धो’ति यं वचनं तं मिच्छा भवेय्य। इदम्पि खो त्वं, महाराज, कारणं तथतो सम्पटिच्छ येन कारणेन द्वे सम्मासम्बुद्धा एकक्खणे नुप्पज्जन्ति।
‘‘Aparampi uttariṃ kāraṇaṃ suṇohi yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti. Yadi, mahārāja, dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe uppajjeyyuṃ ‘aggo buddho’ti yaṃ vacanaṃ taṃ micchā bhaveyya, ‘jeṭṭho buddho’ti ‘seṭṭho buddho’ti ‘visiṭṭho buddho’ti ‘uttamo buddho’ti ‘pavaro buddho’ti ‘asamo buddho’ti ‘asamasamo buddho’ti ‘appaṭisamo buddho’ti ‘appaṭibhāgī buddho’ti ‘appaṭipuggalo buddho’ti yaṃ vacanaṃ taṃ micchā bhaveyya. Idampi kho tvaṃ, mahārāja, kāraṇaṃ tathato sampaṭiccha yena kāraṇena dve sammāsambuddhā ekakkhaṇe nuppajjanti.
‘‘अपिच, महाराज, बुद्धानं भगवन्तानं सभावपकति एसा यं एकोयेव बुद्धो लोके उप्पज्जति। कस्मा कारणा? महन्तत्ता सब्बञ्ञुबुद्धगुणानं। अञ्ञम्पि, महाराज, यं लोके महन्तं तं एकंयेव होति। पथवी, महाराज, महन्ता, सा एकायेव; सागरो महन्तो, सो एकोयेव; सिनेरु गिरिराजा महन्तो, सो एकोयेव; आकासो महन्तो, सो एकोयेव; सक्को महन्तो, सो एकोयेव; महाब्रह्मा महन्तो, सो एकोयेव; तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो महन्तो, सो एकोयेव लोकस्मिं। यत्थ ते उप्पज्जन्ति तत्थ अञ्ञेसं ओकासो न होति। तस्मा, महाराज, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो एकोयेव लोके उप्पज्जती’’ति।
‘‘Apica, mahārāja, buddhānaṃ bhagavantānaṃ sabhāvapakati esā yaṃ ekoyeva buddho loke uppajjati. Kasmā kāraṇā? Mahantattā sabbaññubuddhaguṇānaṃ. Aññampi, mahārāja, yaṃ loke mahantaṃ taṃ ekaṃyeva hoti. Pathavī, mahārāja, mahantā, sā ekāyeva; sāgaro mahanto, so ekoyeva; sineru girirājā mahanto, so ekoyeva; ākāso mahanto, so ekoyeva; sakko mahanto, so ekoyeva; mahābrahmā mahanto, so ekoyeva; tathāgato arahaṃ sammāsambuddho mahanto, so ekoyeva lokasmiṃ. Yattha te uppajjanti tattha aññesaṃ okāso na hoti. Tasmā, mahārāja, tathāgato arahaṃ sammāsambuddho ekoyeva loke uppajjatī’’ti.
‘‘सुकथितो, भन्ते नागसेन, पञ्हो ओपम्मेहि कारणेही’’ति (मि॰ प॰ ५.१.१)।
‘‘Sukathito, bhante nāgasena, pañho opammehi kāraṇehī’’ti (mi. pa. 5.1.1).
एकिस्सा लोकधातुयाति एकस्मिं चक्कवाळे। हेट्ठा इमिनाव पदेन दस चक्कवाळसहस्सानि गहितानि। तानिपि एकचक्कवाळेनेव परिच्छिन्दितुं वट्टन्ति। बुद्धा हि उप्पज्जमाना इमस्मिंयेव चक्कवाळे उप्पज्जन्ति; उप्पज्जनट्ठाने पन वारिते इतो अञ्ञेसु चक्कवाळेसु न उप्पज्जन्तीति वारितमेव होति। अपुब्बं अचरिमन्ति एत्थ चक्करतनपातुभावतो पुब्बे पुब्बं, तस्सेव अन्तरधानतो पच्छा चरिमं। तत्थ द्विधा चक्करतनस्स अन्तरधानं होति – चक्कवत्तिनो कालकिरियाय वा पब्बज्जाय वा। अन्तरधायमानञ्च पन तं कालकिरियतो वा पब्बज्जतो वा सत्तमे दिवसे अन्तरधायति। ततो परं चक्कवत्तिनो पातुभावो अवारितो। कस्मा पन एकचक्कवाळे द्वे चक्कवत्तिनो नुप्पज्जन्तीति? विवादुपच्छेदतो अनच्छरियभावतो चक्करतनस्स महानुभावतो च। द्वीसु हि उप्पज्जन्तेसु ‘अम्हाकं राजा महन्तो, अम्हाकं राजा महन्तो’ति विवादो उप्पज्जेय्य। ‘एकस्मिं दीपे चक्कवत्ती, एकस्मिं दीपे चक्कवत्ती’ति च अनच्छरियो भवेय्य। यो चायं चक्करतनस्स द्विसहस्सदीपपरिवारेसु चतूसु महादीपेसु इस्सरियानुप्पदानसमत्थो महानुभावो, सो परिहायेय्य। इति विवादुपच्छेदतो अनच्छरियभावतो चक्करतनस्स महानुभावतो च न एकचक्कवाळे द्वे उप्पज्जन्ति।
Ekissālokadhātuyāti ekasmiṃ cakkavāḷe. Heṭṭhā imināva padena dasa cakkavāḷasahassāni gahitāni. Tānipi ekacakkavāḷeneva paricchindituṃ vaṭṭanti. Buddhā hi uppajjamānā imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjanti; uppajjanaṭṭhāne pana vārite ito aññesu cakkavāḷesu na uppajjantīti vāritameva hoti. Apubbaṃ acarimanti ettha cakkaratanapātubhāvato pubbe pubbaṃ, tasseva antaradhānato pacchā carimaṃ. Tattha dvidhā cakkaratanassa antaradhānaṃ hoti – cakkavattino kālakiriyāya vā pabbajjāya vā. Antaradhāyamānañca pana taṃ kālakiriyato vā pabbajjato vā sattame divase antaradhāyati. Tato paraṃ cakkavattino pātubhāvo avārito. Kasmā pana ekacakkavāḷe dve cakkavattino nuppajjantīti? Vivādupacchedato anacchariyabhāvato cakkaratanassa mahānubhāvato ca. Dvīsu hi uppajjantesu ‘amhākaṃ rājā mahanto, amhākaṃ rājā mahanto’ti vivādo uppajjeyya. ‘Ekasmiṃ dīpe cakkavattī, ekasmiṃ dīpe cakkavattī’ti ca anacchariyo bhaveyya. Yo cāyaṃ cakkaratanassa dvisahassadīpaparivāresu catūsu mahādīpesu issariyānuppadānasamattho mahānubhāvo, so parihāyeyya. Iti vivādupacchedato anacchariyabhāvato cakkaratanassa mahānubhāvato ca na ekacakkavāḷe dve uppajjanti.
यं इत्थो अरहं अस्स सम्मासम्बुद्धोति एत्थ तिट्ठतु ताव सब्बञ्ञुगुणे निब्बत्तेत्वा लोकत्तारणसमत्थो बुद्धभावो, पणिधानमत्तम्पि इत्थिया न सम्पज्जति।
Yaṃ ittho arahaṃ assa sammāsambuddhoti ettha tiṭṭhatu tāva sabbaññuguṇe nibbattetvā lokattāraṇasamattho buddhabhāvo, paṇidhānamattampi itthiyā na sampajjati.
‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति, हेतु सत्थारदस्सनं।
‘‘Manussattaṃ liṅgasampatti, hetu satthāradassanaṃ;
पब्बज्जा गुणसम्पत्ति, अधिकारो च छन्दता।
Pabbajjā guṇasampatti, adhikāro ca chandatā;
अट्ठधम्मसमोधाना, अभिनीहारो समिज्झती’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.५९)।
Aṭṭhadhammasamodhānā, abhinīhāro samijjhatī’’ti. (bu. vaṃ. 2.59);
इमानि हि पणिधानसम्पत्तिकारणानि। इति पणिधानम्पि सम्पादेतुं असमत्थाय इत्थिया कुतो बुद्धभावोति ‘‘अट्ठानमेतं, अनवकासो यं इत्थी अरहं अस्स सम्मासम्बुद्धो’’ति वुत्तं। सब्बाकारपरिपूरो वा पुञ्ञुस्सयो सब्बाकारपरिपूरमेव अत्तभावं निब्बत्तेतीति पुरिसोव अरहं होति सम्मासम्बुद्धो।
Imāni hi paṇidhānasampattikāraṇāni. Iti paṇidhānampi sampādetuṃ asamatthāya itthiyā kuto buddhabhāvoti ‘‘aṭṭhānametaṃ, anavakāso yaṃ itthī arahaṃ assa sammāsambuddho’’ti vuttaṃ. Sabbākāraparipūro vā puññussayo sabbākāraparipūrameva attabhāvaṃ nibbattetīti purisova arahaṃ hoti sammāsambuddho.
यं इत्थी राजा अस्स चक्कवत्तीतिआदीसुपि यस्मा इत्थिया कोसोहितवत्थगुय्हादीनं अभावेन लक्खणानि न परिपूरेन्ति, इत्थिरतनभावेन सत्तरतनसमङ्गिता न सम्पज्जति, सब्बमनुस्सेहि च अधिको अत्तभावो न होति, तस्मा ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो यं इत्थी राजा अस्स चक्कवत्ती’’ति वुत्तं। यस्मा च सक्कत्तादीनिपि तीणि ठानानि उत्तमानि, इत्थिलिङ्गञ्च हीनं , तस्मा तस्सा सक्कत्तादीनिपि पटिसिद्धानि। ननु च यथा इत्थिलिङ्गं एवं पुरिसलिङ्गम्पि ब्रह्मलोके नत्थि, तस्मा ‘‘यं पुरिसो ब्रह्मत्तं कारेय्य – ठानमेतं विज्जती’’तिपि न वत्तब्बं सियाति? नो न वत्तब्बं। कस्मा? इध पुरिसस्स तत्थ निब्बत्तनतो। ब्रह्मत्तन्ति हि महाब्रह्मत्तं अधिप्पेतं। इत्थी च इध झानं भावेत्वा कालं कत्वा ब्रह्मपारिसज्जानं सहब्यतं उपपज्जति, न महाब्रह्मानं। पुरिसो पन तत्थ न उप्पज्जतीति न वत्तब्बो। समानेपि चेत्थ उभयलिङ्गाभावे पुरिससण्ठानाव ब्रह्मानो, न इत्थिसण्ठाना। तस्मा सुवुत्तमेवेतं।
Yaṃitthī rājā assa cakkavattītiādīsupi yasmā itthiyā kosohitavatthaguyhādīnaṃ abhāvena lakkhaṇāni na paripūrenti, itthiratanabhāvena sattaratanasamaṅgitā na sampajjati, sabbamanussehi ca adhiko attabhāvo na hoti, tasmā ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso yaṃ itthī rājā assa cakkavattī’’ti vuttaṃ. Yasmā ca sakkattādīnipi tīṇi ṭhānāni uttamāni, itthiliṅgañca hīnaṃ , tasmā tassā sakkattādīnipi paṭisiddhāni. Nanu ca yathā itthiliṅgaṃ evaṃ purisaliṅgampi brahmaloke natthi, tasmā ‘‘yaṃ puriso brahmattaṃ kāreyya – ṭhānametaṃ vijjatī’’tipi na vattabbaṃ siyāti? No na vattabbaṃ. Kasmā? Idha purisassa tattha nibbattanato. Brahmattanti hi mahābrahmattaṃ adhippetaṃ. Itthī ca idha jhānaṃ bhāvetvā kālaṃ katvā brahmapārisajjānaṃ sahabyataṃ upapajjati, na mahābrahmānaṃ. Puriso pana tattha na uppajjatīti na vattabbo. Samānepi cettha ubhayaliṅgābhāve purisasaṇṭhānāva brahmāno, na itthisaṇṭhānā. Tasmā suvuttamevetaṃ.
कायदुच्चरितस्सातिआदीसु यथा निम्बबीजकोसातकीबीजादीनि मधुरं फलं न निब्बत्तेन्ति, असातं अमधुरमेव निब्बत्तेन्ति, एवं कायदुच्चरितादीनि मधुरं विपाकं न निब्बत्तेन्ति, अमधुरमेव निब्बत्तेन्ति। यथा च उच्छुबीजसालिबीजादीनि मधुरं साधुरसमेव फलं निब्बत्तेन्ति, न असातं कटुकं, एवं कायसुचरितादीनि मधुरमेव विपाकं निब्बत्तेन्ति, न अमधुरं। वुत्तम्पि चेतं –
Kāyaduccaritassātiādīsu yathā nimbabījakosātakībījādīni madhuraṃ phalaṃ na nibbattenti, asātaṃ amadhurameva nibbattenti, evaṃ kāyaduccaritādīni madhuraṃ vipākaṃ na nibbattenti, amadhurameva nibbattenti. Yathā ca ucchubījasālibījādīni madhuraṃ sādhurasameva phalaṃ nibbattenti, na asātaṃ kaṭukaṃ, evaṃ kāyasucaritādīni madhurameva vipākaṃ nibbattenti, na amadhuraṃ. Vuttampi cetaṃ –
‘‘यादिसं वपते बीजं, तादिसं हरते फलं।
‘‘Yādisaṃ vapate bījaṃ, tādisaṃ harate phalaṃ;
कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापकन्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२५६)।
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpakanti. (saṃ. ni. 1.256);
तस्मा ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं कायदुच्चरितस्सा’’तिआदि वुत्तं।
Tasmā ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ kāyaduccaritassā’’tiādi vuttaṃ.
कायदुच्चरितसमङ्गीतिआदीसु समङ्गीति पञ्चविधा समङ्गिता – आयूहनसमङ्गिता, चेतनासमङ्गिता, कम्मसमङ्गिता, विपाकसमङ्गिता, उपट्ठानसमङ्गिताति। तत्थ कुसलाकुसलकम्मायूहनक्खणे ‘आयूहनसमङ्गिता’ वुच्चति। तथा ‘चेतनासमङ्गिता’। याव पन अरहत्तं न पापुणन्ति ताव सब्बेपि सत्ता पुब्बे उपचितं विपाकारहं कम्मं सन्धाय कम्मसमङ्गिनोति वुच्चन्ति – एसा ‘कम्मसमङ्गिता’। ‘विपाकसमङ्गिता’ पन विपाकक्खणेयेव वेदितब्बा। याव पन सत्ता अरहत्तं न पापुणन्ति ताव तेसं ततो ततो चवित्वा निरये ताव उप्पज्जमानानं अग्गिजाललोहकुम्भीआदीहि उपट्ठानाकारेहि निरयो, गब्भसेय्यकत्तं आपज्जमानानं मातुकुच्छि, देवेसु उप्पज्जमानानं कप्परुक्खविमानादीहि उपट्ठानाकारेहि देवलोकोति एवं उपपत्तिनिमित्तं उपट्ठाति। इति नेसं इमिना उप्पत्तिनिमित्तूपट्ठानेन अपरिमुत्तत्ता ‘उपट्ठानसमङ्गिता’ नाम। साव चलति, सेसा निच्चला। निरये हि उपट्ठितेपि देवलोको उपट्ठाति; देवलोके उपट्ठितेपि निरयो उपट्ठाति; मनुस्सलोके उपट्ठितेपि तिरच्छानयोनि उपट्ठाति; तिरच्छानयोनिया च उपट्ठितायपि मनुस्सलोको उपट्ठातियेव।
Kāyaduccaritasamaṅgītiādīsu samaṅgīti pañcavidhā samaṅgitā – āyūhanasamaṅgitā, cetanāsamaṅgitā, kammasamaṅgitā, vipākasamaṅgitā, upaṭṭhānasamaṅgitāti. Tattha kusalākusalakammāyūhanakkhaṇe ‘āyūhanasamaṅgitā’ vuccati. Tathā ‘cetanāsamaṅgitā’. Yāva pana arahattaṃ na pāpuṇanti tāva sabbepi sattā pubbe upacitaṃ vipākārahaṃ kammaṃ sandhāya kammasamaṅginoti vuccanti – esā ‘kammasamaṅgitā’. ‘Vipākasamaṅgitā’ pana vipākakkhaṇeyeva veditabbā. Yāva pana sattā arahattaṃ na pāpuṇanti tāva tesaṃ tato tato cavitvā niraye tāva uppajjamānānaṃ aggijālalohakumbhīādīhi upaṭṭhānākārehi nirayo, gabbhaseyyakattaṃ āpajjamānānaṃ mātukucchi, devesu uppajjamānānaṃ kapparukkhavimānādīhi upaṭṭhānākārehi devalokoti evaṃ upapattinimittaṃ upaṭṭhāti. Iti nesaṃ iminā uppattinimittūpaṭṭhānena aparimuttattā ‘upaṭṭhānasamaṅgitā’ nāma. Sāva calati, sesā niccalā. Niraye hi upaṭṭhitepi devaloko upaṭṭhāti; devaloke upaṭṭhitepi nirayo upaṭṭhāti; manussaloke upaṭṭhitepi tiracchānayoni upaṭṭhāti; tiracchānayoniyā ca upaṭṭhitāyapi manussaloko upaṭṭhātiyeva.
तत्रिदं वत्थु – सोणगिरिपादे किर अचेलविहारे सोणत्थेरो नाम एको धम्मकथिको। तस्स पिता सुनखवाजिको नाम लुद्दको अहोसि। थेरो तं पटिबाहन्तोपि संवरे ठपेतुं असक्कोन्तो ‘मा नस्सि वराको’ति महल्लककाले अकामकं पब्बाजेसि। तस्स गिलानसेय्याय निपन्नस्स निरयो उपट्ठासि। सोणगिरिपादतो महन्ता महन्ता सुनखा आगन्त्वा खादितुकामा विय सम्परिवारेसुं। सो महाभयभीतो ‘‘वारेहि, तात सोण! वारेहि, तात सोणा’’ति आह। ‘‘किं महाथेरा’’ति? ‘‘न पस्ससि, ताता’’ति तं पवत्तिं आचिक्खि। सोणत्थेरो ‘कथञ्हि नाम मादिसस्स पिता निरये निब्बत्तिस्सति, पतिट्ठाहमस्स भविस्सामी’ति सामणेरेहि नानापुप्फानि आहरापेत्वा चेतियङ्गणबोधियङ्गणेसु मालासन्थारपूजञ्च आसनपूजञ्च कारेत्वा पितरं मञ्चेन चेतियङ्गणं हरित्वा मञ्चे निपज्जापेत्वा ‘‘अयं मे, महाथेर, पूजा तुम्हाकं अत्थाय कता; ‘अयं मे, भगवा, दुग्गतपण्णाकारो’ति वत्वा भगवन्तं वन्दित्वा चित्तं पसादेही’’ति आह। सो महाथेरो पूजं दिस्वा तथाकरोन्तो चित्तं पसादेसि। तावदेवस्स देवलोको उपट्ठासि, नन्दवनचित्तलतावनमिस्सकवनफारुसकवनविमानानि चेव देवनाटकानि च परिवारेत्वा ठितानि विय अहेसुं। सो ‘‘अपेथ, सोण! अपेथ, सोणा’’ति आह। ‘‘किमिदं, महाथेरा’’ति? ‘‘एता ते, तात, मातरो आगच्छन्ती’’ति। ‘थेरो सग्गो उपट्ठितो महाथेरस्सा’ति चिन्तेसि । एवं उपट्ठानसमङ्गिता चलतीति वेदितब्बा। एतासु समङ्गितासु इध आयूहनचेतनाकम्मसमङ्गितावसेन ‘‘कायदुच्चरितसमङ्गी’’तिआदि वुत्तं। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति।
Tatridaṃ vatthu – soṇagiripāde kira acelavihāre soṇatthero nāma eko dhammakathiko. Tassa pitā sunakhavājiko nāma luddako ahosi. Thero taṃ paṭibāhantopi saṃvare ṭhapetuṃ asakkonto ‘mā nassi varāko’ti mahallakakāle akāmakaṃ pabbājesi. Tassa gilānaseyyāya nipannassa nirayo upaṭṭhāsi. Soṇagiripādato mahantā mahantā sunakhā āgantvā khāditukāmā viya samparivāresuṃ. So mahābhayabhīto ‘‘vārehi, tāta soṇa! Vārehi, tāta soṇā’’ti āha. ‘‘Kiṃ mahātherā’’ti? ‘‘Na passasi, tātā’’ti taṃ pavattiṃ ācikkhi. Soṇatthero ‘kathañhi nāma mādisassa pitā niraye nibbattissati, patiṭṭhāhamassa bhavissāmī’ti sāmaṇerehi nānāpupphāni āharāpetvā cetiyaṅgaṇabodhiyaṅgaṇesu mālāsanthārapūjañca āsanapūjañca kāretvā pitaraṃ mañcena cetiyaṅgaṇaṃ haritvā mañce nipajjāpetvā ‘‘ayaṃ me, mahāthera, pūjā tumhākaṃ atthāya katā; ‘ayaṃ me, bhagavā, duggatapaṇṇākāro’ti vatvā bhagavantaṃ vanditvā cittaṃ pasādehī’’ti āha. So mahāthero pūjaṃ disvā tathākaronto cittaṃ pasādesi. Tāvadevassa devaloko upaṭṭhāsi, nandavanacittalatāvanamissakavanaphārusakavanavimānāni ceva devanāṭakāni ca parivāretvā ṭhitāni viya ahesuṃ. So ‘‘apetha, soṇa! Apetha, soṇā’’ti āha. ‘‘Kimidaṃ, mahātherā’’ti? ‘‘Etā te, tāta, mātaro āgacchantī’’ti. ‘Thero saggo upaṭṭhito mahātherassā’ti cintesi . Evaṃ upaṭṭhānasamaṅgitā calatīti veditabbā. Etāsu samaṅgitāsu idha āyūhanacetanākammasamaṅgitāvasena ‘‘kāyaduccaritasamaṅgī’’tiādi vuttaṃ. Sesaṃ sabbattha uttānatthamevāti.
पठमबलनिद्देसवण्णना।
Paṭhamabalaniddesavaṇṇanā.
दुतियबलनिद्देसो
Dutiyabalaniddeso
८१०. दुतियबलनिद्देसे गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानीति गतिसम्पत्तिया पटिबाहितानि निवारितानि पटिसेधितानि। सेसपदेसुपि एसेव नयो। एत्थ च गतिसम्पत्तीति सम्पन्ना गति देवलोको च मनुस्सलोको च। गतिविपत्तीति विपन्ना गति चत्तारो अपाया। उपधिसम्पत्तीति अत्तभावसमिद्धि। उपधिविपत्तीति हीनअत्तभावता। कालसम्पत्तीति सुराजसुमनुस्सकालसङ्खातो सम्पन्नकालो। कालविपत्तीति दुराजदुमनुस्सकालसङ्खातो विपन्नकालो। पयोगसम्पत्तीति सम्मापयोगो। पयोगविपत्तीति मिच्छापयोगो।
810. Dutiyabalaniddese gatisampattipaṭibāḷhānīti gatisampattiyā paṭibāhitāni nivāritāni paṭisedhitāni. Sesapadesupi eseva nayo. Ettha ca gatisampattīti sampannā gati devaloko ca manussaloko ca. Gativipattīti vipannā gati cattāro apāyā. Upadhisampattīti attabhāvasamiddhi. Upadhivipattīti hīnaattabhāvatā. Kālasampattīti surājasumanussakālasaṅkhāto sampannakālo. Kālavipattīti durājadumanussakālasaṅkhāto vipannakālo. Payogasampattīti sammāpayogo. Payogavipattīti micchāpayogo.
तत्थ एकच्चस्स बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि गतिविपत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन गतिसम्पत्तियं देवेसु वा मनुस्सेसु वा निब्बत्तो। तादिसे च ठाने अकुसलस्स वारो नत्थि, एकन्तं कुसलस्सेव वारोति। एवमस्स तानि कम्मानि गतिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Tattha ekaccassa bahūni pāpakammāni honti. Tāni gativipattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena gatisampattiyaṃ devesu vā manussesu vā nibbatto. Tādise ca ṭhāne akusalassa vāro natthi, ekantaṃ kusalasseva vāroti. Evamassa tāni kammāni gatisampattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि उपधिविपत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन उपधिसम्पत्तियं ठितो सुसण्ठितङ्गपच्चङ्गो अभिरूपो दस्सनीयो ब्रह्मवच्छसदिसो। सचेपि दासिया कुच्छिस्मिं दासजातो होति ‘एवरूपो अत्तभावो किलिट्ठकम्मस्स नानुच्छविको’ति हत्थिमेण्डअस्सबन्धकगोपालककम्मादीनि तं न कारेन्ति; सुखुमवत्थानि निवासापेत्वा भण्डागारिकट्ठानादीसु ठपेन्ति। सचे इत्थी होति, हत्थिभत्तपचनादीनि न कारेन्ति; वत्थालङ्कारं दत्वा सयनपालिकं वा नं करोन्ति, सोमदेवि विय वल्लभट्ठाने वा ठपेन्ति। भातिकराजकाले किर गोमंसखादके बहुजने गहेत्वा रञ्ञो दस्सेसुं। ते ‘दण्डं दातुं सक्कोथा’ति पुट्ठा ‘न सक्कोमा’ति वदिंसु। अथ ने राजङ्गणे सोधके अकंसु। तेसं एका धीता अभिरूपा दस्सनीया पासादिका। तं दिस्वा राजा अन्तेपुरं अभिनेत्वा वल्लभट्ठाने ठपेसि। सेसञातकापि तस्सा आनुभावेन सुखं जीविंसु। तादिसस्मिञ्हि अत्तभावे पापकम्मानिपि विपाकं दातुं न सक्कोन्ति। एवं उपधिसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni upadhivipattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena upadhisampattiyaṃ ṭhito susaṇṭhitaṅgapaccaṅgo abhirūpo dassanīyo brahmavacchasadiso. Sacepi dāsiyā kucchismiṃ dāsajāto hoti ‘evarūpo attabhāvo kiliṭṭhakammassa nānucchaviko’ti hatthimeṇḍaassabandhakagopālakakammādīni taṃ na kārenti; sukhumavatthāni nivāsāpetvā bhaṇḍāgārikaṭṭhānādīsu ṭhapenti. Sace itthī hoti, hatthibhattapacanādīni na kārenti; vatthālaṅkāraṃ datvā sayanapālikaṃ vā naṃ karonti, somadevi viya vallabhaṭṭhāne vā ṭhapenti. Bhātikarājakāle kira gomaṃsakhādake bahujane gahetvā rañño dassesuṃ. Te ‘daṇḍaṃ dātuṃ sakkothā’ti puṭṭhā ‘na sakkomā’ti vadiṃsu. Atha ne rājaṅgaṇe sodhake akaṃsu. Tesaṃ ekā dhītā abhirūpā dassanīyā pāsādikā. Taṃ disvā rājā antepuraṃ abhinetvā vallabhaṭṭhāne ṭhapesi. Sesañātakāpi tassā ānubhāvena sukhaṃ jīviṃsu. Tādisasmiñhi attabhāve pāpakammānipi vipākaṃ dātuṃ na sakkonti. Evaṃ upadhisampattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
एकस्स बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि कालविपत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन पठमकप्पिकानं वा चक्कवत्तिरञ्ञो वा बुद्धानं वा उप्पत्तिसमये सुराजसुमनुस्सकाले निब्बत्तो। तादिसे च काले निब्बत्तस्स अकुसलस्स विपाकं दातुं ओकासो नत्थि, एकन्तं कुसलस्सेव ओकासोति। एवं कालसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Ekassa bahūni pāpakammāni honti. Tāni kālavipattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena paṭhamakappikānaṃ vā cakkavattirañño vā buddhānaṃ vā uppattisamaye surājasumanussakāle nibbatto. Tādise ca kāle nibbattassa akusalassa vipākaṃ dātuṃ okāso natthi, ekantaṃ kusalasseva okāsoti. Evaṃ kālasampattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि पयोगविपत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन पयोगसम्पत्तियं ठितो पाणातिपातादीहि विरतो कायवचीमनोसुचरितानि पूरेति। तादिसे ठाने अकुसलस्स विपच्चनोकासो नत्थि, एकन्तं कुसलस्सेव ओकासोति। एवं पयोगसम्पत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni payogavipattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena payogasampattiyaṃ ṭhito pāṇātipātādīhi virato kāyavacīmanosucaritāni pūreti. Tādise ṭhāne akusalassa vipaccanokāso natthi, ekantaṃ kusalasseva okāsoti. Evaṃ payogasampattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि गतिसम्पत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पनेकेन पापकम्मेन गतिविपत्तियंयेव निब्बत्तो। तत्थस्स तानि कम्मानि उपगन्त्वा वारेन वारेन विपाकं देन्ति – कालेन निरये निब्बत्तापेन्ति, कालेन तिरच्छानयोनियं, कालेन पेत्तिविसये, कालेन असुरकाये, दीघेनापि अद्धुना अपायतो सीसं उक्खिपितुं न देन्ति। एवं गतिसम्पत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि गतिविपत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni gatisampattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So panekena pāpakammena gativipattiyaṃyeva nibbatto. Tatthassa tāni kammāni upagantvā vārena vārena vipākaṃ denti – kālena niraye nibbattāpenti, kālena tiracchānayoniyaṃ, kālena pettivisaye, kālena asurakāye, dīghenāpi addhunā apāyato sīsaṃ ukkhipituṃ na denti. Evaṃ gatisampattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni gativipattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि उपधिसम्पत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं । सो पन एकेन पापकम्मेन उपधिविपत्तियंयेव पतिट्ठितो दुब्बण्णो दुरूपो दुस्सण्ठितो बीभच्छो पिसाचसदिसो। सो सचे दासिया कुच्छियं दासजातो ‘इमानि एतस्स अनुच्छविकानी’ति सब्बानि नं किलिट्ठकम्मानि कारेन्ति अन्तमसो पुप्फछड्डककम्मं उपादाय। सचे इत्थी होति ‘इमानि एतिस्सा अनुच्छविकानी’ति सब्बानि नं हत्थिभत्तपचनादीनि किलिट्ठकम्मानि कारेन्ति। कुलगेहे जातम्पि बलिं साधयमाना राजपुरिसा ‘गेहदासी’ति सञ्ञं कत्वा बन्धित्वा गच्छन्ति, कोतलवापीगामे महाकुटुम्बिकस्स घरणी विय। एवं उपधिसम्पत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि उपधिविपत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni upadhisampattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ . So pana ekena pāpakammena upadhivipattiyaṃyeva patiṭṭhito dubbaṇṇo durūpo dussaṇṭhito bībhaccho pisācasadiso. So sace dāsiyā kucchiyaṃ dāsajāto ‘imāni etassa anucchavikānī’ti sabbāni naṃ kiliṭṭhakammāni kārenti antamaso pupphachaḍḍakakammaṃ upādāya. Sace itthī hoti ‘imāni etissā anucchavikānī’ti sabbāni naṃ hatthibhattapacanādīni kiliṭṭhakammāni kārenti. Kulagehe jātampi baliṃ sādhayamānā rājapurisā ‘gehadāsī’ti saññaṃ katvā bandhitvā gacchanti, kotalavāpīgāme mahākuṭumbikassa gharaṇī viya. Evaṃ upadhisampattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni upadhivipattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि कालसम्पत्तियं निब्बातस्स न विपच्चेय्युं। सो पन एकेन पापकम्मेन कालविपत्तियं दुराजदुमनुस्सकाले कसटे निरोजे दसवस्सायुककाले निब्बत्तो, यदा पञ्च गोरसा पच्छिज्जन्ति, कुद्रूसकं अग्गभोजनं होति। किञ्चापि मनुस्सलोके निब्बत्तो, मिगपसुसरिक्खजीविको पन होति। एवरूपे काले कुसलस्स विपच्चनोकासो नत्थि, एकन्तं अकुसलस्सेव होति। एवं कालसम्पत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि कालविपत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni kālasampattiyaṃ nibbātassa na vipacceyyuṃ. So pana ekena pāpakammena kālavipattiyaṃ durājadumanussakāle kasaṭe niroje dasavassāyukakāle nibbatto, yadā pañca gorasā pacchijjanti, kudrūsakaṃ aggabhojanaṃ hoti. Kiñcāpi manussaloke nibbatto, migapasusarikkhajīviko pana hoti. Evarūpe kāle kusalassa vipaccanokāso natthi, ekantaṃ akusalasseva hoti. Evaṃ kālasampattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni kālavipattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि पापकम्मानि होन्ति। तानि पयोगसम्पत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पन पयोगविपत्तियं ठितो पाणातिपातादीनि दस अकुसलकम्मानि करोति। तमेनं सहोड्ढं गहेत्वा रञ्ञो दस्सेन्ति। राजा बहूकम्मकारणानि कारेत्वा घातापेति। एवं पयोगसम्पत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि पयोगविपत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति। एवं चतूहि सम्पत्तीहि पटिबाहितं पापकम्मं विपाकं अदत्वा चतस्सो विपत्तियो आगम्म देति।
Aparassāpi bahūni pāpakammāni honti. Tāni payogasampattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So pana payogavipattiyaṃ ṭhito pāṇātipātādīni dasa akusalakammāni karoti. Tamenaṃ sahoḍḍhaṃ gahetvā rañño dassenti. Rājā bahūkammakāraṇāni kāretvā ghātāpeti. Evaṃ payogasampattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni payogavipattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti. Evaṃ catūhi sampattīhi paṭibāhitaṃ pāpakammaṃ vipākaṃ adatvā catasso vipattiyo āgamma deti.
यथा हि कोचिदेव पुरिसो केनचिदेव कम्मेन राजानं आराधेय्य। अथस्स राजा ठानन्तरं दत्वा जनपदं ददेय्य। सो तं सम्मा परिभुञ्जितुं असक्कोन्तो मक्कटेन गहितभत्तपुटं विय भिन्देय्य; यस्स यं यानं वा वाहनं वा दासं वा दासिं वा आरामं वा वत्थुं वा सम्पन्नरूपं पस्सति, सब्बं बलक्कारेन गण्हेय्य। मनुस्सा ‘राजवल्लभो’ति किञ्चि वत्तुं न सक्कुणेय्युं। सो अञ्ञस्स वल्लभतरस्स राजमहामत्तस्स विरुज्झेय्य। सो तं गहेत्वा सुपोथितं पोथापेत्वा भूमिं पिट्ठिया घंसापेन्तो निक्कड्ढापेत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा ‘असुको नाम ते , देव, जनपदं भिन्दती’ति गण्हापेय्य। राजा बन्धनागारे बन्धापेत्वा ‘असुकेन नाम कस्स किं अवहट’न्ति नगरे भेरिं चरापेय्य। मनुस्सा आगन्त्वा ‘मय्हं इदं गहितं, मय्हं इदं गहित’न्ति विरवसहस्सं उट्ठापेय्युं। राजा भिय्योसो मत्ताय कुद्धो नानप्पकारेन तं बन्धनागारे किलमेत्वा घातापेत्वा ‘गच्छथ नं सुसाने छड्डेत्वा सङ्खलिका आहरथा’ति वदेय्य। एवंसम्पदमिदं दट्ठब्बं।
Yathā hi kocideva puriso kenacideva kammena rājānaṃ ārādheyya. Athassa rājā ṭhānantaraṃ datvā janapadaṃ dadeyya. So taṃ sammā paribhuñjituṃ asakkonto makkaṭena gahitabhattapuṭaṃ viya bhindeyya; yassa yaṃ yānaṃ vā vāhanaṃ vā dāsaṃ vā dāsiṃ vā ārāmaṃ vā vatthuṃ vā sampannarūpaṃ passati, sabbaṃ balakkārena gaṇheyya. Manussā ‘rājavallabho’ti kiñci vattuṃ na sakkuṇeyyuṃ. So aññassa vallabhatarassa rājamahāmattassa virujjheyya. So taṃ gahetvā supothitaṃ pothāpetvā bhūmiṃ piṭṭhiyā ghaṃsāpento nikkaḍḍhāpetvā rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘asuko nāma te , deva, janapadaṃ bhindatī’ti gaṇhāpeyya. Rājā bandhanāgāre bandhāpetvā ‘asukena nāma kassa kiṃ avahaṭa’nti nagare bheriṃ carāpeyya. Manussā āgantvā ‘mayhaṃ idaṃ gahitaṃ, mayhaṃ idaṃ gahita’nti viravasahassaṃ uṭṭhāpeyyuṃ. Rājā bhiyyoso mattāya kuddho nānappakārena taṃ bandhanāgāre kilametvā ghātāpetvā ‘gacchatha naṃ susāne chaḍḍetvā saṅkhalikā āharathā’ti vadeyya. Evaṃsampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ.
तस्स हि पुरिसस्स हि केनचिदेव कम्मेन राजानं आराधेत्वा ठानन्तरं लद्धकालो विय पुथुज्जनस्सापि केनचिदेव पुञ्ञकम्मेन सग्गे निब्बत्तकालो। तस्मिं जनपदं भिन्दित्वा मनुस्सानं सन्तकं गण्हन्ते कस्सचि किञ्चि वत्तुं अविसहनकालो विय इमस्मिम्पि सग्गे निब्बत्ते अकुसलस्स विपच्चनोकासं अलभनकालो। तस्स एकदिवसं एकस्मिं राजवल्लभतरे विरज्झित्वा तेन कुद्धेन नं पोथापेत्वा रञ्ञो आरोचेत्वा बन्धनागारे बन्धापितकालो विय इमस्स सग्गतो चवित्वा निरये निब्बत्तकालो। मनुस्सानं ‘मय्हं इदं गहितं, मय्हं इदं गहित’न्ति विरवकालो विय तस्मिं निरये निब्बत्ते सब्बाकुसलकम्मानं सन्निपतित्वा गहणकालो। सुसाने छड्डेत्वा सङ्खलिकानं आहरणकालो विय एकेकस्मिं कम्मे खीणे इतरस्स इतरस्स विपाकेन निरयतो सीसं अनुक्खिपित्वा सकलकप्पं निरयम्हि पच्चनकालो। कप्पट्ठितिककम्मञ्हि कत्वा एककप्पं निरयम्हि पच्चनकसत्ता नेव एको, न द्वे, न सतं, न सहस्सं। एवं पच्चनकसत्ता किर गणनपथं वीतिवत्ता।
Tassa hi purisassa hi kenacideva kammena rājānaṃ ārādhetvā ṭhānantaraṃ laddhakālo viya puthujjanassāpi kenacideva puññakammena sagge nibbattakālo. Tasmiṃ janapadaṃ bhinditvā manussānaṃ santakaṃ gaṇhante kassaci kiñci vattuṃ avisahanakālo viya imasmimpi sagge nibbatte akusalassa vipaccanokāsaṃ alabhanakālo. Tassa ekadivasaṃ ekasmiṃ rājavallabhatare virajjhitvā tena kuddhena naṃ pothāpetvā rañño ārocetvā bandhanāgāre bandhāpitakālo viya imassa saggato cavitvā niraye nibbattakālo. Manussānaṃ ‘mayhaṃ idaṃ gahitaṃ, mayhaṃ idaṃ gahita’nti viravakālo viya tasmiṃ niraye nibbatte sabbākusalakammānaṃ sannipatitvā gahaṇakālo. Susāne chaḍḍetvā saṅkhalikānaṃ āharaṇakālo viya ekekasmiṃ kamme khīṇe itarassa itarassa vipākena nirayato sīsaṃ anukkhipitvā sakalakappaṃ nirayamhi paccanakālo. Kappaṭṭhitikakammañhi katvā ekakappaṃ nirayamhi paccanakasattā neva eko, na dve, na sataṃ, na sahassaṃ. Evaṃ paccanakasattā kira gaṇanapathaṃ vītivattā.
अत्थेकच्चानि कल्याणानि कम्मसमादानानि गतिविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीतिआदीसुपि एवं योजना वेदितब्बा। इधेकच्चस्स बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि गतिसम्पत्तियं ठितस्स विपच्चेयुं। सो पन एकेन पापकम्मेन गतिविपत्तियं निरये वा असुरकाये वा निब्बत्तो। तादिसे च ठाने कुसलं विपाकं दातुं न सक्कोति, एकन्तं अकुसलमेव सक्कोतीति। एवमस्स तानि कम्मानि गतिविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Atthekaccāni kalyāṇāni kammasamādānāni gativipattipaṭibāḷhāni na vipaccantītiādīsupi evaṃ yojanā veditabbā. Idhekaccassa bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni gatisampattiyaṃ ṭhitassa vipacceyuṃ. So pana ekena pāpakammena gativipattiyaṃ niraye vā asurakāye vā nibbatto. Tādise ca ṭhāne kusalaṃ vipākaṃ dātuṃ na sakkoti, ekantaṃ akusalameva sakkotīti. Evamassa tāni kammāni gativipattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि उपधिसम्पत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन पापकम्मेन उपधिविपत्तियं पतिट्ठितो दुब्बण्णो होति पिसाचसदिसो। सो सचेपि राजकुले निब्बत्तो पितुअच्चयेन ‘किं इमस्स निस्सिरीकस्स रज्जेना’ति रज्जं न लभति। सेनापतिगेहादीसु निब्बत्तोपि सेनापतिट्ठानादीनि न लभति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni upadhisampattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena pāpakammena upadhivipattiyaṃ patiṭṭhito dubbaṇṇo hoti pisācasadiso. So sacepi rājakule nibbatto pituaccayena ‘kiṃ imassa nissirīkassa rajjenā’ti rajjaṃ na labhati. Senāpatigehādīsu nibbattopi senāpatiṭṭhānādīni na labhati.
इमस्स पनत्थस्साविभावत्थं दीपराजवत्थु कथेतब्बं – राजा किर पुत्ते जाते देविया पसीदित्वा वरं अदासि। सा वरं गहेत्वा ठपेसि। कुमारो सत्तट्ठवस्सकालेव राजङ्गणे कुक्कुटे युज्झापेसि। एको कुक्कुटो उप्पतित्वा कुमारस्स अक्खीनि भिन्दि। कुमारमाता देवी पुत्तस्स पन्नरससोळसवस्सकाले ‘रज्जं वारेस्सामी’ति राजानं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘देव, तुम्हेहि कुमारस्स जातकाले वरो दिन्नो। मया सो गहेत्वा ठपितो; इदानि नं गण्हामी’’ति। ‘‘साधु, देवि, गण्हाही’’ति। ‘‘मया, देव, तुम्हाकं सन्तिका किञ्चि अलद्धं नाम नत्थि । इदानि पन मम पुत्तस्स रज्जं वारेमी’’ति। ‘‘देवि, तव पुत्तो अङ्गविकलो। न सक्का तस्स रज्जं दातु’’न्ति । ‘‘तुम्हे मय्हं रुच्चनकवरं अदातुं असक्कोन्ता कस्मा वरं अदत्था’’ति? राजा अतिविय निप्पीळियमानो ‘‘न सक्का तुय्हं पुत्तस्स सकललङ्कादीपे रज्जं दातुं; नागदीपे पन छत्तं अस्सापेत्वा वसतू’’ति नागदीपं पेसेसि। सो दीपराजा नाम अहोसि। सचे चक्खुविकलो नाभविस्सा तियोजनसतिके सकलतम्बपण्णिदीपे सब्बसम्पत्तिपरिवारं रज्जं अलभिस्सा। एवं उपधिविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Imassa panatthassāvibhāvatthaṃ dīparājavatthu kathetabbaṃ – rājā kira putte jāte deviyā pasīditvā varaṃ adāsi. Sā varaṃ gahetvā ṭhapesi. Kumāro sattaṭṭhavassakāleva rājaṅgaṇe kukkuṭe yujjhāpesi. Eko kukkuṭo uppatitvā kumārassa akkhīni bhindi. Kumāramātā devī puttassa pannarasasoḷasavassakāle ‘rajjaṃ vāressāmī’ti rājānaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘deva, tumhehi kumārassa jātakāle varo dinno. Mayā so gahetvā ṭhapito; idāni naṃ gaṇhāmī’’ti. ‘‘Sādhu, devi, gaṇhāhī’’ti. ‘‘Mayā, deva, tumhākaṃ santikā kiñci aladdhaṃ nāma natthi . Idāni pana mama puttassa rajjaṃ vāremī’’ti. ‘‘Devi, tava putto aṅgavikalo. Na sakkā tassa rajjaṃ dātu’’nti . ‘‘Tumhe mayhaṃ ruccanakavaraṃ adātuṃ asakkontā kasmā varaṃ adatthā’’ti? Rājā ativiya nippīḷiyamāno ‘‘na sakkā tuyhaṃ puttassa sakalalaṅkādīpe rajjaṃ dātuṃ; nāgadīpe pana chattaṃ assāpetvā vasatū’’ti nāgadīpaṃ pesesi. So dīparājā nāma ahosi. Sace cakkhuvikalo nābhavissā tiyojanasatike sakalatambapaṇṇidīpe sabbasampattiparivāraṃ rajjaṃ alabhissā. Evaṃ upadhivipattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि कालसम्पत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। सो पन एकेन पापकम्मेन कालविपत्तियं दुराजदुमनुस्सकाले कसटे निरोजे अप्पायुके गतिकोटिके निब्बत्तो। तादिसे च काले कल्याणकम्मं विपाकं दातुं न सक्कोतीति। एवं कालविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni kālasampattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. So pana ekena pāpakammena kālavipattiyaṃ durājadumanussakāle kasaṭe niroje appāyuke gatikoṭike nibbatto. Tādise ca kāle kalyāṇakammaṃ vipākaṃ dātuṃ na sakkotīti. Evaṃ kālavipattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि पयोगसम्पत्तियं ठितस्स विपच्चेय्युं। अयं पन पयोगविपत्तियं ठितो पाणं हन्ति…पे॰… सब्बं दुस्सील्यं पूरेति। तथा तेन सद्धिं समजातिकानिपि कुलानि आवाहविवाहं न करोन्ति; ‘इत्थिधुत्तो सुराधुत्तो अक्खधुत्तो अयं पापपुरिसो’ति आरका परिवज्जेन्ति। कल्याणकम्मानि विपच्चितुं न सक्कोन्ति। एवं पयोगविपत्तिपटिबाळ्हानि न विपच्चन्तीति पजानाति। एवं चतस्सो सम्पत्तियो आगम्म विपाकदायकं कल्याणकम्मं चतूहि विपत्तीहि पटिबाहितत्ता न विपच्चति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni payogasampattiyaṃ ṭhitassa vipacceyyuṃ. Ayaṃ pana payogavipattiyaṃ ṭhito pāṇaṃ hanti…pe… sabbaṃ dussīlyaṃ pūreti. Tathā tena saddhiṃ samajātikānipi kulāni āvāhavivāhaṃ na karonti; ‘itthidhutto surādhutto akkhadhutto ayaṃ pāpapuriso’ti ārakā parivajjenti. Kalyāṇakammāni vipaccituṃ na sakkonti. Evaṃ payogavipattipaṭibāḷhāni na vipaccantīti pajānāti. Evaṃ catasso sampattiyo āgamma vipākadāyakaṃ kalyāṇakammaṃ catūhi vipattīhi paṭibāhitattā na vipaccati.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि गतिविपत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन गतिसम्पत्तियंयेव निब्बत्तो। तत्थस्स तानि कम्मानि उपगन्त्वा वारेन वारेन विपाकं देन्ति – कालेन मनुस्सलोके निब्बत्तापेन्ति, कालेन देवलोके। एवं गतिविपत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि गतिमम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni gativipattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena gatisampattiyaṃyeva nibbatto. Tatthassa tāni kammāni upagantvā vārena vārena vipākaṃ denti – kālena manussaloke nibbattāpenti, kālena devaloke. Evaṃ gativipattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni gatimampattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि उपधिविपत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन उपधिसम्पत्तियंयेव पतिट्ठितो अभिरूपो दस्सनीयो पासादिको ब्रह्मवच्छसदिसो। तस्स उपधिसम्पत्तियं ठितत्ता कल्याणकम्मानि विपाकं देन्ति। सचे राजकुले निब्बत्तति अञ्ञेसु जेट्ठकभातिकेसु सन्तेसुपि ‘एतस्स अत्तभावो समिद्धो, एतस्स छत्ते उस्सापिते लोकस्स फासु भविस्सती’ति तमेव रज्जे अभिसिञ्चन्ति। उपराजगेहादीसु निब्बत्तो पितुअच्चयेन ओपरज्जं, सेनापतिट्ठानं, भण्डागारिकट्ठानं, सेट्ठिट्ठानं लभति। एवं उपधिविपत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि उपधिसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni upadhivipattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena upadhisampattiyaṃyeva patiṭṭhito abhirūpo dassanīyo pāsādiko brahmavacchasadiso. Tassa upadhisampattiyaṃ ṭhitattā kalyāṇakammāni vipākaṃ denti. Sace rājakule nibbattati aññesu jeṭṭhakabhātikesu santesupi ‘etassa attabhāvo samiddho, etassa chatte ussāpite lokassa phāsu bhavissatī’ti tameva rajje abhisiñcanti. Uparājagehādīsu nibbatto pituaccayena oparajjaṃ, senāpatiṭṭhānaṃ, bhaṇḍāgārikaṭṭhānaṃ, seṭṭhiṭṭhānaṃ labhati. Evaṃ upadhivipattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni upadhisampattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि कालविपत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन कालसम्पत्तियं निब्बत्तो सुराजसुमनुस्सकाले। तादिसाय कालसमिद्धिया निब्बत्तस्स कल्याणकम्मं विपाकं देति।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni kālavipattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena kālasampattiyaṃ nibbatto surājasumanussakāle. Tādisāya kālasamiddhiyā nibbattassa kalyāṇakammaṃ vipākaṃ deti.
तत्रिदं महासोणत्थेरस्स वत्थु कथेतब्बं – ब्राह्मणतिस्सभये किर चित्तलपब्बते द्वादस भिक्खुसहस्सानिं पटिवसन्ति। तथा तिस्समहाविहारे। द्वीसुपि महाविहारेसु तिण्णं वस्सानं वट्टं एकरत्तमेव महामूसिकायो खादित्वा थुसमत्तमेव ठपेसुं। चित्तलपब्बते भिक्खुसङ्घो ‘तिस्समहाविहारे वट्टं वत्तिस्सति, तत्थ गन्त्वा वसिस्सामा’ति विहारतो निक्खमि। तिस्समहाविहारेपि भिक्खुसङ्घो ‘चित्तलपब्बते वट्टं वत्तिस्सति, तत्थ गन्त्वा वसिस्सामा’ति विहारतो निक्खमि। उभतोपि एकिस्सा गम्भीरकन्दराय तीरे समागता पुच्छित्वा वट्टस्स खीणभावं ञत्वा ‘तत्थ गन्त्वा किं करिस्सामा’ति चतुवीसति भिक्खुसहस्सानि गम्भीरकन्दरवनं पविसित्वा निसीदित्वा निसिन्ननीहारेनेव अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायिंसु। पच्छा भये वूपसन्ते भिक्खुसङ्घो सक्कं देवराजानं गहेत्वा धातुयो संहरित्वा चेतियं अकासि।
Tatridaṃ mahāsoṇattherassa vatthu kathetabbaṃ – brāhmaṇatissabhaye kira cittalapabbate dvādasa bhikkhusahassāniṃ paṭivasanti. Tathā tissamahāvihāre. Dvīsupi mahāvihāresu tiṇṇaṃ vassānaṃ vaṭṭaṃ ekarattameva mahāmūsikāyo khāditvā thusamattameva ṭhapesuṃ. Cittalapabbate bhikkhusaṅgho ‘tissamahāvihāre vaṭṭaṃ vattissati, tattha gantvā vasissāmā’ti vihārato nikkhami. Tissamahāvihārepi bhikkhusaṅgho ‘cittalapabbate vaṭṭaṃ vattissati, tattha gantvā vasissāmā’ti vihārato nikkhami. Ubhatopi ekissā gambhīrakandarāya tīre samāgatā pucchitvā vaṭṭassa khīṇabhāvaṃ ñatvā ‘tattha gantvā kiṃ karissāmā’ti catuvīsati bhikkhusahassāni gambhīrakandaravanaṃ pavisitvā nisīditvā nisinnanīhāreneva anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyiṃsu. Pacchā bhaye vūpasante bhikkhusaṅgho sakkaṃ devarājānaṃ gahetvā dhātuyo saṃharitvā cetiyaṃ akāsi.
ब्राह्मणतिस्सचोरोपि जनपदं विद्धंसेसि। सङ्घो सन्निपतित्वा मन्तेत्वा ‘‘चोरं पटिबाहतू’’ति सक्कसन्तिकं अट्ठ थेरे पेसेसि। सक्को देवराजा ‘‘मया, भन्ते, उप्पन्नो चोरो न सक्का पटिबाहितुं। सङ्घो परसमुद्दं गच्छतु। अहं समुद्दारक्खं करिस्सामी’’ति। सङ्घो सब्बदिसाहि नागदीपं गन्त्वा जम्बुकोलपट्टने तिभूमिकं महाउळुम्पं बन्धापेसि। एका भूमिका उदके ओसीदि। एकिस्सा भिक्खुसङ्घो निसिन्नो। एकिस्सा पत्तचीवरानि ठपयिंसु। संयुत्तभाणकचूळसीवत्थेरो, इसिदत्तत्थेरो, महासोणत्थेरोति तयो थेरा तासं परिसानं पामोक्खा। तेसु द्वे थेरा महासोणत्थेरं आहंसु – ‘‘आवुसो महासोण, अभिरुह महाउळुम्प’’न्ति। ‘‘तुम्हे पन, भन्ते’’ति? ‘‘आवुसो, उदके मरणम्पि थले मरणम्पि एकमेव । न मयं गमिस्साम। तं निस्साय पन अनागते सासनस्स पवेणी ठस्सति। गच्छ त्वं, आवुसो’’ति। ‘‘नाहं, भन्ते, तुम्हेसु अगच्छन्तेसु गमिस्सामी’’ति यावततियं कथेत्वापि थेरं आरोपेतुं असक्कोन्ता निवत्तिंसु।
Brāhmaṇatissacoropi janapadaṃ viddhaṃsesi. Saṅgho sannipatitvā mantetvā ‘‘coraṃ paṭibāhatū’’ti sakkasantikaṃ aṭṭha there pesesi. Sakko devarājā ‘‘mayā, bhante, uppanno coro na sakkā paṭibāhituṃ. Saṅgho parasamuddaṃ gacchatu. Ahaṃ samuddārakkhaṃ karissāmī’’ti. Saṅgho sabbadisāhi nāgadīpaṃ gantvā jambukolapaṭṭane tibhūmikaṃ mahāuḷumpaṃ bandhāpesi. Ekā bhūmikā udake osīdi. Ekissā bhikkhusaṅgho nisinno. Ekissā pattacīvarāni ṭhapayiṃsu. Saṃyuttabhāṇakacūḷasīvatthero, isidattatthero, mahāsoṇattheroti tayo therā tāsaṃ parisānaṃ pāmokkhā. Tesu dve therā mahāsoṇattheraṃ āhaṃsu – ‘‘āvuso mahāsoṇa, abhiruha mahāuḷumpa’’nti. ‘‘Tumhe pana, bhante’’ti? ‘‘Āvuso, udake maraṇampi thale maraṇampi ekameva . Na mayaṃ gamissāma. Taṃ nissāya pana anāgate sāsanassa paveṇī ṭhassati. Gaccha tvaṃ, āvuso’’ti. ‘‘Nāhaṃ, bhante, tumhesu agacchantesu gamissāmī’’ti yāvatatiyaṃ kathetvāpi theraṃ āropetuṃ asakkontā nivattiṃsu.
अथ चूळसीवत्थेरो इसिदत्तत्थेरं आह – ‘‘आवुसो इसिदत्त, अनागते महासोणत्थेरं निस्साय सासनपवेणी ठस्सति; मा खो तं हत्थतो विस्सज्जेही’’ति। ‘‘तुम्हे पन, भन्ते’’ति? ‘‘अहं महाचेतियं वन्दिस्सामी’’ति द्वे थेरे अनुसासित्वा अनुपुब्बेन चारिकं चरन्तो महाविहारं सम्पापुणि। तस्मिं समये महाविहारो सुञ्ञो। चेतियङ्गणे एरण्डा जाता। चेतियं गच्छेहि परिवारितं, सेवालेन परियोनद्धं। थेरो धरमानकबुद्धस्स निपच्चाकारं दस्सेन्तो विय महाचेतियं वन्दित्वा पच्छिमदिसाय सालं पविसित्वा ओलोकेन्तो ‘एवरूपस्स नाम लाभग्गयसग्गप्पत्तस्स सरीरधातुचेतियट्ठानं अनाथं जात’न्ति चिन्तयमानो निसीदि।
Atha cūḷasīvatthero isidattattheraṃ āha – ‘‘āvuso isidatta, anāgate mahāsoṇattheraṃ nissāya sāsanapaveṇī ṭhassati; mā kho taṃ hatthato vissajjehī’’ti. ‘‘Tumhe pana, bhante’’ti? ‘‘Ahaṃ mahācetiyaṃ vandissāmī’’ti dve there anusāsitvā anupubbena cārikaṃ caranto mahāvihāraṃ sampāpuṇi. Tasmiṃ samaye mahāvihāro suñño. Cetiyaṅgaṇe eraṇḍā jātā. Cetiyaṃ gacchehi parivāritaṃ, sevālena pariyonaddhaṃ. Thero dharamānakabuddhassa nipaccākāraṃ dassento viya mahācetiyaṃ vanditvā pacchimadisāya sālaṃ pavisitvā olokento ‘evarūpassa nāma lābhaggayasaggappattassa sarīradhātucetiyaṭṭhānaṃ anāthaṃ jāta’nti cintayamāno nisīdi.
अथ अविदूरे रुक्खे अधिवत्था देवता अद्धिकमनुस्सरूपेन तण्डुलनाळिञ्च गुळपिण्डञ्च आदाय थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘कत्थ गच्छथ, भन्ते’’ति? ‘‘अहं दक्खिणदिसं, उपासका’’ति। ‘‘अहम्पि तत्थेव गन्तुकामो, सह गच्छाम, भन्ते’’ति। ‘‘अहं दुब्बलो; तव गतिया गन्तुं न सक्खिस्सामि; त्वं पुरतो गच्छ, उपासका’’ति। ‘‘अहम्पि तुम्हाकं गतिया गमिस्सामी’’ति थेरस्स पत्तचीवरं अग्गहेसि। तिस्सवापिपाळिं आरुळ्हकाले च पत्तं आहरापेत्वा पानकं कत्वा अदासि। थेरस्स पीतमत्तेयेव बलमत्ता सण्ठाति। देवता पथविं सङ्खिपित्वा वेणुनदीसन्तिके एकं छड्डितविहारं पत्वा थेरस्स वसनट्ठानं पटिजग्गित्वा अदासि।
Atha avidūre rukkhe adhivatthā devatā addhikamanussarūpena taṇḍulanāḷiñca guḷapiṇḍañca ādāya therassa santikaṃ gantvā ‘‘kattha gacchatha, bhante’’ti? ‘‘Ahaṃ dakkhiṇadisaṃ, upāsakā’’ti. ‘‘Ahampi tattheva gantukāmo, saha gacchāma, bhante’’ti. ‘‘Ahaṃ dubbalo; tava gatiyā gantuṃ na sakkhissāmi; tvaṃ purato gaccha, upāsakā’’ti. ‘‘Ahampi tumhākaṃ gatiyā gamissāmī’’ti therassa pattacīvaraṃ aggahesi. Tissavāpipāḷiṃ āruḷhakāle ca pattaṃ āharāpetvā pānakaṃ katvā adāsi. Therassa pītamatteyeva balamattā saṇṭhāti. Devatā pathaviṃ saṅkhipitvā veṇunadīsantike ekaṃ chaḍḍitavihāraṃ patvā therassa vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggitvā adāsi.
पुनदिवसे थेरेन मुखे धोवितमत्ते यागुं पचित्वा अदासि; यागुं पीतस्स भत्तं पचित्वा उपनामेसि। थेरो ‘‘तुय्हं ठपेहि, उपासका’’ति पत्तं हत्थेन पिदहि। ‘‘अहं न दूरं गमिस्सामी’’ति देवता थेरस्सेव पत्ते भत्तं पक्खिपित्वा कतभत्तकिच्चस्स थेरस्स पत्तचीवरमादाय मग्गं पटिपन्ना पथविं सङ्खिपित्वा जज्जरनदीसन्तिकं नेत्वा ‘‘भन्ते, एतं पण्णखादकमनुस्सानं वसनट्ठानं, धूमो पञ्ञायति। अहं पुरतो गमिस्सामी’’ति थेरं वन्दित्वा अत्तनो भवनं अगमासि। थेरो सब्बम्पि भयकालं पण्णखादकमनुस्से निस्साय वसि।
Punadivase therena mukhe dhovitamatte yāguṃ pacitvā adāsi; yāguṃ pītassa bhattaṃ pacitvā upanāmesi. Thero ‘‘tuyhaṃ ṭhapehi, upāsakā’’ti pattaṃ hatthena pidahi. ‘‘Ahaṃ na dūraṃ gamissāmī’’ti devatā therasseva patte bhattaṃ pakkhipitvā katabhattakiccassa therassa pattacīvaramādāya maggaṃ paṭipannā pathaviṃ saṅkhipitvā jajjaranadīsantikaṃ netvā ‘‘bhante, etaṃ paṇṇakhādakamanussānaṃ vasanaṭṭhānaṃ, dhūmo paññāyati. Ahaṃ purato gamissāmī’’ti theraṃ vanditvā attano bhavanaṃ agamāsi. Thero sabbampi bhayakālaṃ paṇṇakhādakamanusse nissāya vasi.
इसिदत्तत्थेरोपि अनुपुब्बेन चारिकं चरन्तो अळजनपदं सम्पापुणि। तत्थ मनुस्सा नातिपक्कानि मधुकफलानि भिन्दित्वा अट्ठिं आदाय तचं छड्डेत्वा अगमंसु। थेरो ‘‘आवुसो महासोण, भिक्खाहारो पञ्ञायती’’ति वत्वा पत्तचीवरं आहरापेत्वा चीवरं पारुपित्वा पत्तं नीहरित्वा अट्ठासि। तरुणदारका थेरं ठितं दिस्वा ‘इमिना कोचि अत्थो भविस्सती’ति वालुकं पुञ्छित्वा मधुकफलत्तचं पत्ते पक्खिपित्वा अदंसु; थेरा परिभुञ्जिंसु। सत्ताहमत्तं सोयेव आहारो अहोसि।
Isidattattheropi anupubbena cārikaṃ caranto aḷajanapadaṃ sampāpuṇi. Tattha manussā nātipakkāni madhukaphalāni bhinditvā aṭṭhiṃ ādāya tacaṃ chaḍḍetvā agamaṃsu. Thero ‘‘āvuso mahāsoṇa, bhikkhāhāro paññāyatī’’ti vatvā pattacīvaraṃ āharāpetvā cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharitvā aṭṭhāsi. Taruṇadārakā theraṃ ṭhitaṃ disvā ‘iminā koci attho bhavissatī’ti vālukaṃ puñchitvā madhukaphalattacaṃ patte pakkhipitvā adaṃsu; therā paribhuñjiṃsu. Sattāhamattaṃ soyeva āhāro ahosi.
अनुपुब्बेन चोरियस्सरं सम्पापुणिंसु। मनुस्सा कुमुदानि गहेत्वा कुमुदनाले छड्डेत्वा अगमंसु। थेरो ‘‘आवुसो महासोण, भिक्खाहारो पञ्ञायती’’ति वत्वा पत्तचीवरं आहरापेत्वा चीवरं पारुपित्वा पत्तं नीहरित्वा अट्ठासि। गामदारका कुमुदनाले सोधेत्वा पत्ते पक्खिपित्वा अदंसु; थेरा परिभुञ्जिंसु। सत्ताहमत्तं सोव आहारो अहोसि।
Anupubbena coriyassaraṃ sampāpuṇiṃsu. Manussā kumudāni gahetvā kumudanāle chaḍḍetvā agamaṃsu. Thero ‘‘āvuso mahāsoṇa, bhikkhāhāro paññāyatī’’ti vatvā pattacīvaraṃ āharāpetvā cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharitvā aṭṭhāsi. Gāmadārakā kumudanāle sodhetvā patte pakkhipitvā adaṃsu; therā paribhuñjiṃsu. Sattāhamattaṃ sova āhāro ahosi.
अनुपुब्बेन चरन्ता पण्णखादकमनुस्सानं वसनट्ठाने एकं गामद्वारं सम्पापुणिंसु। तत्थ एकिस्सा दारिकाय मातापितरो अरञ्ञं गच्छन्ता ‘‘सचे कोचि अय्यो आगच्छति, कत्थचि गन्तुं मा अदासि; अय्यस्स वसनट्ठानं आचिक्खेय्यासि, अम्मा’’ति आहंसु। सा थेरे दिस्वा पत्तं गहेत्वा निसीदापेसि। गेहे धञ्ञजाति नाम नत्थि। वासिं पन गहेत्वा गुञ्जचोचरुक्खत्तचं गुञ्जलतापत्तेहि सद्धिं एकतो कोट्टेत्वा तयो पिण्डे कत्वा एकं इसिदत्तत्थेरस्स एकं महासोणत्थेरस्स पत्ते ठपेत्वा ‘अतिरेकपिण्डं इसिदत्तत्थेरस्स पत्ते ठपेस्सामी’ति हत्थं पसारेसि। हत्थो परिवत्तित्वा महासोणत्थेरस्स पत्ते पतिट्ठापेसि। इसिदत्तत्थेरो ‘ब्राह्मणतिस्सभये गुञ्जचोचपिण्डे विपाकदायककम्मं देसकालसम्पदाय कीवपमाणं विपाकं दस्सती’ति आह। ते तं परिभुञ्जित्वा वसनट्ठानं अगमंसु। सापि अरञ्ञतो आगतानं मातापितूनं आचिक्खि ‘‘द्वे थेरा आगता। तेसं मे वसनट्ठानं आचिक्खित’’न्ति। ते उभोपि थेरानं सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘भन्ते, यं मयं लभाम, तेन तुम्हे पटिजग्गिस्साम; इधेव वसथा’’ति पटिञ्ञं गण्हिंसु। थेरापि सब्बभयकालं ते उपनिस्साय वसिंसु।
Anupubbena carantā paṇṇakhādakamanussānaṃ vasanaṭṭhāne ekaṃ gāmadvāraṃ sampāpuṇiṃsu. Tattha ekissā dārikāya mātāpitaro araññaṃ gacchantā ‘‘sace koci ayyo āgacchati, katthaci gantuṃ mā adāsi; ayyassa vasanaṭṭhānaṃ ācikkheyyāsi, ammā’’ti āhaṃsu. Sā there disvā pattaṃ gahetvā nisīdāpesi. Gehe dhaññajāti nāma natthi. Vāsiṃ pana gahetvā guñjacocarukkhattacaṃ guñjalatāpattehi saddhiṃ ekato koṭṭetvā tayo piṇḍe katvā ekaṃ isidattattherassa ekaṃ mahāsoṇattherassa patte ṭhapetvā ‘atirekapiṇḍaṃ isidattattherassa patte ṭhapessāmī’ti hatthaṃ pasāresi. Hattho parivattitvā mahāsoṇattherassa patte patiṭṭhāpesi. Isidattatthero ‘brāhmaṇatissabhaye guñjacocapiṇḍe vipākadāyakakammaṃ desakālasampadāya kīvapamāṇaṃ vipākaṃ dassatī’ti āha. Te taṃ paribhuñjitvā vasanaṭṭhānaṃ agamaṃsu. Sāpi araññato āgatānaṃ mātāpitūnaṃ ācikkhi ‘‘dve therā āgatā. Tesaṃ me vasanaṭṭhānaṃ ācikkhita’’nti. Te ubhopi therānaṃ santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘bhante, yaṃ mayaṃ labhāma, tena tumhe paṭijaggissāma; idheva vasathā’’ti paṭiññaṃ gaṇhiṃsu. Therāpi sabbabhayakālaṃ te upanissāya vasiṃsu.
ब्राह्मणतिस्सचोरे मते पितुमहाराजा छत्तं उस्सापेसि। ‘भयं वूपसन्तं, जनपदो सम्पुण्णो’ति सुत्वा परसमुद्दतो भिक्खुसङ्घो नावाय महातित्थपट्टने ओरुय्ह ‘महासोणत्थेरो कहं वसती’ति पुच्छित्वा थेरस्स सन्तिकं अगमासि। थेरो पञ्चसतभिक्खुपरिवारो कालकगामे मण्डलारामविहारं सम्पापुणि। तस्मिं समये कालकगामे सत्तमत्तानि कुलसतानि पटिवसन्ति। रत्तिभागे देवता आहिण्डित्वा ‘‘महासोणत्थेरो पञ्चभिक्खुसतपरिवारो मण्डलारामविहारं पत्तो। एकेको नवहत्थसाटकेन सद्धिं एकेककहापणग्घनकं पिण्डपातं देतू’’ति मनुस्से अवोचुं। पुनदिवसे च थेरा कालकगामं पिण्डाय पविसिंसु। मनुस्सा निसीदापेत्वा यागुं अदंसु। मण्डलारामवासी तिस्सभूतित्थेरो सङ्घत्थेरो हुत्वा निसीदि। एको महाउपासको तं वन्दित्वा ‘‘भन्ते, महासोणत्थेरो नाम कतरो’’ति पुच्छि। तेन समयेन थेरो नवको होति परियन्ते निसिन्नो। थेरो हत्थं पसारेत्वा ‘‘महासोणो नाम एस, उपासका’’ति आह। उपासको तं वन्दित्वा पत्तं गण्हाति। थेरो न देति। तिस्सभूतित्थेरो ‘‘आवुसो सोण, यथा त्वं न जानासि, मयम्पि एवमेव न जानाम; पुञ्ञवन्तानं देवता परिपाचेन्ति; पत्तं देहि, सब्रह्मचारीनं सङ्गहं करोही’’ति आह। थेरो पत्तं अदासि। महाउपासको पत्तं आदाय गन्त्वा कहापणग्घनकस्स पिण्डपातस्स पूरेत्वा नवहत्थसाटकं आधारकं कत्वा आहरित्वा थेरस्स हत्थे ठपेसि; अपरोपि उपासको थेरस्साति सत्त साटकसतानि सत्त च पिण्डपातसतानि थेरस्सेव अदंसु।
Brāhmaṇatissacore mate pitumahārājā chattaṃ ussāpesi. ‘Bhayaṃ vūpasantaṃ, janapado sampuṇṇo’ti sutvā parasamuddato bhikkhusaṅgho nāvāya mahātitthapaṭṭane oruyha ‘mahāsoṇatthero kahaṃ vasatī’ti pucchitvā therassa santikaṃ agamāsi. Thero pañcasatabhikkhuparivāro kālakagāme maṇḍalārāmavihāraṃ sampāpuṇi. Tasmiṃ samaye kālakagāme sattamattāni kulasatāni paṭivasanti. Rattibhāge devatā āhiṇḍitvā ‘‘mahāsoṇatthero pañcabhikkhusataparivāro maṇḍalārāmavihāraṃ patto. Ekeko navahatthasāṭakena saddhiṃ ekekakahāpaṇagghanakaṃ piṇḍapātaṃ detū’’ti manusse avocuṃ. Punadivase ca therā kālakagāmaṃ piṇḍāya pavisiṃsu. Manussā nisīdāpetvā yāguṃ adaṃsu. Maṇḍalārāmavāsī tissabhūtitthero saṅghatthero hutvā nisīdi. Eko mahāupāsako taṃ vanditvā ‘‘bhante, mahāsoṇatthero nāma kataro’’ti pucchi. Tena samayena thero navako hoti pariyante nisinno. Thero hatthaṃ pasāretvā ‘‘mahāsoṇo nāma esa, upāsakā’’ti āha. Upāsako taṃ vanditvā pattaṃ gaṇhāti. Thero na deti. Tissabhūtitthero ‘‘āvuso soṇa, yathā tvaṃ na jānāsi, mayampi evameva na jānāma; puññavantānaṃ devatā paripācenti; pattaṃ dehi, sabrahmacārīnaṃ saṅgahaṃ karohī’’ti āha. Thero pattaṃ adāsi. Mahāupāsako pattaṃ ādāya gantvā kahāpaṇagghanakassa piṇḍapātassa pūretvā navahatthasāṭakaṃ ādhārakaṃ katvā āharitvā therassa hatthe ṭhapesi; aparopi upāsako therassāti satta sāṭakasatāni satta ca piṇḍapātasatāni therasseva adaṃsu.
थेरो भिक्खुसङ्घस्स संविभागं कत्वा अनुपुब्बेन महाविहारं पापुणित्वा मुखं धोवित्वा महाबोधिं वन्दित्वा महाचेतियं वन्दित्वा थूपारामे ठितो चीवरं पारुपित्वा भिक्खुसङ्घपरिवारो दक्खिणद्वारेन नगरं पविसित्वा द्वारतो याव वळञ्जनकसाला एतस्मिं अन्तरे सट्ठिकहापणग्घनकं पिण्डपातं लभि। ततो पट्ठाय पन सक्कारस्स पमाणं नत्थि। एवं कालविपत्तियं मधुकफलत्तचोपि कुमुदनाळिपि दुल्लभा जाता। कालसम्पत्तियं एवरूपो महालाभो उदपादि।
Thero bhikkhusaṅghassa saṃvibhāgaṃ katvā anupubbena mahāvihāraṃ pāpuṇitvā mukhaṃ dhovitvā mahābodhiṃ vanditvā mahācetiyaṃ vanditvā thūpārāme ṭhito cīvaraṃ pārupitvā bhikkhusaṅghaparivāro dakkhiṇadvārena nagaraṃ pavisitvā dvārato yāva vaḷañjanakasālā etasmiṃ antare saṭṭhikahāpaṇagghanakaṃ piṇḍapātaṃ labhi. Tato paṭṭhāya pana sakkārassa pamāṇaṃ natthi. Evaṃ kālavipattiyaṃ madhukaphalattacopi kumudanāḷipi dullabhā jātā. Kālasampattiyaṃ evarūpo mahālābho udapādi.
वत्तब्बकनिग्रोधत्थेरस्सापि सामणेरकाले ब्राह्मणतिस्सभयं उदपादि। सामणेरो च उपज्झायो चस्स परसमुद्दं नागमिंसु; ‘पण्णखादकमनुस्से उपनिस्साय वसिस्सामा’ति पच्चन्ताभिमुखा अहेसुं। सामणेरो सत्ताहमत्तं अनाहारो हुत्वा एकस्मिं गामट्ठाने तालरुक्खे तालपक्कं दिस्वा उपज्झायं आह – ‘‘भन्ते, थोकं आगमेथ; तालपक्कं पातेस्सामी’’ति। ‘‘दुब्बलोसि त्वं, सामणेर, मा अभिरुही’’ति। ‘‘अभिरुहिस्सामि, भन्ते’’ति खुद्दकवासिं गहेत्वा तालं आरुय्ह तालपिण्डं छिन्दितुं आरभि। वासिफलं निक्खमित्वा भूमियं पति।
Vattabbakanigrodhattherassāpi sāmaṇerakāle brāhmaṇatissabhayaṃ udapādi. Sāmaṇero ca upajjhāyo cassa parasamuddaṃ nāgamiṃsu; ‘paṇṇakhādakamanusse upanissāya vasissāmā’ti paccantābhimukhā ahesuṃ. Sāmaṇero sattāhamattaṃ anāhāro hutvā ekasmiṃ gāmaṭṭhāne tālarukkhe tālapakkaṃ disvā upajjhāyaṃ āha – ‘‘bhante, thokaṃ āgametha; tālapakkaṃ pātessāmī’’ti. ‘‘Dubbalosi tvaṃ, sāmaṇera, mā abhiruhī’’ti. ‘‘Abhiruhissāmi, bhante’’ti khuddakavāsiṃ gahetvā tālaṃ āruyha tālapiṇḍaṃ chindituṃ ārabhi. Vāsiphalaṃ nikkhamitvā bhūmiyaṃ pati.
थेरो चिन्तेसि ‘‘अयं किलन्तोव रुक्खं आरुळ्हो; किं नु खो इदानि करिस्सती’’ति सामणेरो तालपण्णं फालेत्वा फालेत्वा वासिदण्डके बन्धित्वा घट्टेन्तो घट्टेन्तो भूमियं पातेत्वा ‘‘भन्ते, साधु वतस्स सचे वासिफलं एत्थ पवेसेय्याथा’’ति आह। थेरो ‘उपायसम्पन्नो सामणेरो’ति वासिफलं पवेसेत्वा अदासि। सो वासिं उक्खिपित्वा तालफलानि पातेसि। थेरो वासिं पातापेत्वा पवट्टित्वा गतं तालफलं भिन्दित्वा सामणेरं ओतिण्णकाले आह ‘‘सामणेर, त्वं दुब्बलो, इदं ताव खादाही’’ति। ‘‘नाहं, भन्ते, तुम्हेहि अखादिते खादिस्सामी’’ति वासिं गहेत्वा तालफलानि भिन्दित्वा पत्तं नीहरित्वा तालमिञ्जं पक्खिपित्वा थेरस्स दत्वा सयं खादि। याव तालफलानि अहेसुं, ताव तत्थेव वसित्वा फलेसु खीणेसु अनुपुब्बेन पण्णखादकमनुस्सानं वसनट्ठाने एकं छड्डितविहारं पविसिंसु। सामणेरो थेरस्स वसनट्ठानं पटिजग्गि। थेरो सामणेरस्स ओवादं दत्वा विहारं पाविसि। सामणेरो ‘अनायतने नट्ठानं अत्तभावानं पमाणं नत्थि, बुद्धानं उपट्ठानं करिस्सामी’ति चेतियङ्गणं गन्त्वा अप्पहरितं करोति; सत्ताहमत्तं निराहारताय पवेधमानो पतित्वा निपन्नकोव तिणानि उद्धरति। एकच्चे च मनुस्सा अरञ्ञे चरन्ता मधुं लभित्वा दारूनि चेव साकपण्णञ्च गहेत्वा तिणचलनसञ्ञाय ‘मिगो नु खो एसो’ति सामणेरस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं करोसि, सामणेरा’’ति आहंसु। ‘‘तिणगण्ठिं गण्हामि, उपासका’’ति। ‘‘अञ्ञोपि कोचि अत्थि, भन्ते’’ति? ‘‘आम, उपासका, उपज्झायो मे अन्तोगब्भे’’ति। ‘‘महाथेरस्स दत्वा खादेय्यासि, भन्ते’’ति सामणेरस्स मधुं दत्वा अत्तनो वसनट्ठानं आचिक्खित्वा ‘‘मयं साखाभङ्गं करोन्ता गमिस्साम। एताय सञ्ञाय थेरं गहेत्वा आगच्छेय्यासि, अय्या’’ति वत्वा अगमंसु।
Thero cintesi ‘‘ayaṃ kilantova rukkhaṃ āruḷho; kiṃ nu kho idāni karissatī’’ti sāmaṇero tālapaṇṇaṃ phāletvā phāletvā vāsidaṇḍake bandhitvā ghaṭṭento ghaṭṭento bhūmiyaṃ pātetvā ‘‘bhante, sādhu vatassa sace vāsiphalaṃ ettha paveseyyāthā’’ti āha. Thero ‘upāyasampanno sāmaṇero’ti vāsiphalaṃ pavesetvā adāsi. So vāsiṃ ukkhipitvā tālaphalāni pātesi. Thero vāsiṃ pātāpetvā pavaṭṭitvā gataṃ tālaphalaṃ bhinditvā sāmaṇeraṃ otiṇṇakāle āha ‘‘sāmaṇera, tvaṃ dubbalo, idaṃ tāva khādāhī’’ti. ‘‘Nāhaṃ, bhante, tumhehi akhādite khādissāmī’’ti vāsiṃ gahetvā tālaphalāni bhinditvā pattaṃ nīharitvā tālamiñjaṃ pakkhipitvā therassa datvā sayaṃ khādi. Yāva tālaphalāni ahesuṃ, tāva tattheva vasitvā phalesu khīṇesu anupubbena paṇṇakhādakamanussānaṃ vasanaṭṭhāne ekaṃ chaḍḍitavihāraṃ pavisiṃsu. Sāmaṇero therassa vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggi. Thero sāmaṇerassa ovādaṃ datvā vihāraṃ pāvisi. Sāmaṇero ‘anāyatane naṭṭhānaṃ attabhāvānaṃ pamāṇaṃ natthi, buddhānaṃ upaṭṭhānaṃ karissāmī’ti cetiyaṅgaṇaṃ gantvā appaharitaṃ karoti; sattāhamattaṃ nirāhāratāya pavedhamāno patitvā nipannakova tiṇāni uddharati. Ekacce ca manussā araññe carantā madhuṃ labhitvā dārūni ceva sākapaṇṇañca gahetvā tiṇacalanasaññāya ‘migo nu kho eso’ti sāmaṇerassa santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ karosi, sāmaṇerā’’ti āhaṃsu. ‘‘Tiṇagaṇṭhiṃ gaṇhāmi, upāsakā’’ti. ‘‘Aññopi koci atthi, bhante’’ti? ‘‘Āma, upāsakā, upajjhāyo me antogabbhe’’ti. ‘‘Mahātherassa datvā khādeyyāsi, bhante’’ti sāmaṇerassa madhuṃ datvā attano vasanaṭṭhānaṃ ācikkhitvā ‘‘mayaṃ sākhābhaṅgaṃ karontā gamissāma. Etāya saññāya theraṃ gahetvā āgaccheyyāsi, ayyā’’ti vatvā agamaṃsu.
सामणेरो मधुं गहेत्वा थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा बहि ठत्वा ‘‘वन्दामि, भन्ते’’ति आह। थेरो ‘सामणेरो जिघच्छाय अनुडय्हमानो आगतो भविस्सती’ति तुण्ही अहोसि। सो पुनपि ‘‘वन्दामि, भन्ते’’ति आह। ‘‘कस्मा, सामणेर, दुब्बलभिक्खूनं सुखेन निपज्जितुं न देसी’’ति? ‘‘द्वारं विवरितुं सारुप्पं, भन्ते’’ति? थेरो उट्ठहित्वा द्वारं विवरित्वा ‘‘किं ते, सामणेर, लद्धं’’ति आह। मनुस्सेहि मधु दिन्नं, खादितुं सारुप्पं, भन्ते’’ति? ‘‘सामणेर, एवमेव खादितुं किलमिस्साम, पानकं कत्वा पिविस्सामा’’ति। सामणेरो पानकं कत्वा अदासि। अथ नं थेरो ‘‘मनुस्सानं वसनट्ठानं पुच्छसि, सामणेरा’’ति आह। सयमेव आचिक्खिंसु, भन्ते’’ति। ‘‘सामणेर, पातोव गच्छन्ता किलमिस्साम; अज्जेव गमिस्सामा’’ति पत्तचीवरं गण्हापेत्वा निक्खमि। ते गन्त्वा मनुस्सानं वसनट्ठानस्स अविदूरे निपज्जिंसु।
Sāmaṇero madhuṃ gahetvā therassa santikaṃ gantvā bahi ṭhatvā ‘‘vandāmi, bhante’’ti āha. Thero ‘sāmaṇero jighacchāya anuḍayhamāno āgato bhavissatī’ti tuṇhī ahosi. So punapi ‘‘vandāmi, bhante’’ti āha. ‘‘Kasmā, sāmaṇera, dubbalabhikkhūnaṃ sukhena nipajjituṃ na desī’’ti? ‘‘Dvāraṃ vivarituṃ sāruppaṃ, bhante’’ti? Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā ‘‘kiṃ te, sāmaṇera, laddhaṃ’’ti āha. Manussehi madhu dinnaṃ, khādituṃ sāruppaṃ, bhante’’ti? ‘‘Sāmaṇera, evameva khādituṃ kilamissāma, pānakaṃ katvā pivissāmā’’ti. Sāmaṇero pānakaṃ katvā adāsi. Atha naṃ thero ‘‘manussānaṃ vasanaṭṭhānaṃ pucchasi, sāmaṇerā’’ti āha. Sayameva ācikkhiṃsu, bhante’’ti. ‘‘Sāmaṇera, pātova gacchantā kilamissāma; ajjeva gamissāmā’’ti pattacīvaraṃ gaṇhāpetvā nikkhami. Te gantvā manussānaṃ vasanaṭṭhānassa avidūre nipajjiṃsu.
सामणेरो रत्तिभागे चिन्तेसि – ‘मया पब्बजितकालतो पट्ठाय गामन्ते अरुणं नाम न उट्ठापितपुब्ब’न्ति। सो पत्तं गहेत्वा अरुणं उट्ठापेतुं अरञ्ञं अगमासि। महाथेरो सामणेरं निपन्नट्ठाने अपस्सन्तो ‘मनुस्सखादकेहि गहितो भविस्सती’ति चिन्तेसि। सामणेरो अरञ्ञे अरुणं उट्ठापेत्वा पत्तेन उदकञ्च दन्तकट्ठञ्च गहेत्वा आगमि। ‘‘सामणेर, कुहिं गतोसि? महल्लकभिक्खूनं ते वितक्को उप्पादितो; दण्डकम्मं आहरा’’ति। ‘‘आहरिस्सामि, भन्ते’’ति। थेरो मुखं धोवित्वा चीवरं पारुपि। उभोपि मनुस्सानं वसनट्ठानं अगमंसु। मनुस्सापि अत्तनो परिभोगं कन्दमूलफलपण्णं अदंसु। थेरोपि परिभुञ्जित्वा विहारं अगमासि। सामणेरो उदकं आहरित्वा ‘‘पादे धोवामि, भन्ते’’ति आह। ‘‘सामणेर, त्वं रत्तिं कुहिं गतो? अम्हाकं वितक्कं उप्पादेसी’’ति। ‘‘भन्ते, गामन्ते मे अरुणं न उट्ठापितपुब्बं; अरुणुट्ठापनत्थाय अरञ्ञं अगमासि’’न्ति। ‘‘सामणेर, न तुय्हं दण्डकम्मं अनुच्छविकं अम्हाकमेव अनुच्छविक’’न्ति वत्वा थेरो तस्मिंयेव ठाने वसि; सामणेरस्स च सञ्ञं अदासि ‘‘मयं ताव महल्लका; ‘इदं नाम भविस्सती’ति न सक्का जानितुं। तुवं अत्तानं रक्खेय्यासी’’ति। थेरो किर अनागामी। तं अपरभागे मनुस्सखादका खादिंसु। सामणेरो अत्तानं रक्खित्वा भये वूपसन्ते तथारूपे ठाने उपज्झं गाहापेत्वा उपसम्पन्नो बुद्धवचनं उग्गहेत्वा तिपिटकधरो हुत्वा वत्तब्बकनिग्रोधत्थेरो नाम जातो।
Sāmaṇero rattibhāge cintesi – ‘mayā pabbajitakālato paṭṭhāya gāmante aruṇaṃ nāma na uṭṭhāpitapubba’nti. So pattaṃ gahetvā aruṇaṃ uṭṭhāpetuṃ araññaṃ agamāsi. Mahāthero sāmaṇeraṃ nipannaṭṭhāne apassanto ‘manussakhādakehi gahito bhavissatī’ti cintesi. Sāmaṇero araññe aruṇaṃ uṭṭhāpetvā pattena udakañca dantakaṭṭhañca gahetvā āgami. ‘‘Sāmaṇera, kuhiṃ gatosi? Mahallakabhikkhūnaṃ te vitakko uppādito; daṇḍakammaṃ āharā’’ti. ‘‘Āharissāmi, bhante’’ti. Thero mukhaṃ dhovitvā cīvaraṃ pārupi. Ubhopi manussānaṃ vasanaṭṭhānaṃ agamaṃsu. Manussāpi attano paribhogaṃ kandamūlaphalapaṇṇaṃ adaṃsu. Theropi paribhuñjitvā vihāraṃ agamāsi. Sāmaṇero udakaṃ āharitvā ‘‘pāde dhovāmi, bhante’’ti āha. ‘‘Sāmaṇera, tvaṃ rattiṃ kuhiṃ gato? Amhākaṃ vitakkaṃ uppādesī’’ti. ‘‘Bhante, gāmante me aruṇaṃ na uṭṭhāpitapubbaṃ; aruṇuṭṭhāpanatthāya araññaṃ agamāsi’’nti. ‘‘Sāmaṇera, na tuyhaṃ daṇḍakammaṃ anucchavikaṃ amhākameva anucchavika’’nti vatvā thero tasmiṃyeva ṭhāne vasi; sāmaṇerassa ca saññaṃ adāsi ‘‘mayaṃ tāva mahallakā; ‘idaṃ nāma bhavissatī’ti na sakkā jānituṃ. Tuvaṃ attānaṃ rakkheyyāsī’’ti. Thero kira anāgāmī. Taṃ aparabhāge manussakhādakā khādiṃsu. Sāmaṇero attānaṃ rakkhitvā bhaye vūpasante tathārūpe ṭhāne upajjhaṃ gāhāpetvā upasampanno buddhavacanaṃ uggahetvā tipiṭakadharo hutvā vattabbakanigrodhatthero nāma jāto.
पितुमहाराजा रज्जं पटिपज्जि। परसमुद्दा आगतागता भिक्खू ‘‘कहं वत्तब्बकनिग्रोधत्थेरो, कहं वत्तब्बकनिग्रोधत्थेरो’’ति पुच्छित्वा तस्स सन्तिकं अगमंसु। महाभिक्खुसङ्घो थेरं परिवारेसि। सो महाभिक्खुसङ्घपरिवुतो अनुपुब्बेन महाविहारं पत्वा महाबोधिं महाचेतियं थूपारामञ्च वन्दित्वा नगरं पायासि। याव दक्खिणद्वारा गच्छन्तस्सेव नवसु ठानेसु तिचीवरं उपपज्जि; अन्तोनगरं पविट्ठकालतो पट्ठाय महासक्कारो उप्पज्जि। इति कालविपत्तियं तालफलकन्दमूलपण्णम्पि दुल्लभं जातं। कालसम्पत्तियं एवरूपो महालाभो उप्पन्नोति। एवं कालविपत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि कालसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति।
Pitumahārājā rajjaṃ paṭipajji. Parasamuddā āgatāgatā bhikkhū ‘‘kahaṃ vattabbakanigrodhatthero, kahaṃ vattabbakanigrodhatthero’’ti pucchitvā tassa santikaṃ agamaṃsu. Mahābhikkhusaṅgho theraṃ parivāresi. So mahābhikkhusaṅghaparivuto anupubbena mahāvihāraṃ patvā mahābodhiṃ mahācetiyaṃ thūpārāmañca vanditvā nagaraṃ pāyāsi. Yāva dakkhiṇadvārā gacchantasseva navasu ṭhānesu ticīvaraṃ upapajji; antonagaraṃ paviṭṭhakālato paṭṭhāya mahāsakkāro uppajji. Iti kālavipattiyaṃ tālaphalakandamūlapaṇṇampi dullabhaṃ jātaṃ. Kālasampattiyaṃ evarūpo mahālābho uppannoti. Evaṃ kālavipattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni kālasampattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti.
अपरस्सापि बहूनि कल्याणकम्मानि होन्ति। तानि पयोगविपत्तियं ठितस्स न विपच्चेय्युं। सो पन एकेन कल्याणकम्मेन सम्मापयोगे पतिट्ठितो तीणि सुचरितानि पूरेति, पञ्चसीलं दससीलं रक्खति। कालसम्पत्तियं निब्बत्तस्स राजानो सब्बालङ्कारपतिमण्डिता राजकञ्ञायो ‘एतस्स अनुच्छविका’ति पेसेन्ति, यानवाहनमणिसुवण्णरजतादिभेदं तं तं पण्णाकारं ‘एतस्स अनुच्छविक’न्ति पेसेन्ति ।
Aparassāpi bahūni kalyāṇakammāni honti. Tāni payogavipattiyaṃ ṭhitassa na vipacceyyuṃ. So pana ekena kalyāṇakammena sammāpayoge patiṭṭhito tīṇi sucaritāni pūreti, pañcasīlaṃ dasasīlaṃ rakkhati. Kālasampattiyaṃ nibbattassa rājāno sabbālaṅkārapatimaṇḍitā rājakaññāyo ‘etassa anucchavikā’ti pesenti, yānavāhanamaṇisuvaṇṇarajatādibhedaṃ taṃ taṃ paṇṇākāraṃ ‘etassa anucchavika’nti pesenti .
पब्बज्जूपगतोपि महायसो होति महानुभावो। तत्रिदं वत्थु – कूटकण्णराजा किर गिरिगामकण्णवासिकं चूळसुधम्मत्थेरं ममायति। सो उप्पलवापियं वसमानो थेरं पक्कोसापेसि। थेरो आगन्त्वा मालारामविहारे वसति। राजा थेरस्स मातरं पुच्छि – ‘‘किं थेरो पियायती’’ति? ‘‘कन्दं महाराजा’’ति। राजा कन्दं गाहापेत्वा विहारं गन्त्वा थेरस्स ददमानो मुखं उल्लोकेतुं नासक्खि। सो निक्खमित्वा च बहिपरिवेणे देविं पुच्छि – ‘‘कीदिसो थेरो’’ति? ‘‘त्वं पुरिसो हुत्वा उल्लोकेतुं न सक्कोसि; अहं कथं सक्खिस्सामि? नाहं जानामि कीदिसो’’ति। राजा ‘मम रट्ठे बलिकारगहपतिपुत्तं उल्लोकेतुं न विसहामि। महन्तं वत भो बुद्धसासनं नामा’ति अप्फोटेसि। तिपिटकचूळनागत्थेरम्पि ममायति। तस्स अङ्गुलियं एका पिळका उट्ठहि। राजा ‘थेरं पस्सिस्सामी’ति विहारं गन्त्वा बलवपेमेन अङ्गुलिं मुखेन गण्हि। अन्तोमुखेयेव पिळका भिन्ना, पुब्बलोहितं अनुट्ठुभित्वा थेरे सिनेहेन अमतं विय अज्झोहरि। सोयेव थेरो अपरभागे मरणमञ्चे निपज्जि। राजा गन्त्वा असुचिकपल्लकं सीसे ठपेत्वा ‘धम्मसकटस्स अक्खो भिज्जति अक्खो भिज्जती’ति परिदेवमानो विचरि। पथविस्सरस्स असुचिकपल्लकं सीसेन उक्खिपित्वा विचरणं नाम कस्स गतमग्गो? सम्मापयोगस्स गतमग्गोति। एवं पयोगविपत्तिपटिबाहितत्ता विपाकं दातुं असक्कोन्तानि पयोगसम्पत्तिं आगम्म विपच्चन्तीति पजानाति। एवं चतूहि विपत्तीहि पटिबाहितं कल्याणकम्मं विपाकं अदत्वा चतस्सो सम्पत्तियो आगम्म देति।
Pabbajjūpagatopi mahāyaso hoti mahānubhāvo. Tatridaṃ vatthu – kūṭakaṇṇarājā kira girigāmakaṇṇavāsikaṃ cūḷasudhammattheraṃ mamāyati. So uppalavāpiyaṃ vasamāno theraṃ pakkosāpesi. Thero āgantvā mālārāmavihāre vasati. Rājā therassa mātaraṃ pucchi – ‘‘kiṃ thero piyāyatī’’ti? ‘‘Kandaṃ mahārājā’’ti. Rājā kandaṃ gāhāpetvā vihāraṃ gantvā therassa dadamāno mukhaṃ ulloketuṃ nāsakkhi. So nikkhamitvā ca bahipariveṇe deviṃ pucchi – ‘‘kīdiso thero’’ti? ‘‘Tvaṃ puriso hutvā ulloketuṃ na sakkosi; ahaṃ kathaṃ sakkhissāmi? Nāhaṃ jānāmi kīdiso’’ti. Rājā ‘mama raṭṭhe balikāragahapatiputtaṃ ulloketuṃ na visahāmi. Mahantaṃ vata bho buddhasāsanaṃ nāmā’ti apphoṭesi. Tipiṭakacūḷanāgattherampi mamāyati. Tassa aṅguliyaṃ ekā piḷakā uṭṭhahi. Rājā ‘theraṃ passissāmī’ti vihāraṃ gantvā balavapemena aṅguliṃ mukhena gaṇhi. Antomukheyeva piḷakā bhinnā, pubbalohitaṃ anuṭṭhubhitvā there sinehena amataṃ viya ajjhohari. Soyeva thero aparabhāge maraṇamañce nipajji. Rājā gantvā asucikapallakaṃ sīse ṭhapetvā ‘dhammasakaṭassa akkho bhijjati akkho bhijjatī’ti paridevamāno vicari. Pathavissarassa asucikapallakaṃ sīsena ukkhipitvā vicaraṇaṃ nāma kassa gatamaggo? Sammāpayogassa gatamaggoti. Evaṃ payogavipattipaṭibāhitattā vipākaṃ dātuṃ asakkontāni payogasampattiṃ āgamma vipaccantīti pajānāti. Evaṃ catūhi vipattīhi paṭibāhitaṃ kalyāṇakammaṃ vipākaṃ adatvā catasso sampattiyo āgamma deti.
तत्रिदं भूतमत्थं कत्वा ओपम्मं – एको किर महाराजा एकस्स अमच्चस्स अप्पमत्तेन कुज्झित्वा तं बन्धनागारे बन्धापेसि। तस्स ञातका रञ्ञो कुद्धभावं ञत्वा किञ्चि अवत्वा चण्डकोपे विगते राजानं तस्स निरपराधभावं जानापेसुं। राजा मुञ्चित्वा तस्स ठानन्तरं पटिपाकतिकं अकासि। अथस्स ततो ततो आगच्छन्तानं पण्णाकारानं पमाणं नाहोसि। मनुस्सा सम्पटिच्छितुं नासक्खिंसु। तत्थ रञ्ञो अप्पमत्तकेन कुज्झित्वा तस्स बन्धनागारे बन्धापितकालो विय पुथुज्जनस्स निरये निब्बत्तकालो। अथस्स ञातकेहि राजानं सञ्ञापेत्वा ठानन्तरस्स पटिपाकतिककरणकालो विय तस्स सग्गे निब्बत्तकालो। पण्णाकारं सम्पटिच्छितुं असमत्थकालो विय चतस्सो सम्पत्तियो आगम्म कल्याणकम्मानं देवलोकतो मनुस्सलोकं, मनुस्सलोकतो देवलोकन्ति एवं सुखट्ठानतो सुखट्ठानमेव नेत्वा कप्पसतसहस्सम्पि सुखविपाकं दत्वा निब्बानसम्पापनं वेदितब्बं।
Tatridaṃ bhūtamatthaṃ katvā opammaṃ – eko kira mahārājā ekassa amaccassa appamattena kujjhitvā taṃ bandhanāgāre bandhāpesi. Tassa ñātakā rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā kiñci avatvā caṇḍakope vigate rājānaṃ tassa niraparādhabhāvaṃ jānāpesuṃ. Rājā muñcitvā tassa ṭhānantaraṃ paṭipākatikaṃ akāsi. Athassa tato tato āgacchantānaṃ paṇṇākārānaṃ pamāṇaṃ nāhosi. Manussā sampaṭicchituṃ nāsakkhiṃsu. Tattha rañño appamattakena kujjhitvā tassa bandhanāgāre bandhāpitakālo viya puthujjanassa niraye nibbattakālo. Athassa ñātakehi rājānaṃ saññāpetvā ṭhānantarassa paṭipākatikakaraṇakālo viya tassa sagge nibbattakālo. Paṇṇākāraṃ sampaṭicchituṃ asamatthakālo viya catasso sampattiyo āgamma kalyāṇakammānaṃ devalokato manussalokaṃ, manussalokato devalokanti evaṃ sukhaṭṭhānato sukhaṭṭhānameva netvā kappasatasahassampi sukhavipākaṃ datvā nibbānasampāpanaṃ veditabbaṃ.
एवं ताव पाळिवसेनेव दुतियं बलं दीपेत्वा पुन ‘‘अहोसि कम्मं अहोसि कम्मविपाको’’ति (पटि॰ म॰ १.२३४) इमिना पटिसम्भिदानयेनापि दीपेतब्बं। तत्थ ‘अहोसि कम्म’न्ति अतीते आयूहितं कम्मं अतीतेयेव अहोसि। येन पन अतीते विपाको दिन्नो, तं सन्धाय ‘अहोसि कम्मविपाको’ति वुत्तं। दिट्ठधम्मवेदनीयादीसु पन बहूसुपि आयूहितेसु एकं दिट्ठधम्मवेदनीयं विपाकं देति, सेसानि अविपाकानि। एकं उपपज्जवेदनीयं पटिसन्धिं आकड्ढति, सेसानि अविपाकानि। एकेनानन्तरियेन निरये उपपज्जति, सेसानि अविपाकानि। अट्ठसु समापत्तीसु एकाय ब्रह्मलोके निब्बत्तति, सेसा अविपाका। इदं सन्धाय ‘नाहोसि कम्मविपाको’ति वुत्तं। यो पन बहुम्पि कुसलाकुसलं कम्मं कत्वा कल्याणमित्तं निस्साय अरहत्तं पापुणाति, एतस्स कम्मविपाको ‘नाहोसि’ नाम। यं अतीते आयूहितं एतरहि विपाकं देति तं ‘अहोसि कम्मं अत्थि कम्मविपाको’ नाम। यं पुरिमनयेनेव अविपाकतं आपज्जति तं ‘अहोसि कम्मं नत्थि कम्मविपाको’ नाम। यं अतीते आयूहितं अनागते विपाकं दस्सति तं ‘अहोसि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’ नाम। यं पुरिमनयेन अविपाकतं आपज्जिस्सति तं ‘अहोसि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’ नाम।
Evaṃ tāva pāḷivaseneva dutiyaṃ balaṃ dīpetvā puna ‘‘ahosi kammaṃ ahosi kammavipāko’’ti (paṭi. ma. 1.234) iminā paṭisambhidānayenāpi dīpetabbaṃ. Tattha ‘ahosi kamma’nti atīte āyūhitaṃ kammaṃ atīteyeva ahosi. Yena pana atīte vipāko dinno, taṃ sandhāya ‘ahosi kammavipāko’ti vuttaṃ. Diṭṭhadhammavedanīyādīsu pana bahūsupi āyūhitesu ekaṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ vipākaṃ deti, sesāni avipākāni. Ekaṃ upapajjavedanīyaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhati, sesāni avipākāni. Ekenānantariyena niraye upapajjati, sesāni avipākāni. Aṭṭhasu samāpattīsu ekāya brahmaloke nibbattati, sesā avipākā. Idaṃ sandhāya ‘nāhosi kammavipāko’ti vuttaṃ. Yo pana bahumpi kusalākusalaṃ kammaṃ katvā kalyāṇamittaṃ nissāya arahattaṃ pāpuṇāti, etassa kammavipāko ‘nāhosi’ nāma. Yaṃ atīte āyūhitaṃ etarahi vipākaṃ deti taṃ ‘ahosi kammaṃ atthi kammavipāko’ nāma. Yaṃ purimanayeneva avipākataṃ āpajjati taṃ ‘ahosi kammaṃ natthi kammavipāko’ nāma. Yaṃ atīte āyūhitaṃ anāgate vipākaṃ dassati taṃ ‘ahosi kammaṃ bhavissati kammavipāko’ nāma. Yaṃ purimanayena avipākataṃ āpajjissati taṃ ‘ahosi kammaṃ na bhavissati kammavipāko’ nāma.
यं एतरहि आयूहितं एतरहियेव विपाकं देति तं ‘अत्थि कम्मं अत्थि कम्मविपाको’ नाम। यं पुरिमनयेनेव अविपाकतं आपज्जति तं ‘अत्थि कम्मं नत्थि कम्मविपाको’ नाम। यं एतरहि आयूहितं अनागते विपाकं दस्सति तं ‘अत्थि कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’ नाम। यं पुरिमनयेनेव अविपाकतं आपज्जिस्सति तं ‘अत्थि कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’ नाम।
Yaṃ etarahi āyūhitaṃ etarahiyeva vipākaṃ deti taṃ ‘atthi kammaṃ atthi kammavipāko’ nāma. Yaṃ purimanayeneva avipākataṃ āpajjati taṃ ‘atthi kammaṃ natthi kammavipāko’ nāma. Yaṃ etarahi āyūhitaṃ anāgate vipākaṃ dassati taṃ ‘atthi kammaṃ bhavissati kammavipāko’ nāma. Yaṃ purimanayeneva avipākataṃ āpajjissati taṃ ‘atthi kammaṃ na bhavissati kammavipāko’ nāma.
यं सयम्पि अनागतं, विपाकोपिस्स अनागतो तं ‘भविस्सति कम्मं भविस्सति कम्मविपाको’ नाम। यं सयं भविस्सति, पुरिमनयेनेव अविपाकतं आपज्जिस्सति तं ‘भविस्सति कम्मं न भविस्सति कम्मविपाको’ नाम।
Yaṃ sayampi anāgataṃ, vipākopissa anāgato taṃ ‘bhavissati kammaṃ bhavissati kammavipāko’ nāma. Yaṃ sayaṃ bhavissati, purimanayeneva avipākataṃ āpajjissati taṃ ‘bhavissati kammaṃ na bhavissati kammavipāko’ nāma.
इदं तथागतस्साति इदं सब्बेहिपि एतेहि आकारेहि तथागतस्स कम्मन्तरविपाकन्तरजाननञाणं अकम्पियट्ठेन दुतियबलं वेदितब्बन्ति।
Idaṃ tathāgatassāti idaṃ sabbehipi etehi ākārehi tathāgatassa kammantaravipākantarajānanañāṇaṃ akampiyaṭṭhena dutiyabalaṃ veditabbanti.
दुतियबलनिद्देसवण्णना।
Dutiyabalaniddesavaṇṇanā.
ततियबलनिद्देसो
Tatiyabalaniddeso
८११. ततियबलनिद्देसे मग्गोति वा पटिपदाति वा कम्मस्सेवेतं नामं। निरयगामिनीतिआदीसु निरस्सादट्ठेन निरतिअत्थेन च निरयो। उद्धं अनुगन्त्वा तिरियं अञ्चिताति तिरच्छाना; तिरच्छानायेव तिरच्छानयोनि। पेतताय पेत्ति; इतो पेच्च गतभावेनाति अत्थो। पेत्तियेव पेत्तिविसयो। मनस्स उस्सन्नताय मनुस्सा; मनुस्साव मनुस्सलोको। दिब्बन्ति पञ्चहि कामगुणेहि अधिमत्ताय वा ठानसम्पत्तियाति देवा; देवाव देवलोको। वानं वुच्चति तण्हा; तं तत्थ नत्थीति निब्बानं। निरयं गच्छतीति निरयगामी। इदं मग्गं सन्धाय वुत्तं। पटिपदा पन निरयगामिनी नाम होति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। इदं सब्बम्पि पटिपदं तथागतो पजानाति।
811. Tatiyabalaniddese maggoti vā paṭipadāti vā kammassevetaṃ nāmaṃ. Nirayagāminītiādīsu nirassādaṭṭhena niratiatthena ca nirayo. Uddhaṃ anugantvā tiriyaṃ añcitāti tiracchānā; tiracchānāyeva tiracchānayoni. Petatāya petti; ito pecca gatabhāvenāti attho. Pettiyeva pettivisayo. Manassa ussannatāya manussā; manussāva manussaloko. Dibbanti pañcahi kāmaguṇehi adhimattāya vā ṭhānasampattiyāti devā; devāva devaloko. Vānaṃ vuccati taṇhā; taṃ tattha natthīti nibbānaṃ. Nirayaṃ gacchatīti nirayagāmī. Idaṃ maggaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭipadā pana nirayagāminī nāma hoti. Sesapadesupi eseva nayo. Idaṃ sabbampi paṭipadaṃ tathāgato pajānāti.
कथं ? सकलगामवासिकेसुपि हि एकतो एकं सूकरं वा मिगं वा जीविता वोरोपेन्तेसु सब्बेसम्पि चेतना परस्स जीवितिन्द्रियारम्मणाव होति। तं पन कम्मं तेसं आयूहनक्खणेयेव नाना होति। तेसु हि एको आदरेन छन्दजातो करोति। एको ‘एहि त्वम्पि करोही’ति परेहि निप्पीळितत्ता करोति। एको समानच्छन्दो विय हुत्वा अप्पटिबाहियमानो विचरति। तेसु एको तेनेव कम्मेन निरये निब्बत्तति, एको तिरच्छानयोनियं, एको पेत्तिविसये। तं तथागतो आयूहनक्खणेयेव ‘इमिना नीहारेन आयूहितत्ता एस निरये निब्बत्तिस्सति , एस तिरच्छानयोनियं, एस पेत्तिविसये’ति पजानाति । निरये निब्बत्तमानम्पि ‘एस अट्ठसु महानिरयेसु निब्बत्तिस्सति, एस सोळससु उस्सदनिरयेसु निब्बत्तिस्सती’ति पजानाति। तिरच्छानयोनियं निब्बत्तमानम्पि ‘एस अपादको भविस्सति, एस द्विपादको, एस चतुप्पादको, एस बहुप्पादको’ति पजानाति। पेत्तिविसये निब्बत्तमानम्पि ‘एस निज्झामतण्हिको भविस्सति, एस खुप्पिपासिको, एस परदत्तूपजीवी’ति पजानाति। तेसु च कम्मेसु ‘इदं कम्मं पटिसन्धिं आकड्ढितुं न सक्खिस्सति, दुब्बलं दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कं भविस्सतीति पजानाति।
Kathaṃ ? Sakalagāmavāsikesupi hi ekato ekaṃ sūkaraṃ vā migaṃ vā jīvitā voropentesu sabbesampi cetanā parassa jīvitindriyārammaṇāva hoti. Taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇeyeva nānā hoti. Tesu hi eko ādarena chandajāto karoti. Eko ‘ehi tvampi karohī’ti parehi nippīḷitattā karoti. Eko samānacchando viya hutvā appaṭibāhiyamāno vicarati. Tesu eko teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchānayoniyaṃ, eko pettivisaye. Taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇeyeva ‘iminā nīhārena āyūhitattā esa niraye nibbattissati , esa tiracchānayoniyaṃ, esa pettivisaye’ti pajānāti . Niraye nibbattamānampi ‘esa aṭṭhasu mahānirayesu nibbattissati, esa soḷasasu ussadanirayesu nibbattissatī’ti pajānāti. Tiracchānayoniyaṃ nibbattamānampi ‘esa apādako bhavissati, esa dvipādako, esa catuppādako, esa bahuppādako’ti pajānāti. Pettivisaye nibbattamānampi ‘esa nijjhāmataṇhiko bhavissati, esa khuppipāsiko, esa paradattūpajīvī’ti pajānāti. Tesu ca kammesu ‘idaṃ kammaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ na sakkhissati, dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkaṃ bhavissatīti pajānāti.
तथा सकलगामवासिकेसु एकतो पिण्डपातं ददमानेसु सब्बेसम्पि चेतना पिण्डपातारम्मणाव होति। तं पन कम्मं तेसं आयूहनक्खणेयेव पुरिमनयेन नाना होति। तेसु केचि देवलोके निब्बत्तिस्सन्ति, केचि मनुस्सलोके। तं तथागतो आयूहनक्खणेयेव ‘इमिना नीहारेन आयूहितत्ता एस मनुस्सलोके निब्बत्तिस्सति, एस देवलोके’ति पजानाति। देवलोके निब्बत्तमानानम्पि ‘एस परनिम्मितवसवत्तीसु निब्बत्तिस्सति, एस निम्मानरतीसु, एस तुसितेसु, एस यामेसु, एस तावतिंसेसु, एस चातुमहाराजिकेसु, एस भुम्मदेवेसु; एस पन जेट्ठकदेवराजा हुत्वा निब्बत्तिस्सति, एस एतस्स दुतियं वा ततियं वा ठानन्तरं करोन्तो परिचारको हुत्वा निब्बत्तिस्सती’ति पजानाति। मनुस्सेसु निब्बत्तमानानम्पि ‘एस खत्तियकुले निब्बत्तिस्सति, एस ब्राह्मणकुले, एस वेस्सकुले, एस सुद्दकुले; एस पन मनुस्सेसु राजा हुत्वा निब्बत्तिस्सति, एस एतस्स दुतियं वा ततियं वा ठानन्तरं करोन्तो परिचारको हुत्वा निब्बत्तिस्सती’ति पजानाति । तेसु च कम्मेसु ‘इदं कम्मं पटिसन्धिं आकड्ढितुं न सक्खिस्सति, दुब्बलं दिन्नाय पटिसन्धिया उपधिवेपक्कं भविस्सती’ति पजानाति।
Tathā sakalagāmavāsikesu ekato piṇḍapātaṃ dadamānesu sabbesampi cetanā piṇḍapātārammaṇāva hoti. Taṃ pana kammaṃ tesaṃ āyūhanakkhaṇeyeva purimanayena nānā hoti. Tesu keci devaloke nibbattissanti, keci manussaloke. Taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇeyeva ‘iminā nīhārena āyūhitattā esa manussaloke nibbattissati, esa devaloke’ti pajānāti. Devaloke nibbattamānānampi ‘esa paranimmitavasavattīsu nibbattissati, esa nimmānaratīsu, esa tusitesu, esa yāmesu, esa tāvatiṃsesu, esa cātumahārājikesu, esa bhummadevesu; esa pana jeṭṭhakadevarājā hutvā nibbattissati, esa etassa dutiyaṃ vā tatiyaṃ vā ṭhānantaraṃ karonto paricārako hutvā nibbattissatī’ti pajānāti. Manussesu nibbattamānānampi ‘esa khattiyakule nibbattissati, esa brāhmaṇakule, esa vessakule, esa suddakule; esa pana manussesu rājā hutvā nibbattissati, esa etassa dutiyaṃ vā tatiyaṃ vā ṭhānantaraṃ karonto paricārako hutvā nibbattissatī’ti pajānāti . Tesu ca kammesu ‘idaṃ kammaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhituṃ na sakkhissati, dubbalaṃ dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkaṃ bhavissatī’ti pajānāti.
तथा विपस्सनं पट्ठपेन्तेसुयेव येन नीहारेन विपस्सना आरद्धा, ‘एस अरहत्तं पापुणिस्सति, एस अरहत्तं पत्तुं न सक्खिस्सति, एस अनागामीयेव भविस्सति, एस सकदागामीयेव, एस सोतापन्नोयेव; एस पन मग्गं वा फलं वा सच्छिकातुं न सक्खिस्सति, लक्खणारम्मणाय विपस्सनायमेव ठस्सति; एस पच्चयपरिग्गहेयेव, एस नामरूपपरिग्गहेयेव, एस अरूपपरिग्गहेयेव, एस रूपपरिग्गहेयेव ठस्सति, एस महाभूतमत्तमेव ववत्थापेस्सति, एस किञ्चि सल्लक्खेतुं न सक्खिस्सती’ति पजानाति।
Tathā vipassanaṃ paṭṭhapentesuyeva yena nīhārena vipassanā āraddhā, ‘esa arahattaṃ pāpuṇissati, esa arahattaṃ pattuṃ na sakkhissati, esa anāgāmīyeva bhavissati, esa sakadāgāmīyeva, esa sotāpannoyeva; esa pana maggaṃ vā phalaṃ vā sacchikātuṃ na sakkhissati, lakkhaṇārammaṇāya vipassanāyameva ṭhassati; esa paccayapariggaheyeva, esa nāmarūpapariggaheyeva, esa arūpapariggaheyeva, esa rūpapariggaheyeva ṭhassati, esa mahābhūtamattameva vavatthāpessati, esa kiñci sallakkhetuṃ na sakkhissatī’ti pajānāti.
कसिणपरिकम्मं करोन्तेसुपि ‘एतस्स परिकम्ममत्तमेव भविस्सति, निमित्तं उप्पादेतुं न सक्खिस्सति; एस पन निमित्तं उप्पादेतुं सक्खिस्सति, अप्पनं पापेतुं न सक्खिस्सति; एस अप्पनं पापेत्वा झानं पादकं कत्वा विपस्सनं पट्ठपेत्वा अरहत्तं गण्हिस्सती’ति पजानातीति।
Kasiṇaparikammaṃ karontesupi ‘etassa parikammamattameva bhavissati, nimittaṃ uppādetuṃ na sakkhissati; esa pana nimittaṃ uppādetuṃ sakkhissati, appanaṃ pāpetuṃ na sakkhissati; esa appanaṃ pāpetvā jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ gaṇhissatī’ti pajānātīti.
ततियबलनिद्देसवण्णना।
Tatiyabalaniddesavaṇṇanā.
चतुत्थबलनिद्देसो
Catutthabalaniddeso
८१२. चतुत्थबलनिद्देसे खन्धनानत्तन्ति ‘अयं रूपक्खन्धो नाम…पे॰… अयं विञ्ञाणक्खन्धो नामा’ति एवं पञ्चन्नं खन्धानं नानाकरणं पजानाति। तेसुपि ‘एकविधेन रूपक्खन्धो…पे॰… एकादसविधेन रूपक्खन्धो। एकविधेन वेदनाक्खन्धो…पे॰… बहुविधेन वेदनाक्खन्धो…पे॰… एकविधेन सञ्ञाक्खन्धो…पे॰… एकविधेन सङ्खारक्खन्धो…पे॰… एकविधेन विञ्ञाणक्खन्धो…पे॰… बहुविधेन विञ्ञाणक्खन्धो’ति एवं एकेकस्स खन्धस्स नानत्तं पजानाति। आयतननानत्तन्ति ‘इदं चक्खायतनं नाम…पे॰… इदं धम्मायतनं नाम। तत्थ दसायतना कामावचरा, द्वे चतुभूमका’ति एवं आयतननानत्तं पजानाति। धातुनानत्तन्ति ‘अयं चक्खुधातु नाम…पे॰… अयं मनोविञ्ञाणधातु नाम। तत्थ सोळस धातुयो कामावचरा, द्वे चतुभूमका’ति एवं धातुनानत्तं पजानाति।
812. Catutthabalaniddese khandhanānattanti ‘ayaṃ rūpakkhandho nāma…pe… ayaṃ viññāṇakkhandho nāmā’ti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ nānākaraṇaṃ pajānāti. Tesupi ‘ekavidhena rūpakkhandho…pe… ekādasavidhena rūpakkhandho. Ekavidhena vedanākkhandho…pe… bahuvidhena vedanākkhandho…pe… ekavidhena saññākkhandho…pe… ekavidhena saṅkhārakkhandho…pe… ekavidhena viññāṇakkhandho…pe… bahuvidhena viññāṇakkhandho’ti evaṃ ekekassa khandhassa nānattaṃ pajānāti. Āyatananānattanti ‘idaṃ cakkhāyatanaṃ nāma…pe… idaṃ dhammāyatanaṃ nāma. Tattha dasāyatanā kāmāvacarā, dve catubhūmakā’ti evaṃ āyatananānattaṃ pajānāti. Dhātunānattanti ‘ayaṃ cakkhudhātu nāma…pe… ayaṃ manoviññāṇadhātu nāma. Tattha soḷasa dhātuyo kāmāvacarā, dve catubhūmakā’ti evaṃ dhātunānattaṃ pajānāti.
पुन अनेकधातुनानाधातुलोकनानत्तन्ति इदं न केवलं उपादिन्नकसङ्खारलोकस्सेव नानत्तं तथागतो पजानाति, अनुपादिन्नकसङ्खारलोकस्सापि नानत्तं तथागतो पजानातियेवाति दस्सेतुं गहितं। पच्चेकबुद्धा हि द्वे च अग्गसावका उपादिन्नकसङ्खारलोकस्सापि नानत्तं एकदेसतोव जानन्ति नो निप्पदेसतो, अनुपादिन्नकलोकस्स पन नानत्तं न जानन्ति। सब्बञ्ञुबुद्धो पन ‘इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स नाम रुक्खस्स खन्धो सेतो होति, इमस्स काळको, इमस्स मट्टो; इमस्स बहलत्तचो, इमस्स तनुत्तचो; इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स पत्तं वण्णसण्ठानादिवसेन एवरूपं नाम होति; इमाय पन धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स पुप्फं नीलकं होति, पीतकं, लोहितकं, ओदातं, सुगन्धं , दुग्गन्धं होति; इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय फलं खुद्दकं होति, महन्तं, दीघं, रस्सं, वट्टं, सुसण्ठानं, दुस्सण्ठानं, मट्ठं, फरुसं, सुगन्धं, दुग्गन्धं, मधुरं, तित्तकं, अम्बिलं, कटुकं, कसावं होति; इमाय नाम धातुया उस्सन्नाय इमस्स रुक्खस्स कण्टको तिखिणो होति, अतिखिणो, उजुको, कुटिलो, तम्बो, काळको, नीलो, ओदातो होती’ति एवं अनुपादिन्नकसङ्खारलोकस्स नानत्तं पजानाति। सब्बञ्ञुबुद्धानंयेव हि एतं बलं, न अञ्ञेसन्ति।
Puna anekadhātunānādhātulokanānattanti idaṃ na kevalaṃ upādinnakasaṅkhāralokasseva nānattaṃ tathāgato pajānāti, anupādinnakasaṅkhāralokassāpi nānattaṃ tathāgato pajānātiyevāti dassetuṃ gahitaṃ. Paccekabuddhā hi dve ca aggasāvakā upādinnakasaṅkhāralokassāpi nānattaṃ ekadesatova jānanti no nippadesato, anupādinnakalokassa pana nānattaṃ na jānanti. Sabbaññubuddho pana ‘imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa nāma rukkhassa khandho seto hoti, imassa kāḷako, imassa maṭṭo; imassa bahalattaco, imassa tanuttaco; imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa pattaṃ vaṇṇasaṇṭhānādivasena evarūpaṃ nāma hoti; imāya pana dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa pupphaṃ nīlakaṃ hoti, pītakaṃ, lohitakaṃ, odātaṃ, sugandhaṃ , duggandhaṃ hoti; imāya nāma dhātuyā ussannāya phalaṃ khuddakaṃ hoti, mahantaṃ, dīghaṃ, rassaṃ, vaṭṭaṃ, susaṇṭhānaṃ, dussaṇṭhānaṃ, maṭṭhaṃ, pharusaṃ, sugandhaṃ, duggandhaṃ, madhuraṃ, tittakaṃ, ambilaṃ, kaṭukaṃ, kasāvaṃ hoti; imāya nāma dhātuyā ussannāya imassa rukkhassa kaṇṭako tikhiṇo hoti, atikhiṇo, ujuko, kuṭilo, tambo, kāḷako, nīlo, odāto hotī’ti evaṃ anupādinnakasaṅkhāralokassa nānattaṃ pajānāti. Sabbaññubuddhānaṃyeva hi etaṃ balaṃ, na aññesanti.
चतुत्थबलनिद्देसवण्णना।
Catutthabalaniddesavaṇṇanā.
पञ्चमबलनिद्देसो
Pañcamabalaniddeso
८१३. पञ्चमबलनिद्देसे हीनाधिमुत्तिकाति हीनज्झासया। पणीताधिमुत्तिकाति कल्याणज्झासया। सेवन्तीति निस्सयन्ति अल्लीयन्ति। भजन्तीति उपसङ्कमन्ति। पयिरुपासन्तीति पुनप्पुनं उपसङ्कमन्ति। सचे हि आचरियुपज्झाया न सीलवन्तो होन्ति, सद्धिविहारिका सीलवन्तो होन्ति, ते अत्तनो आचरियुपज्झायेपि न उपसङ्कमन्ति, अत्तना सदिसे सारुप्पभिक्खूयेव उपसङ्कमन्ति। सचे आचरियुपज्झाया सारुप्पभिक्खू, इतरे असारुप्पा, तेपि न आचरियुपज्झाये उपसङ्कमन्ति, अत्तना सदिसे हीनाधिमुत्तिके एव उपसङ्कमन्ति।
813. Pañcamabalaniddese hīnādhimuttikāti hīnajjhāsayā. Paṇītādhimuttikāti kalyāṇajjhāsayā. Sevantīti nissayanti allīyanti. Bhajantīti upasaṅkamanti. Payirupāsantīti punappunaṃ upasaṅkamanti. Sace hi ācariyupajjhāyā na sīlavanto honti, saddhivihārikā sīlavanto honti, te attano ācariyupajjhāyepi na upasaṅkamanti, attanā sadise sāruppabhikkhūyeva upasaṅkamanti. Sace ācariyupajjhāyā sāruppabhikkhū, itare asāruppā, tepi na ācariyupajjhāye upasaṅkamanti, attanā sadise hīnādhimuttike eva upasaṅkamanti.
एवं उपसङ्कमनं पन न केवलं एतरहेव, अतीतानागतेपीति दस्सेतुं अतीतम्पि अद्धानन्तिआदिमाह। तं उत्तानत्थमेव। इदं पन दुस्सीलानं दुस्सीलसेवनमेव, सीलवन्तानं सीलवन्तसेवनमेव, दुप्पञ्ञानं दुप्पञ्ञसेवनमेव, पञ्ञवन्तानं पञ्ञवन्तसेवनमेव को नियामेतीति? अज्झासयधातु नियामेति। सम्बहुला किर भिक्खू एकं गामं गणभिक्खाचारं चरन्ति। मनुस्सा बहुभत्तं आहरित्वा पत्तानि पूरेत्वा ‘‘तुम्हाकं यथासभागेन परिभुञ्ञथा’’ति दत्वा उय्योजेसुं। भिक्खूपि आहंसु ‘‘आवुसो, मनुस्सा धातुसंयुत्तकम्मे पयोजेन्ती’’ति। तिपिटकचूळाभयत्थेरोपि नागदीपे चेतियं वन्दनाय पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं गच्छन्तो एकस्मिं गामे मनुस्सेहि निमन्तितो। थेरेन च सद्धिं एको असारुप्पभिक्खु अत्थि। धुरविहारेपि एको असारुप्पभिक्खु अत्थि। द्वीसु भिक्खुसङ्घेसु गामं ओसरन्तेसु ते उभोपि जना, किञ्चापि आगन्तुकेन नेवासिको नेवासिकेन वा आगन्तुको न दिट्ठपुब्बो, एवं सन्तेपि, एकतो हुत्वा हसित्वा हसित्वा कथयमाना एकमन्तं अट्ठंसु। थेरो दिस्वा ‘‘सम्मासम्बुद्धेन जानित्वा धातुसंयुत्तं कथित’’न्ति आह।
Evaṃ upasaṅkamanaṃ pana na kevalaṃ etaraheva, atītānāgatepīti dassetuṃ atītampi addhānantiādimāha. Taṃ uttānatthameva. Idaṃ pana dussīlānaṃ dussīlasevanameva, sīlavantānaṃ sīlavantasevanameva, duppaññānaṃ duppaññasevanameva, paññavantānaṃ paññavantasevanameva ko niyāmetīti? Ajjhāsayadhātu niyāmeti. Sambahulā kira bhikkhū ekaṃ gāmaṃ gaṇabhikkhācāraṃ caranti. Manussā bahubhattaṃ āharitvā pattāni pūretvā ‘‘tumhākaṃ yathāsabhāgena paribhuññathā’’ti datvā uyyojesuṃ. Bhikkhūpi āhaṃsu ‘‘āvuso, manussā dhātusaṃyuttakamme payojentī’’ti. Tipiṭakacūḷābhayattheropi nāgadīpe cetiyaṃ vandanāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ gacchanto ekasmiṃ gāme manussehi nimantito. Therena ca saddhiṃ eko asāruppabhikkhu atthi. Dhuravihārepi eko asāruppabhikkhu atthi. Dvīsu bhikkhusaṅghesu gāmaṃ osarantesu te ubhopi janā, kiñcāpi āgantukena nevāsiko nevāsikena vā āgantuko na diṭṭhapubbo, evaṃ santepi, ekato hutvā hasitvā hasitvā kathayamānā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Thero disvā ‘‘sammāsambuddhena jānitvā dhātusaṃyuttaṃ kathita’’nti āha.
एवं ‘अज्झासयधातु नियामेती’ति वत्वा धातुसंयुत्तेन अयमेवत्थो दीपेतब्बो। गिज्झकूटपब्बतस्मिञ्हि गिलानसेय्याय निपन्नो भगवा आरक्खणत्थाय परिवारेत्वा वसन्तेसु सारिपुत्तमोग्गल्लानादीसु एकमेकं अत्तनो अत्तनो परिसाय सद्धिं चङ्कमन्तं ओलोकेत्वा भिक्खू आमन्तेसि ‘‘पस्सथ नो तुम्हे, भिक्खवे, सारिपुत्तं सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं चङ्कमन्त’’न्ति? ‘‘एवं, भन्ते’’ति। ‘‘सब्बे खो एते, भिक्खवे, भिक्खू महापञ्ञा’’ति (सं॰ नि॰ २.९९) सब्बं वित्थारेतब्बन्ति।
Evaṃ ‘ajjhāsayadhātu niyāmetī’ti vatvā dhātusaṃyuttena ayamevattho dīpetabbo. Gijjhakūṭapabbatasmiñhi gilānaseyyāya nipanno bhagavā ārakkhaṇatthāya parivāretvā vasantesu sāriputtamoggallānādīsu ekamekaṃ attano attano parisāya saddhiṃ caṅkamantaṃ oloketvā bhikkhū āmantesi ‘‘passatha no tumhe, bhikkhave, sāriputtaṃ sambahulehi bhikkhūhi saddhiṃ caṅkamanta’’nti? ‘‘Evaṃ, bhante’’ti. ‘‘Sabbe kho ete, bhikkhave, bhikkhū mahāpaññā’’ti (saṃ. ni. 2.99) sabbaṃ vitthāretabbanti.
पञ्चमबलनिद्देसवण्णना।
Pañcamabalaniddesavaṇṇanā.
छट्ठबलनिद्देसो
Chaṭṭhabalaniddeso
८१४. छट्ठबलनिद्देसे आसयन्ति यत्थ सत्ता आसयन्ति निवसन्ति, तं तेसं निवासट्ठानं दिट्ठिगतं वा यथाभूतं ञाणं वा। अनुसयन्ति अप्पहीनानुसयितं किलेसं। चरितन्ति कायादीहि अभिसङ्खतं कुसलाकुसलं। अधिमुत्तन्ति अज्झासयं। अप्परजक्खेतिआदीसु पञ्ञामये अक्खिम्हि अप्पं परित्तं रागदोसमोहरजं एतेसन्ति अप्परजक्खा। तस्सेव महन्तताय महारजक्खा। उभयेनापि मन्दकिलेसे महाकिलेसे च सत्ते दस्सेति। येसं सद्धादीनि इन्द्रियानि तिक्खानि, ते तिक्खिन्द्रिया। येसं तानि मुदूनि, ते मुदिन्द्रिया। येसं आसयादयो कोट्ठासा सुन्दरा, ते स्वाकारा। विपरीता द्वाकारा। ये कथितकारणं सल्लक्खेन्ति, सुखेन सक्का होन्ति विञ्ञापेतुं, ते सुविञ्ञापया। विपरीता दुविञ्ञापया। ये अरियमग्गपटिवेधस्स अनुच्छविका उपनिस्सयसम्पन्ना, ते भब्बा। विपरीता अभब्बा।
814. Chaṭṭhabalaniddese āsayanti yattha sattā āsayanti nivasanti, taṃ tesaṃ nivāsaṭṭhānaṃ diṭṭhigataṃ vā yathābhūtaṃ ñāṇaṃ vā. Anusayanti appahīnānusayitaṃ kilesaṃ. Caritanti kāyādīhi abhisaṅkhataṃ kusalākusalaṃ. Adhimuttanti ajjhāsayaṃ. Apparajakkhetiādīsu paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesanti apparajakkhā. Tasseva mahantatāya mahārajakkhā. Ubhayenāpi mandakilese mahākilese ca satte dasseti. Yesaṃ saddhādīni indriyāni tikkhāni, te tikkhindriyā. Yesaṃ tāni mudūni, te mudindriyā. Yesaṃ āsayādayo koṭṭhāsā sundarā, te svākārā. Viparītā dvākārā. Ye kathitakāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Viparītā duviññāpayā. Ye ariyamaggapaṭivedhassa anucchavikā upanissayasampannā, te bhabbā. Viparītā abhabbā.
८१५. एवं छट्ठबलस्स मातिकं ठपेत्वा इदानि यथापटिपाटिया भाजेन्तो कतमो च सत्तानं आसयोतिआदिमाह। तत्थ सस्सतो लोकोतिआदीनं अत्थो हेट्ठा निक्खेपकण्डवण्णनायं (ध॰ स॰ अट्ठ॰ ११०५) वुत्तोयेव। इति भवदिट्ठिसन्निस्सिता वाति एवं सस्सतदिट्ठिं वा सन्निस्सिता। सस्सतदिट्ठि हि एत्थ भवदिट्ठीति वुत्ता; उच्छेददिट्ठि च विभवदिट्ठीति। सब्बदिट्ठीनञ्हि सस्सतुच्छेददिट्ठी हि सङ्गहितत्ता सब्बेपि दिट्ठिगतिका सत्ता इमाव द्वे दिट्ठियो सन्निस्सिता होन्ति। वुत्तम्पि चेतं – ‘‘द्वयसन्निस्सितो खो पनायं, कच्चान, लोको येभुय्येन – अत्थितञ्चेव नत्थितञ्चा’’ति (सं॰ नि॰ २.१५)। एत्थ हि अत्थिताति सस्सतं, नत्थिताति उच्छेदो। अयं ताव वट्टसन्निस्सितानं पुथुज्जनसत्तानं आसयो।
815. Evaṃ chaṭṭhabalassa mātikaṃ ṭhapetvā idāni yathāpaṭipāṭiyā bhājento katamo ca sattānaṃ āsayotiādimāha. Tattha sassato lokotiādīnaṃ attho heṭṭhā nikkhepakaṇḍavaṇṇanāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 1105) vuttoyeva. Iti bhavadiṭṭhisannissitā vāti evaṃ sassatadiṭṭhiṃ vā sannissitā. Sassatadiṭṭhi hi ettha bhavadiṭṭhīti vuttā; ucchedadiṭṭhi ca vibhavadiṭṭhīti. Sabbadiṭṭhīnañhi sassatucchedadiṭṭhī hi saṅgahitattā sabbepi diṭṭhigatikā sattā imāva dve diṭṭhiyo sannissitā honti. Vuttampi cetaṃ – ‘‘dvayasannissito kho panāyaṃ, kaccāna, loko yebhuyyena – atthitañceva natthitañcā’’ti (saṃ. ni. 2.15). Ettha hi atthitāti sassataṃ, natthitāti ucchedo. Ayaṃ tāva vaṭṭasannissitānaṃ puthujjanasattānaṃ āsayo.
इदानि विवट्टसन्निस्सितानं सुद्धसत्तानं आसयं दस्सेतुं एते वा पन उभो अन्ते अनुपगम्मातिआदि वुत्तं। तत्थ एते वा पनाति एतेयेव। उभो अन्तेति सस्सतुच्छेदसङ्खाते द्वे अन्ते। अनुपगम्माति अनल्लीयित्वा। इदप्पच्चयता पटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसूति इदप्पच्चयताय चेव पटिच्चसमुप्पन्नधम्मेसु च। अनुलोमिका खन्तीति विपस्सनाञाणं। यथाभूतं वा ञाणन्ति मग्गञाणं। इदं वुत्तं होति – या पटिच्चसमुप्पादे चेव पटिच्चसमुप्पन्नधम्मेसु च एते उभो सस्सतुच्छेदअन्ते अनुपगन्त्वा विपस्सना पटिलद्धा, यञ्च ततो उत्तरिमग्गञाणं – अयं सत्तानं आसयो, अयं वट्टसन्निस्सितानञ्च विवट्टसन्निस्सितानञ्च सब्बेसम्पि सत्तानं आसयो, इदं वसनट्ठानन्ति। अयं आचरियानं समानत्थकथा।
Idāni vivaṭṭasannissitānaṃ suddhasattānaṃ āsayaṃ dassetuṃ ete vā pana ubho ante anupagammātiādi vuttaṃ. Tattha ete vā panāti eteyeva. Ubho anteti sassatucchedasaṅkhāte dve ante. Anupagammāti anallīyitvā. Idappaccayatā paṭiccasamuppannesu dhammesūti idappaccayatāya ceva paṭiccasamuppannadhammesu ca. Anulomikā khantīti vipassanāñāṇaṃ. Yathābhūtaṃ vā ñāṇanti maggañāṇaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā paṭiccasamuppāde ceva paṭiccasamuppannadhammesu ca ete ubho sassatucchedaante anupagantvā vipassanā paṭiladdhā, yañca tato uttarimaggañāṇaṃ – ayaṃ sattānaṃ āsayo, ayaṃ vaṭṭasannissitānañca vivaṭṭasannissitānañca sabbesampi sattānaṃ āsayo, idaṃ vasanaṭṭhānanti. Ayaṃ ācariyānaṃ samānatthakathā.
वितण्डवादी पनाह – ‘मग्गो नाम वासं विद्धंसेन्तो गच्छति, ननु त्वं मग्गो वासोति वदेसी’ति? सो वत्तब्बो ‘त्वं अरियवासभाणको होसि न होसी’ति? सचे पन ‘न होमी’ति वदति, ‘अभाणकताय न जानासी’ति वत्तब्बो। सचे ‘भाणकोस्मी’ति वदति, ‘सुत्तं आहरा’ति वत्तब्बो। सचे आहरति, इच्चेतं कुसलं; नो चे आहरति सयं आहरितब्बं – ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, अरियवासा, ये अरिया आवसिंसु वा आवसन्ति वा आवसिस्सन्ति वा’’ति (अ॰ नि॰ १०.१९)। एतञ्हि सुत्तं मग्गस्स वासभावं दीपेति। तस्मा सुकथितमेवेतन्ति। इदं पन भगवा सत्तानं आसयं जानन्तो इमेसञ्च दिट्ठिगतानं विपस्सनाञाणमग्गञाणानं अप्पवत्तिक्खणेपि जानाति एव। वुत्तम्पि चेतं –
Vitaṇḍavādī panāha – ‘maggo nāma vāsaṃ viddhaṃsento gacchati, nanu tvaṃ maggo vāsoti vadesī’ti? So vattabbo ‘tvaṃ ariyavāsabhāṇako hosi na hosī’ti? Sace pana ‘na homī’ti vadati, ‘abhāṇakatāya na jānāsī’ti vattabbo. Sace ‘bhāṇakosmī’ti vadati, ‘suttaṃ āharā’ti vattabbo. Sace āharati, iccetaṃ kusalaṃ; no ce āharati sayaṃ āharitabbaṃ – ‘‘dasayime, bhikkhave, ariyavāsā, ye ariyā āvasiṃsu vā āvasanti vā āvasissanti vā’’ti (a. ni. 10.19). Etañhi suttaṃ maggassa vāsabhāvaṃ dīpeti. Tasmā sukathitamevetanti. Idaṃ pana bhagavā sattānaṃ āsayaṃ jānanto imesañca diṭṭhigatānaṃ vipassanāñāṇamaggañāṇānaṃ appavattikkhaṇepi jānāti eva. Vuttampi cetaṃ –
‘‘कामं सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो कामगरुको कामासयो कामाधिमुत्तो’ति। नेक्खम्मं सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो नेक्खम्मगरुको नेक्खम्मासयो नेक्खम्माधिमुत्तो’ति। ब्यापादं…पे॰… अब्यापादं… थिनमिद्धं…पे॰… आलोकसञ्ञं नेक्खम्मं सेवन्तञ्ञेव जानाति सेवन्तञ्ञेव जानाति ‘अयं पुग्गलो आलोकसञ्ञागरुको आलोकसञ्ञासयो आलोकसञ्ञाधिमुत्तो’’ति (पटि॰ म॰ १.११३)।
‘‘Kāmaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo kāmagaruko kāmāsayo kāmādhimutto’ti. Nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo nekkhammagaruko nekkhammāsayo nekkhammādhimutto’ti. Byāpādaṃ…pe… abyāpādaṃ… thinamiddhaṃ…pe… ālokasaññaṃ nekkhammaṃ sevantaññeva jānāti sevantaññeva jānāti ‘ayaṃ puggalo ālokasaññāgaruko ālokasaññāsayo ālokasaññādhimutto’’ti (paṭi. ma. 1.113).
८१६. अनुसयनिद्देसे कामरागो च सो अप्पहीनट्ठेन अनुसयो चाति कामरागानुसयो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। यं लोके पियरूपन्ति यं इमस्मिं लोके पियजातिकं। सातरूपन्ति सातजातिकं अस्सादपदट्ठानं इट्ठारम्मणं। एत्थ सत्तानं रागानुसयो अनुसेतीति एतस्मिं इट्ठारम्मणे सत्तानं अप्पहीनट्ठेन रागानुसयो अनुसेति। यथा नाम उदके निमुग्गस्स हेट्ठा च उपरि च समन्तभागे च उदकमेव होति, एवमेव इट्ठारम्मणे रागुप्पत्ति नाम सत्तानं आचिण्णसमाचिण्णा। तथा अनिट्ठारम्मणे पटिघुप्पत्ति। इति इमेसु द्वीसु धम्मेसूति एवं इमेसु द्वीसु कामरागपटिघवन्तेसु इट्ठानिट्ठारम्मणधम्मेसु। अविज्जानुपतिताति कामरागपटिघसम्पयुत्ता हुत्वा आरम्मणकरणवसेन अविज्जा अनुपतिता। तदेकट्ठोति ताय अविज्जाय सम्पयुत्तेकट्ठवसेन एकट्ठो। मानो च दिट्ठि च विचिकिच्छा चाति नवविधो मानो, द्वासट्ठिविधा दिट्ठि, अट्ठवत्थुका च विचिकिच्छा। भवरागानुसयो पनेत्थ कामरागानुसयेनेव सङ्गहितोति वेदितब्बो।
816. Anusayaniddese kāmarāgo ca so appahīnaṭṭhena anusayo cāti kāmarāgānusayo. Sesapadesupi eseva nayo. Yaṃ loke piyarūpanti yaṃ imasmiṃ loke piyajātikaṃ. Sātarūpanti sātajātikaṃ assādapadaṭṭhānaṃ iṭṭhārammaṇaṃ. Ettha sattānaṃ rāgānusayo anusetīti etasmiṃ iṭṭhārammaṇe sattānaṃ appahīnaṭṭhena rāgānusayo anuseti. Yathā nāma udake nimuggassa heṭṭhā ca upari ca samantabhāge ca udakameva hoti, evameva iṭṭhārammaṇe rāguppatti nāma sattānaṃ āciṇṇasamāciṇṇā. Tathā aniṭṭhārammaṇe paṭighuppatti. Iti imesu dvīsu dhammesūti evaṃ imesu dvīsu kāmarāgapaṭighavantesu iṭṭhāniṭṭhārammaṇadhammesu. Avijjānupatitāti kāmarāgapaṭighasampayuttā hutvā ārammaṇakaraṇavasena avijjā anupatitā. Tadekaṭṭhoti tāya avijjāya sampayuttekaṭṭhavasena ekaṭṭho. Māno ca diṭṭhi ca vicikicchā cāti navavidho māno, dvāsaṭṭhividhā diṭṭhi, aṭṭhavatthukā ca vicikicchā. Bhavarāgānusayo panettha kāmarāgānusayeneva saṅgahitoti veditabbo.
८१७. चरितनिद्देसे तेरस चेतना पुञ्ञाभिसङ्खारो, द्वादस अपुञ्ञाभिसङ्खारो, चतस्सो आनेञ्जाभिसङ्खारो। तत्थ कामावचरो परित्तभूमको, इतरो महाभूमको। तीसुपि वा एतेसु यो कोचि अप्पविपाको परित्तभूमको, बहुविपाको महाभूमकोति वेदितब्बो।
817. Caritaniddese terasa cetanā puññābhisaṅkhāro, dvādasa apuññābhisaṅkhāro, catasso āneñjābhisaṅkhāro. Tattha kāmāvacaro parittabhūmako, itaro mahābhūmako. Tīsupi vā etesu yo koci appavipāko parittabhūmako, bahuvipāko mahābhūmakoti veditabbo.
८१८. अधिमुत्तिनिद्देसो हेट्ठा पकासितोव। कस्मा पनायं अधिमुत्ति हेट्ठा वुत्तापि पुन गहिताति? अयञ्हि हेट्ठा पाटियेक्कं बलदस्सनवसेन गहिता, इध सत्तानं तिक्खिन्द्रियमुदिन्द्रियभावदस्सनत्थं।
818. Adhimuttiniddeso heṭṭhā pakāsitova. Kasmā panāyaṃ adhimutti heṭṭhā vuttāpi puna gahitāti? Ayañhi heṭṭhā pāṭiyekkaṃ baladassanavasena gahitā, idha sattānaṃ tikkhindriyamudindriyabhāvadassanatthaṃ.
८१९. महारजक्खनिद्देसे उस्सदगतानीति वेपुल्लगतानि। पहानक्कमवसेन चेस उप्पटिपाटिया निद्देसो कतो।
819. Mahārajakkhaniddese ussadagatānīti vepullagatāni. Pahānakkamavasena cesa uppaṭipāṭiyā niddeso kato.
८२०. अनुस्सदगतानीति अवेपुल्लगतानिं। तिक्खिन्द्रियमुदिन्द्रियनिद्देसे उपनिस्सयइन्द्रियानि नाम कथितानि। उप्पटिपाटिया निद्देसे पनेत्थ पयोजनं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
820. Anussadagatānīti avepullagatāniṃ. Tikkhindriyamudindriyaniddese upanissayaindriyāni nāma kathitāni. Uppaṭipāṭiyā niddese panettha payojanaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
८२३. तथा द्वाकारनिद्देसादीसु पापासयाति अकुसलासया। पापचरिताति अपुञ्ञाभिसङ्खारपरिपूरका। पापाधिमुत्तिकाति सक्कायाभिरता वट्टज्झासया।
823. Tathā dvākāraniddesādīsu pāpāsayāti akusalāsayā. Pāpacaritāti apuññābhisaṅkhāraparipūrakā. Pāpādhimuttikāti sakkāyābhiratā vaṭṭajjhāsayā.
८२४. स्वाकारनिद्देसे यस्मा कल्याणको नाम अनुसयो नत्थि, तस्मा कल्याणानुसयाति न वुत्तं। सेसं वुत्तविपरियायेन वेदितब्बं।
824. Svākāraniddese yasmā kalyāṇako nāma anusayo natthi, tasmā kalyāṇānusayāti na vuttaṃ. Sesaṃ vuttavipariyāyena veditabbaṃ.
८२६. भब्बाभब्बनिद्देसे कम्मावरणेनाति पञ्चविधेन आनन्तरियकम्मेन। किलेसावरणेनाति नियतमिच्छादिट्ठिया। विपाकावरणेनाति अहेतुकपटिसन्धिया। यस्मा पन दुहेतुकानम्पि अरियमग्गपटिवेधो नत्थि, तस्मा दुहेतुकपटिसन्धिपि विपाकावरणमेवाति वेदितब्बा। अस्सद्धाति बुद्धादीसु सद्धारहिता। अच्छन्दिकाति कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दरहिता। उत्तरकुरुका मनुस्सा अच्छन्दिकट्ठानं पविट्ठा। दुप्पञ्ञाति भवङ्गपञ्ञाय परिहीना। भवङ्गपञ्ञाय पन परिपुण्णायपि यस्स भवङ्गं लोकुत्तरस्स पादकं न होति, सो दुप्पञ्ञोयेव नाम। अभब्बा नियामं ओक्कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तन्ति कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तनियामसङ्खातं मग्गं ओक्कमितुं अभब्बा।
826. Bhabbābhabbaniddese kammāvaraṇenāti pañcavidhena ānantariyakammena. Kilesāvaraṇenāti niyatamicchādiṭṭhiyā. Vipākāvaraṇenāti ahetukapaṭisandhiyā. Yasmā pana duhetukānampi ariyamaggapaṭivedho natthi, tasmā duhetukapaṭisandhipi vipākāvaraṇamevāti veditabbā. Assaddhāti buddhādīsu saddhārahitā. Acchandikāti kattukamyatākusalacchandarahitā. Uttarakurukā manussā acchandikaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Duppaññāti bhavaṅgapaññāya parihīnā. Bhavaṅgapaññāya pana paripuṇṇāyapi yassa bhavaṅgaṃ lokuttarassa pādakaṃ na hoti, so duppaññoyeva nāma. Abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu sammattaniyāmasaṅkhātaṃ maggaṃ okkamituṃ abhabbā.
८२७. न कम्मावरणेनातिआदीनि वुत्तविपरियायेन वेदितब्बानि। इदं द्विन्नं ञाणानं भाजनीयं – इन्द्रियपरोपरियत्तिञाणस्स च आसयानुसयञाणस्स च। एत्थ हि आसयानुसयञाणेन इन्द्रियपरोपरियत्तिञाणम्पि भाजितं। इति इमानि द्वे ञाणानि एकतो हुत्वा एकं बलञाणं नाम जातन्ति।
827. Na kammāvaraṇenātiādīni vuttavipariyāyena veditabbāni. Idaṃ dvinnaṃ ñāṇānaṃ bhājanīyaṃ – indriyaparopariyattiñāṇassa ca āsayānusayañāṇassa ca. Ettha hi āsayānusayañāṇena indriyaparopariyattiñāṇampi bhājitaṃ. Iti imāni dve ñāṇāni ekato hutvā ekaṃ balañāṇaṃ nāma jātanti.
छट्ठबलनिद्देसवण्णना।
Chaṭṭhabalaniddesavaṇṇanā.
सत्तमबलनिद्देसो
Sattamabalaniddeso
८२८. सत्तमबलनिद्देसे झायतीति झायी। चत्तारो झायीति झायिनो चत्तारो जना वुच्चन्ति। तत्थ पठमचतुक्के ताव पठमो समापत्तिलाभी समानोयेव ‘न लाभीम्ही’ति, कम्मट्ठानं समानंयेव ‘न कम्मट्ठान’न्ति सञ्ञी होति। अयं अप्पगुणज्झानलाभीति वेदितब्बो। दुतियो समापत्तिया अलाभीयेव ‘लाभीम्ही’ति, अकम्मट्ठानं समानंयेव ‘कम्मट्ठान’न्ति सञ्ञी होति। अयं निद्दाझायी नाम। निद्दायित्वा पटिबुद्धो एवं मञ्ञति। ततियो समापत्तिलाभी समानो ‘समापत्तिलाभीम्ही’ति, कम्मट्ठानमेव समानं ‘कम्मट्ठान’न्ति सञ्ञी होति। अयं पगुणज्झानलाभीति वेदितब्बो। चतुत्थो अलाभीयेव ‘अलाभीम्ही’ति, अकम्मट्ठानंयेव ‘अकम्मट्ठान’न्ति सञ्ञी होति। एवमेत्थ द्वे जना अज्झायिनोव झायीनं अन्तो पविट्ठत्ता झायीति वुत्ता।
828. Sattamabalaniddese jhāyatīti jhāyī. Cattāro jhāyīti jhāyino cattāro janā vuccanti. Tattha paṭhamacatukke tāva paṭhamo samāpattilābhī samānoyeva ‘na lābhīmhī’ti, kammaṭṭhānaṃ samānaṃyeva ‘na kammaṭṭhāna’nti saññī hoti. Ayaṃ appaguṇajjhānalābhīti veditabbo. Dutiyo samāpattiyā alābhīyeva ‘lābhīmhī’ti, akammaṭṭhānaṃ samānaṃyeva ‘kammaṭṭhāna’nti saññī hoti. Ayaṃ niddājhāyī nāma. Niddāyitvā paṭibuddho evaṃ maññati. Tatiyo samāpattilābhī samāno ‘samāpattilābhīmhī’ti, kammaṭṭhānameva samānaṃ ‘kammaṭṭhāna’nti saññī hoti. Ayaṃ paguṇajjhānalābhīti veditabbo. Catuttho alābhīyeva ‘alābhīmhī’ti, akammaṭṭhānaṃyeva ‘akammaṭṭhāna’nti saññī hoti. Evamettha dve janā ajjhāyinova jhāyīnaṃ anto paviṭṭhattā jhāyīti vuttā.
दुतियचतुक्के ससङ्खारेन सप्पयोगेन समाधिपारिबन्धिकधम्मे विक्खम्भेन्तो दन्धं समापज्जति नाम। एकं द्वे चित्तवारे ठत्वा सहसा वुट्ठहन्ता खिप्पं वुट्ठहति नाम। सुखेनेव पन समाधिपारिबन्धिकधम्मे सोधेन्तो खिप्पं समापज्जति नाम। यथापरिच्छेदेन अवुट्ठहित्वा कालं अतिनामेत्वा वुट्ठहन्तो दन्धं वुट्ठाति नाम। इतरे द्वेपि इमिनाव नयेन वेदितब्बा। इमे चत्तारोपि जना समापत्तिलाभिनोव।
Dutiyacatukke sasaṅkhārena sappayogena samādhipāribandhikadhamme vikkhambhento dandhaṃ samāpajjati nāma. Ekaṃ dve cittavāre ṭhatvā sahasā vuṭṭhahantā khippaṃ vuṭṭhahati nāma. Sukheneva pana samādhipāribandhikadhamme sodhento khippaṃ samāpajjati nāma. Yathāparicchedena avuṭṭhahitvā kālaṃ atināmetvā vuṭṭhahanto dandhaṃ vuṭṭhāti nāma. Itare dvepi imināva nayena veditabbā. Ime cattāropi janā samāpattilābhinova.
ततियचतुक्के ‘इदं झानं पञ्चङ्गिकं, इदं चतुरङ्गिक’न्ति एवं अङ्गववत्थानपरिच्छेदे छेको समाधिस्मिं समाधिकुसलो नाम। नीवरणानि पन विक्खम्भेत्वा चित्तमञ्जूसाय चित्तं ठपेतुं अछेको नो समाधिस्मिं समापत्तिकुसलो नाम। इतरेपि तयो इमिनाव नयेन वेदितब्बा। इमेपि चत्तारो समापत्तिलाभिनोयेव।
Tatiyacatukke ‘idaṃ jhānaṃ pañcaṅgikaṃ, idaṃ caturaṅgika’nti evaṃ aṅgavavatthānaparicchede cheko samādhismiṃ samādhikusalo nāma. Nīvaraṇāni pana vikkhambhetvā cittamañjūsāya cittaṃ ṭhapetuṃ acheko no samādhismiṃ samāpattikusalo nāma. Itarepi tayo imināva nayena veditabbā. Imepi cattāro samāpattilābhinoyeva.
इदानि यानि झानानि निस्साय इमे पुग्गला ‘झायी’ नाम जाता, तानि दस्सेतुं चत्तारि झानानीतिआदिमाह। तत्थ चत्तारि झानानि तयो च विमोक्खा अत्थतो हेट्ठा धम्मसङ्गहट्ठकथायमेव (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १६०, २४८) पकासिता। सेसानम्पि विमोक्खट्ठो तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अपिचेत्थ पटिपाटिया सत्त अप्पितप्पितक्खणे पच्चनीकधम्मेहि विमुच्चनतो च आरम्मणे च अधिमुच्चनतो विमोक्खो नाम। अट्ठमो पन सब्बसो सञ्ञावेदयितेहि विमुत्तत्ता अपगतविमोक्खो नाम। समाधीसु चतुक्कनयपञ्चकनयेसु पठमज्झानसमाधि सवितक्कसविचारो नाम। पञ्चकनये दुतियज्झानसमाधि अवितक्कविचारमत्तसमाधि नाम। चतुक्कनयेपि पञ्चकनयेपि उपरि तीसु झानेसु समाधि अवितक्क अविचारसमाधि नाम। समापत्तीसु हि पटिपाटिया अट्ठन्नं समापत्तीनं ‘समाधी’तिपि नामं ‘समापत्ती’तिपि। कस्मा? चित्तेकग्गतासब्भावतो। निरोधसमापत्तिया तदभावतो न समाधीति नामं।
Idāni yāni jhānāni nissāya ime puggalā ‘jhāyī’ nāma jātā, tāni dassetuṃ cattāri jhānānītiādimāha. Tattha cattāri jhānāni tayo ca vimokkhā atthato heṭṭhā dhammasaṅgahaṭṭhakathāyameva (dha. sa. aṭṭha. 160, 248) pakāsitā. Sesānampi vimokkhaṭṭho tattha vuttanayeneva veditabbo. Apicettha paṭipāṭiyā satta appitappitakkhaṇe paccanīkadhammehi vimuccanato ca ārammaṇe ca adhimuccanato vimokkho nāma. Aṭṭhamo pana sabbaso saññāvedayitehi vimuttattā apagatavimokkho nāma. Samādhīsu catukkanayapañcakanayesu paṭhamajjhānasamādhi savitakkasavicāro nāma. Pañcakanaye dutiyajjhānasamādhi avitakkavicāramattasamādhi nāma. Catukkanayepi pañcakanayepi upari tīsu jhānesu samādhi avitakka avicārasamādhi nāma. Samāpattīsu hi paṭipāṭiyā aṭṭhannaṃ samāpattīnaṃ ‘samādhī’tipi nāmaṃ ‘samāpattī’tipi. Kasmā? Cittekaggatāsabbhāvato. Nirodhasamāpattiyā tadabhāvato na samādhīti nāmaṃ.
हानभागियो धम्मोति अप्पगुणेहि पठमज्झानादीहि वुट्ठितस्स सञ्ञामनसिकारानं कामादिअनुपक्खन्दनं। विसेसभागियो धम्मोति पगुणेहि पठमज्झानादीहि वुट्ठितस्स सञ्ञामनसिकारानं दुतियज्झानादिअनुपक्खन्दनं। वोदानम्पि वुट्ठानन्ति इमिना पगुणवोदानं वुट्ठानं नाम कथितं। हेट्ठिमं हेट्ठिमञ्हि पगुणज्झानं उपरिमस्स उपरिमस्स पदट्ठानं होति। तस्मा वोदानम्पि वुट्ठानन्ति वुत्तं। तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठानम्पि वुट्ठानन्ति इमिना भवङ्गवुट्ठानं नाम कथितं। भवङ्गेन हि सब्बज्झानेहि वुट्ठानं होति। निरोधतो पन फलसमापत्तियाव वुट्ठहन्ति। इदं पाळिमुत्तकवुट्ठानं नामाति।
Hānabhāgiyo dhammoti appaguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ kāmādianupakkhandanaṃ. Visesabhāgiyo dhammoti paguṇehi paṭhamajjhānādīhi vuṭṭhitassa saññāmanasikārānaṃ dutiyajjhānādianupakkhandanaṃ. Vodānampi vuṭṭhānanti iminā paguṇavodānaṃ vuṭṭhānaṃ nāma kathitaṃ. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti. Tasmā vodānampi vuṭṭhānanti vuttaṃ. Tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhānanti iminā bhavaṅgavuṭṭhānaṃ nāma kathitaṃ. Bhavaṅgena hi sabbajjhānehi vuṭṭhānaṃ hoti. Nirodhato pana phalasamāpattiyāva vuṭṭhahanti. Idaṃ pāḷimuttakavuṭṭhānaṃ nāmāti.
सत्तमबलनिद्देसवण्णना।
Sattamabalaniddesavaṇṇanā.
अट्ठमबलादिनिद्देसो
Aṭṭhamabalādiniddeso
८२९. अट्ठमबलनिद्देसे अनेकविहितं पुब्बेनिवासन्तिआदि सब्बम्पि विसुद्धिमग्गे वित्थारितमेव। नवमबलनिद्देसेपि दिब्बेन चक्खुनातिआदि सब्बं तत्थेव वित्थारितं।
829. Aṭṭhamabalaniddese anekavihitaṃ pubbenivāsantiādi sabbampi visuddhimagge vitthāritameva. Navamabalaniddesepi dibbena cakkhunātiādi sabbaṃ tattheva vitthāritaṃ.
नवमबलनिद्देसवण्णना।
Navamabalaniddesavaṇṇanā.
दसमबलनिद्देसो
Dasamabalaniddeso
८३१. दसमबलनिद्देसे चेतोविमुत्तिन्ति फलसमाधिं। पञ्ञाविमुत्तिन्ति फलञाणं। सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेव। अयं तावेत्थ आचरियानं समानत्थकथा। परवादी पनाह – ‘‘दसबलञाणं नाम पाटियेक्कं नत्थि, सब्बञ्ञुतञाणस्सेवायं पभेदो’’ति। तं न तथा दट्ठब्बं। अञ्ञमेव हि दसबलञाणं, अञ्ञं सब्बञ्ञुतञाणं। दसबलञाणञ्हि सकसककिच्चमेव जानाति। सब्बञ्ञुतञाणं पन तम्पि ततो अवसेसम्पि जानाति। दसबलञाणेसुपि हि पठमं कारणाकारणमेव जानाति, दुतियं कम्मन्तरविपाकन्तरमेव, ततियं कम्मपरिच्छेदमेव, चतुत्थं धातुनानत्तकरणमेव, पञ्चमं सत्तानं अज्झासयाधिमुत्तिमेव, छट्ठं इन्द्रियानं तिक्खमुदुभावमेव, सत्तमं झानादीहि सद्धिं तेसं संकिलेसादिमेव, अट्ठमं पुब्बेनिवुत्थखन्धसन्ततिमेव, नवमं सत्तानं चुतिपटिसन्धिमेव, दसमं सच्चपरिच्छेदमेव। सब्बञ्ञुतञाणं पन एतेहि जानितब्बञ्च ततो उत्तरितरञ्च पजानाति। एतेसं पन किच्चं न सब्बं करोति। तञ्हि झानं हुत्वा अप्पेतुं न सक्कोति, इद्धि हुत्वा विकुब्बितुं न सक्कोति, मग्गो हुत्वा किलेसे खेपेतुं न सक्कोति।
831. Dasamabalaniddese cetovimuttinti phalasamādhiṃ. Paññāvimuttinti phalañāṇaṃ. Sesaṃ sabbattha uttānatthameva. Ayaṃ tāvettha ācariyānaṃ samānatthakathā. Paravādī panāha – ‘‘dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiyekkaṃ natthi, sabbaññutañāṇassevāyaṃ pabhedo’’ti. Taṃ na tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutañāṇaṃ. Dasabalañāṇañhi sakasakakiccameva jānāti. Sabbaññutañāṇaṃ pana tampi tato avasesampi jānāti. Dasabalañāṇesupi hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti, dutiyaṃ kammantaravipākantarameva, tatiyaṃ kammaparicchedameva, catutthaṃ dhātunānattakaraṇameva, pañcamaṃ sattānaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, chaṭṭhaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, sattamaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutipaṭisandhimeva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutañāṇaṃ pana etehi jānitabbañca tato uttaritarañca pajānāti. Etesaṃ pana kiccaṃ na sabbaṃ karoti. Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti.
अपिच परवादी एवं पुच्छितब्बो – ‘‘दसबलञाणं नाम एतं सवितक्कसविचारं, अवितक्कविचारमत्तं, अवितक्काविचारं, कामावचरं, रूपावचरं, अरूपावचरं, लोकियं, लोकुत्तर’’न्ति? जानन्तो ‘‘पटिपाटिया सत्त ञाणानि सवितक्कसविचारानी’’ति वक्खति; ततो ‘‘परानि द्वे ञाणानि अवितक्काविचारानी’’ति वक्खति; ‘‘आसवक्खयञाणं सिया सवितक्कसविचारं, सिया अवितक्कविचारमत्तं, सिया अवितक्कविचार’’न्ति वक्खति। तथा ‘‘पटिपाटिया सत्त कामावचरानि, ततो द्वे रूपावचरानि, अवसाने एकं लोकुत्तर’’न्ति वक्खति; ‘‘सब्बञ्ञुतञाणं पन सवितक्कसविचारमेव, कामावचरमेव, लोकियमेवा’’ति वक्खति। इति अञ्ञदेव दसबलञाणं, अञ्ञं सब्बञ्ञुतञाणन्ति।
Apica paravādī evaṃ pucchitabbo – ‘‘dasabalañāṇaṃ nāma etaṃ savitakkasavicāraṃ, avitakkavicāramattaṃ, avitakkāvicāraṃ, kāmāvacaraṃ, rūpāvacaraṃ, arūpāvacaraṃ, lokiyaṃ, lokuttara’’nti? Jānanto ‘‘paṭipāṭiyā satta ñāṇāni savitakkasavicārānī’’ti vakkhati; tato ‘‘parāni dve ñāṇāni avitakkāvicārānī’’ti vakkhati; ‘‘āsavakkhayañāṇaṃ siyā savitakkasavicāraṃ, siyā avitakkavicāramattaṃ, siyā avitakkavicāra’’nti vakkhati. Tathā ‘‘paṭipāṭiyā satta kāmāvacarāni, tato dve rūpāvacarāni, avasāne ekaṃ lokuttara’’nti vakkhati; ‘‘sabbaññutañāṇaṃ pana savitakkasavicārameva, kāmāvacarameva, lokiyamevā’’ti vakkhati. Iti aññadeva dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutañāṇanti.
सम्मोहविनोदनिया विभङ्गट्ठकथाय
Sammohavinodaniyā vibhaṅgaṭṭhakathāya
ञाणविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Ñāṇavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १६. ञाणविभङ्गो • 16. Ñāṇavibhaṅgo
