| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. दासकत्थेरगाथावण्णना
7. Dāsakattheragāthāvaṇṇanā
मिद्धी यदाति आयस्मतो दासकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? सो किर इतो एकनवुते कप्पे अनुप्पन्ने तथागते अजितस्स नाम पच्चेकबुद्धस्स गन्धमादनतो मनुस्सपथं ओतरित्वा अञ्ञतरस्मिं गामे पिण्डाय चरन्तस्स मनोरमानि अम्बफलानि अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो काले सासने पब्बजित्वा विवट्टूपनिस्सयं बहुं पुञ्ञं अकासि। एवं कुसलकम्मप्पसुतो हुत्वा सुगतितो सुगतिं उपगच्छन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कुलगेहे निब्बत्ति। दासकोतिस्स नामं अहोसि। सो अनाथपिण्डिकेन गहपतिना विहारपटिजग्गनकम्मे ठपितो सक्कच्चं विहारं पटिजग्गन्तो अभिण्हं बुद्धदस्सनेन धम्मस्सवनेन च पटिलद्धसद्धो पब्बजि। केचि पन भणन्ति – ‘‘अयं कस्सपस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो अञ्ञतरं खीणासवत्थेरं उपट्ठहन्तो किञ्चि कम्मं कारापेतुकामो थेरं आणापेसि। सो तेन कम्मेन अम्हाकं भगवतो काले सावत्थियं अनाथपिण्डिकस्स दासिया कुच्छिम्हि निब्बत्तो वयप्पत्तो सेट्ठिना विहारपटिजग्गने ठपितो वुत्तनयेनेव पटिलद्धसद्धो अहोसि। महासेट्ठि तस्स सीलाचारं अज्झासयञ्च ञत्वा भुजिस्सं कत्वा ‘यथासुखं पब्बजा’ति आह। तं भिक्खू पब्बाजेसु’’न्ति। सो पब्बजितकालतो पट्ठाय कुसीतो हीनवीरियो हुत्वा न किञ्चि वत्तपटिवत्तं करोति, कुतो समणधम्मं, केवलं यावदत्थं भुञ्जित्वा निद्दाबहुलो विहरति। धम्मस्सवनकालेपि एकं कोणं पविसित्वा परिसपरियन्ते निसिन्नो घुरुघुरुपस्सासी निद्दायतेव। अथस्स भगवा पुब्बूपनिस्सयं ओलोकेत्वा संवेगजननत्थं ‘‘मिद्धी यदा होति महग्घसो चा’’ति गाथं अभासि।
Middhīyadāti āyasmato dāsakattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira ito ekanavute kappe anuppanne tathāgate ajitassa nāma paccekabuddhassa gandhamādanato manussapathaṃ otaritvā aññatarasmiṃ gāme piṇḍāya carantassa manoramāni ambaphalāni adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle sāsane pabbajitvā vivaṭṭūpanissayaṃ bahuṃ puññaṃ akāsi. Evaṃ kusalakammappasuto hutvā sugatito sugatiṃ upagacchanto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kulagehe nibbatti. Dāsakotissa nāmaṃ ahosi. So anāthapiṇḍikena gahapatinā vihārapaṭijagganakamme ṭhapito sakkaccaṃ vihāraṃ paṭijagganto abhiṇhaṃ buddhadassanena dhammassavanena ca paṭiladdhasaddho pabbaji. Keci pana bhaṇanti – ‘‘ayaṃ kassapassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā vayappatto aññataraṃ khīṇāsavattheraṃ upaṭṭhahanto kiñci kammaṃ kārāpetukāmo theraṃ āṇāpesi. So tena kammena amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthiyaṃ anāthapiṇḍikassa dāsiyā kucchimhi nibbatto vayappatto seṭṭhinā vihārapaṭijaggane ṭhapito vuttanayeneva paṭiladdhasaddho ahosi. Mahāseṭṭhi tassa sīlācāraṃ ajjhāsayañca ñatvā bhujissaṃ katvā ‘yathāsukhaṃ pabbajā’ti āha. Taṃ bhikkhū pabbājesu’’nti. So pabbajitakālato paṭṭhāya kusīto hīnavīriyo hutvā na kiñci vattapaṭivattaṃ karoti, kuto samaṇadhammaṃ, kevalaṃ yāvadatthaṃ bhuñjitvā niddābahulo viharati. Dhammassavanakālepi ekaṃ koṇaṃ pavisitvā parisapariyante nisinno ghurughurupassāsī niddāyateva. Athassa bhagavā pubbūpanissayaṃ oloketvā saṃvegajananatthaṃ ‘‘middhī yadā hoti mahagghaso cā’’ti gāthaṃ abhāsi.
१७. तत्थ मिद्धीति थिनमिद्धाभिभूतो, यञ्हि मिद्धं अभिभवति, तं थिनम्पि अभिभवतेव। यदाति यस्मिं काले। महग्घसोति महाभोजनो, आहरहत्थकअलंसाटकतत्थवट्टककाकमासकभुत्तवमितकानं अञ्ञतरो विय। निद्दायिताति सुपनसीलो। सम्परिवत्तसायीति सम्परिवत्तकं सम्परिवत्तकं निपज्जित्वा उभयेनपि सेय्यसुखं पस्ससुखं मिद्धसुखं अनुयुत्तोति दस्सेति। निवापपुट्ठोति कुण्डकादिना सूकरभत्तेन पुट्ठो भरितो। घरसूकरो हि बालकालतो पट्ठाय पोसियमानो थूलसरीरकाले गेहा बहि निक्खमितुं अलभन्तो हेट्ठामञ्चादीसु सम्परिवत्तेत्वा सम्परिवत्तेत्वा सयतेव। इदं वुत्तं होति – यदा पुरिसो मिद्धी च होति महग्घसो च निवापपुट्ठो महावराहो विय अञ्ञेन इरियापथेन यापेतुं असक्कोन्तो निद्दायनसीलो सम्परिवत्तसायी, तदा सो ‘‘अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’ति तीणि लक्खणानि मनसिकातुं न सक्कोति। तेसं अमनसिकारा मन्दपञ्ञो पुनप्पुनं गब्भं उपेति, गब्भावासतो न परिमुच्चतेवाति। तं सुत्वा दासकत्थेरो संवेगजातो विपस्सनं पट्ठपेत्वा नचिरस्सेव अरहत्तं सच्छाकासि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५१.७४, ८०-८४) –
17. Tattha middhīti thinamiddhābhibhūto, yañhi middhaṃ abhibhavati, taṃ thinampi abhibhavateva. Yadāti yasmiṃ kāle. Mahagghasoti mahābhojano, āharahatthakaalaṃsāṭakatatthavaṭṭakakākamāsakabhuttavamitakānaṃ aññataro viya. Niddāyitāti supanasīlo. Samparivattasāyīti samparivattakaṃ samparivattakaṃ nipajjitvā ubhayenapi seyyasukhaṃ passasukhaṃ middhasukhaṃ anuyuttoti dasseti. Nivāpapuṭṭhoti kuṇḍakādinā sūkarabhattena puṭṭho bharito. Gharasūkaro hi bālakālato paṭṭhāya posiyamāno thūlasarīrakāle gehā bahi nikkhamituṃ alabhanto heṭṭhāmañcādīsu samparivattetvā samparivattetvā sayateva. Idaṃ vuttaṃ hoti – yadā puriso middhī ca hoti mahagghaso ca nivāpapuṭṭho mahāvarāho viya aññena iriyāpathena yāpetuṃ asakkonto niddāyanasīlo samparivattasāyī, tadā so ‘‘aniccaṃ dukkhaṃ anattā’’ti tīṇi lakkhaṇāni manasikātuṃ na sakkoti. Tesaṃ amanasikārā mandapañño punappunaṃ gabbhaṃ upeti, gabbhāvāsato na parimuccatevāti. Taṃ sutvā dāsakatthero saṃvegajāto vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ sacchākāsi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.51.74, 80-84) –
‘‘अजितो नाम सम्बुद्धो, हिमवन्ते वसी तदा।
‘‘Ajito nāma sambuddho, himavante vasī tadā;
चरणेन च सम्पन्नो, समाधिकुसलो मुनि॥
Caraṇena ca sampanno, samādhikusalo muni.
‘‘सुवण्णवण्णे सम्बुद्धे, आहुतीनं पटिग्गहे।
‘‘Suvaṇṇavaṇṇe sambuddhe, āhutīnaṃ paṭiggahe;
रथियं पटिपज्जन्ते, अम्बफलमदासहं॥
Rathiyaṃ paṭipajjante, ambaphalamadāsahaṃ.
‘‘एकनवुते इतो कप्पे, यं फलं अददिं तदा।
‘‘Ekanavute ito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा थेरो इमाय गाथाय मं भगवा ओवदि, ‘‘अयं गाथा मय्हं अङ्कुसभूता’’ति तमेव गाथं पच्चुदाहासि। तयिदं थेरस्स परिवत्ताहारनयेन अञ्ञाब्याकरणं जातं।
Arahattaṃ pana patvā thero imāya gāthāya maṃ bhagavā ovadi, ‘‘ayaṃ gāthā mayhaṃ aṅkusabhūtā’’ti tameva gāthaṃ paccudāhāsi. Tayidaṃ therassa parivattāhāranayena aññābyākaraṇaṃ jātaṃ.
दासकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Dāsakattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. दासकत्थेरगाथा • 7. Dāsakattheragāthā
