| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
३४. दासवत्थुकथा
34. Dāsavatthukathā
९७. दासाति चेटका। ते हि सामिकेहि दुक्खे वा दुट्ठकम्मे वा असीयन्ति खिपीयन्तीति दासाति वुच्चन्ति। तत्थाति चतूसु दासेसु। ‘‘घरदासिया पुत्तो’’ति इमिना अन्तोगेहे घरदासिया कुच्छिम्हि जातो अन्तोजातोति वचनत्थं दस्सेति। धनं दत्वा कीतो धनक्कीतोति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘धनक्कीतो नामा’’तिआदि। धनेन कीतो धनक्कीतोति वचनत्थोपि युत्तोयेव। दासचारित्तन्ति देसकालवसेन दासानं चारित्तं। तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं देसे, काले वा।
97.Dāsāti ceṭakā. Te hi sāmikehi dukkhe vā duṭṭhakamme vā asīyanti khipīyantīti dāsāti vuccanti. Tatthāti catūsu dāsesu. ‘‘Gharadāsiyā putto’’ti iminā antogehe gharadāsiyā kucchimhi jāto antojātoti vacanatthaṃ dasseti. Dhanaṃ datvā kīto dhanakkītoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘dhanakkīto nāmā’’tiādi. Dhanena kīto dhanakkītoti vacanatthopi yuttoyeva. Dāsacārittanti desakālavasena dāsānaṃ cārittaṃ. Tattha tatthāti tasmiṃ tasmiṃ dese, kāle vā.
करमरानीतो नामाति एत्थ करमरोति वन्दि। सो हि सत्तूनं करेन हत्थेन मरितब्बत्ता करमरोति वुच्चति। करमरभावेन आनीतो करमरानीतो। तिरोरट्ठा आहरन्तीति सम्बन्धो। उपलापेत्वा वाति पलोभेत्वा वा। ततोति कस्माचि गामतो। मनुस्सा एव मानुस्सकानि। इत्थिपुरिसानं साधारणभावेन सामञ्ञभावतो नपुंसकलिङ्गवसेन वुत्तं। पिसद्देन न केवलं धनानियेव आहरन्ति, अथ खो मानुस्सकानिपीति सम्पिण्डेति। तत्थाति मानुस्सकेसु। एवरूपो करमरानीतो दासो न पब्बाजेतब्बोति योजना। सब्बसाधारणेनाति बन्धनागारसोधनकाले सब्बेसं साधारणेन।
Karamarānīto nāmāti ettha karamaroti vandi. So hi sattūnaṃ karena hatthena maritabbattā karamaroti vuccati. Karamarabhāvena ānīto karamarānīto. Tiroraṭṭhā āharantīti sambandho. Upalāpetvāvāti palobhetvā vā. Tatoti kasmāci gāmato. Manussā eva mānussakāni. Itthipurisānaṃ sādhāraṇabhāvena sāmaññabhāvato napuṃsakaliṅgavasena vuttaṃ. Pisaddena na kevalaṃ dhanāniyeva āharanti, atha kho mānussakānipīti sampiṇḍeti. Tatthāti mānussakesu. Evarūpo karamarānīto dāso na pabbājetabboti yojanā. Sabbasādhāraṇenāti bandhanāgārasodhanakāle sabbesaṃ sādhāraṇena.
दासब्यन्ति दासस्स भावो दासब्यं, तं। तेन वुत्तं ‘‘दासभाव’’न्ति। ‘‘सयमेवा’’ति इमिना सामंसद्दो सयमत्थे निपातोति दस्सेति। भुजिस्सित्थियोति रञ्ञो भुजिस्सित्थियो। वण्णदासीहीति नगरसोभिनीहि। ता हि वण्णसम्पन्नदासिभावतो वण्णदासीति वुच्चन्ति। तासन्ति भुजिस्सित्थीनं। पण्णन्ति दासिपण्णं। भटिपुत्तकगणादीनन्ति आदिसद्देन मल्लपुत्तगणादयो सङ्गण्हाति। इमिना बहुसामिकदासं दस्सेति। तेहीति भटिपुत्तकगणादीहि। अदिन्ना न पब्बाजेतब्बाति बहूसु सामिकेसु एकेनपि अदिन्ना न पब्बाजेतब्बा। तेपीति आरामिकदासेपि। इमस्मिं आरामिकदासपब्बाजने अट्ठकथावादं दस्सेन्तो आह ‘‘महापच्चरिय’’न्तिआदि। ‘‘तक्क’’न्ति पदं ‘‘आसित्तक’’इति पदे कम्मं। ‘‘सीसे’’ति पदं ‘‘आसित्तक’’इति पदे आधारो। केसुचि जनपदेसु देसचारित्तवसेन सीसे तक्कस्स आसिञ्चनं दासानं भुजिस्सकरणन्ति अधिप्पायो। ‘‘आरामिकं देमा’’ति वचनं दासानं भुजिस्सवचनन्ति वुत्तं होति। येन केनचि वोहारेनाति ‘‘आरामिकं देमा’’ति वा ‘‘आरामिकदासं देमा’’ति वा ‘‘कप्पियकारकं देमा’’ति वा येन केनचि वोहारेन। द्वीसु अट्ठकथावादेसु कुरुन्दिवादस्स पच्छा वुत्तत्ता सोयेव पमाणन्ति दट्ठब्बं। दुग्गतमनुस्साति दुक्खं गतमनुस्सा। एतेति दुग्गतमनुस्से। तं पब्बाजेतुं न वट्टतीति मातापितूनं दासभावं उपगतकाले जातं पुत्तं सन्धाय वुत्तं। अथ पन मातापितरो दासभावं उपगता, न पुत्तो, तं पब्बाजेतुं वट्टति। ‘‘भिक्खुस्सा’’तिपदं ‘‘ञातका वा उपट्ठाका वा’’तिपदेसु सामिसम्बन्धो, ‘‘देन्ती’’ति पदे सम्पदानं। अस्साति भिक्खुस्स। इमन्ति दासं। अभिरमिस्सतीति भिक्खुभावे अभिरमिस्सति। विब्भमिस्सतीति विनिवत्तेत्वा गिहिभावं भमिस्सति। इति वत्वा देन्तीति सम्बन्धो। निस्सामिकदासोति परिग्गाहकसामिकविरहितो दासो । निस्सामिकस्स दासस्स राजा सामी, तस्मा रञ्ञा अपरिग्गहिते अत्तनाव अत्तानं भुजिस्सं कातुं वट्टति। परिग्गहिते राजानं कारापेतुं वट्टति। अजानन्तोति अत्तनो दासभावमजानन्तो।
Dāsabyanti dāsassa bhāvo dāsabyaṃ, taṃ. Tena vuttaṃ ‘‘dāsabhāva’’nti. ‘‘Sayamevā’’ti iminā sāmaṃsaddo sayamatthe nipātoti dasseti. Bhujissitthiyoti rañño bhujissitthiyo. Vaṇṇadāsīhīti nagarasobhinīhi. Tā hi vaṇṇasampannadāsibhāvato vaṇṇadāsīti vuccanti. Tāsanti bhujissitthīnaṃ. Paṇṇanti dāsipaṇṇaṃ. Bhaṭiputtakagaṇādīnanti ādisaddena mallaputtagaṇādayo saṅgaṇhāti. Iminā bahusāmikadāsaṃ dasseti. Tehīti bhaṭiputtakagaṇādīhi. Adinnā na pabbājetabbāti bahūsu sāmikesu ekenapi adinnā na pabbājetabbā. Tepīti ārāmikadāsepi. Imasmiṃ ārāmikadāsapabbājane aṭṭhakathāvādaṃ dassento āha ‘‘mahāpaccariya’’ntiādi. ‘‘Takka’’nti padaṃ ‘‘āsittaka’’iti pade kammaṃ. ‘‘Sīse’’ti padaṃ ‘‘āsittaka’’iti pade ādhāro. Kesuci janapadesu desacārittavasena sīse takkassa āsiñcanaṃ dāsānaṃ bhujissakaraṇanti adhippāyo. ‘‘Ārāmikaṃ demā’’ti vacanaṃ dāsānaṃ bhujissavacananti vuttaṃ hoti. Yena kenaci vohārenāti ‘‘ārāmikaṃ demā’’ti vā ‘‘ārāmikadāsaṃ demā’’ti vā ‘‘kappiyakārakaṃ demā’’ti vā yena kenaci vohārena. Dvīsu aṭṭhakathāvādesu kurundivādassa pacchā vuttattā soyeva pamāṇanti daṭṭhabbaṃ. Duggatamanussāti dukkhaṃ gatamanussā. Eteti duggatamanusse. Taṃ pabbājetuṃ na vaṭṭatīti mātāpitūnaṃ dāsabhāvaṃ upagatakāle jātaṃ puttaṃ sandhāya vuttaṃ. Atha pana mātāpitaro dāsabhāvaṃ upagatā, na putto, taṃ pabbājetuṃ vaṭṭati. ‘‘Bhikkhussā’’tipadaṃ ‘‘ñātakā vā upaṭṭhākā vā’’tipadesu sāmisambandho, ‘‘dentī’’ti pade sampadānaṃ. Assāti bhikkhussa. Imanti dāsaṃ. Abhiramissatīti bhikkhubhāve abhiramissati. Vibbhamissatīti vinivattetvā gihibhāvaṃ bhamissati. Iti vatvā dentīti sambandho. Nissāmikadāsoti pariggāhakasāmikavirahito dāso . Nissāmikassa dāsassa rājā sāmī, tasmā raññā apariggahite attanāva attānaṃ bhujissaṃ kātuṃ vaṭṭati. Pariggahite rājānaṃ kārāpetuṃ vaṭṭati. Ajānantoti attano dāsabhāvamajānanto.
अनुराधपुराति अनुराधनगरतो निक्खमित्वाति सम्बन्धो। सोति पुत्तो। इधाति रोहणे। मातरं पुच्छित्वाति सम्बन्धो। आगम्माति आगन्त्वा। अतिच्छथाति अतिक्कमित्वा इच्छथ, इध किञ्चि देय्यधम्मं नत्थि, इदं अतिक्कमित्वा अञ्ञत्थ ठातुमिच्छथाति वुत्तं होति। तेति घरसामिका। चतूहि पच्चयेहि पटिजग्गन्ता वसापेसुन्ति योजना।
Anurādhapurāti anurādhanagarato nikkhamitvāti sambandho. Soti putto. Idhāti rohaṇe. Mātaraṃ pucchitvāti sambandho. Āgammāti āgantvā. Aticchathāti atikkamitvā icchatha, idha kiñci deyyadhammaṃ natthi, idaṃ atikkamitvā aññattha ṭhātumicchathāti vuttaṃ hoti. Teti gharasāmikā. Catūhi paccayehi paṭijaggantā vasāpesunti yojanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / ३४. दासवत्थु • 34. Dāsavatthu
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / दासवत्थुकथा • Dāsavatthukathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / राजभटादिवत्थुकथावण्णना • Rājabhaṭādivatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / इणायिकदासवत्थुकथावण्णना • Iṇāyikadāsavatthukathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / दासवत्थुकथावण्णना • Dāsavatthukathāvaṇṇanā
