| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
४०. दस्सनविसुद्धिञाणनिद्देसवण्णना
40. Dassanavisuddhiñāṇaniddesavaṇṇanā
९१. दस्सनविसुद्धिञाणनिद्देसे सब्बे धम्मा एकसङ्गहिताति सब्बे सङ्खतासङ्खता धम्मा एकेन सङ्गहिता परिच्छिन्ना। तथट्ठेनाति भूतट्ठेन, अत्तनो अत्तनो सभाववसेन विज्जमानत्थेनाति अत्थो। अनत्तट्ठेनाति कारकवेदकसङ्खातेन अत्तना रहितट्ठेन। सच्चट्ठेनाति अविसंवादकट्ठेन, अत्तनो सभावञ्ञथत्ताभावेनाति अत्थो। पटिवेधट्ठेनाति सभावतो ञाणेन पटिविज्झितब्बट्ठेन। इध लोकुत्तरञाणेन असम्मोहतो आरम्मणतो च पटिवेधो वेदितब्बो। अभिजाननट्ठेनाति लोकिकेन ञाणेन आरम्मणतो, लोकुत्तरेन ञाणेन असम्मोहतो आरम्मणतो च तेसं तेसं धम्मानं सभावतो अभिजानितब्बट्ठेन। ‘‘सब्बं, भिक्खवे, अभिञ्ञेय्य’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.४६) हि वुत्तं। परिजाननट्ठेनाति वुत्तनयेनेव लोकियलोकुत्तरेहि ञाणेहि सभावतो अभिञ्ञातानं धम्मानं अनिच्चादितो निय्यानादितो च परिच्छिन्दित्वा जानितब्बट्ठेन। ‘‘सब्बं, भिक्खवे, परिञ्ञेय्य’’न्ति हि वुत्तं। धम्मट्ठेनाति सभावधारणादिना धम्मट्ठेन। धातुट्ठेनाति निज्जीवतादिना धातुट्ठेन। ञातट्ठेनाति लोकियलोकुत्तरेहि ञाणेहि ञातुं सक्कुणेय्यट्ठेन। यथा दट्ठुं सक्कुणेय्यादिना अत्थेन ‘‘दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं रूप’’न्ति वुत्तं, एवमिधापि ञातुं सक्कुणेय्यट्ठो ञातट्ठोति वेदितब्बो। सच्छिकिरियट्ठेनाति आरम्मणतो पच्चक्खकातब्बट्ठेन। फुसनट्ठेनाति पच्चक्खकतस्स आरम्मणतो पुनप्पुनं फुसितब्बट्ठेन। अभिसमयट्ठेनाति लोकिकेन ञाणेन अभिसमागन्तब्बट्ठेन। किञ्चापि हि ‘‘तथट्ठे पञ्ञा सच्चविवट्टे ञाणं, अभिञ्ञापञ्ञा ञातट्ठे ञाणं, सच्छिकिरियापञ्ञा फस्सनट्ठे ञाण’’न्ति एकेकमेव ञाणं वुत्तं। अट्ठकथायञ्च –
91. Dassanavisuddhiñāṇaniddese sabbe dhammā ekasaṅgahitāti sabbe saṅkhatāsaṅkhatā dhammā ekena saṅgahitā paricchinnā. Tathaṭṭhenāti bhūtaṭṭhena, attano attano sabhāvavasena vijjamānatthenāti attho. Anattaṭṭhenāti kārakavedakasaṅkhātena attanā rahitaṭṭhena. Saccaṭṭhenāti avisaṃvādakaṭṭhena, attano sabhāvaññathattābhāvenāti attho. Paṭivedhaṭṭhenāti sabhāvato ñāṇena paṭivijjhitabbaṭṭhena. Idha lokuttarañāṇena asammohato ārammaṇato ca paṭivedho veditabbo. Abhijānanaṭṭhenāti lokikena ñāṇena ārammaṇato, lokuttarena ñāṇena asammohato ārammaṇato ca tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvato abhijānitabbaṭṭhena. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, abhiññeyya’’nti (saṃ. ni. 4.46) hi vuttaṃ. Parijānanaṭṭhenāti vuttanayeneva lokiyalokuttarehi ñāṇehi sabhāvato abhiññātānaṃ dhammānaṃ aniccādito niyyānādito ca paricchinditvā jānitabbaṭṭhena. ‘‘Sabbaṃ, bhikkhave, pariññeyya’’nti hi vuttaṃ. Dhammaṭṭhenāti sabhāvadhāraṇādinā dhammaṭṭhena. Dhātuṭṭhenāti nijjīvatādinā dhātuṭṭhena. Ñātaṭṭhenāti lokiyalokuttarehi ñāṇehi ñātuṃ sakkuṇeyyaṭṭhena. Yathā daṭṭhuṃ sakkuṇeyyādinā atthena ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ rūpa’’nti vuttaṃ, evamidhāpi ñātuṃ sakkuṇeyyaṭṭho ñātaṭṭhoti veditabbo. Sacchikiriyaṭṭhenāti ārammaṇato paccakkhakātabbaṭṭhena. Phusanaṭṭhenāti paccakkhakatassa ārammaṇato punappunaṃ phusitabbaṭṭhena. Abhisamayaṭṭhenāti lokikena ñāṇena abhisamāgantabbaṭṭhena. Kiñcāpi hi ‘‘tathaṭṭhe paññā saccavivaṭṭe ñāṇaṃ, abhiññāpaññā ñātaṭṭhe ñāṇaṃ, sacchikiriyāpaññā phassanaṭṭhe ñāṇa’’nti ekekameva ñāṇaṃ vuttaṃ. Aṭṭhakathāyañca –
‘‘समवाये खणे काले, समूहे हेतुदिट्ठिसु।
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
पटिलाभे पहाने च, पटिवेधे च दिस्सती’’ति ॥ –
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissatī’’ti . –
गाथावण्णनायं अभिसमयसद्दस्स पटिवेधत्थो वुत्तो, इध पन यथावुत्तेन अत्थेन तेसं नानत्तं वेदितब्बं। अट्ठकथायमेव हि सो लोकियञाणवसेन धम्माभिसमयो वुत्तोति।
Gāthāvaṇṇanāyaṃ abhisamayasaddassa paṭivedhattho vutto, idha pana yathāvuttena atthena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ. Aṭṭhakathāyameva hi so lokiyañāṇavasena dhammābhisamayo vuttoti.
कामच्छन्दो नानत्तन्ति विक्खेपसब्भावतो नानारम्मणत्ता च नानासभावोति अत्थो। एवं सब्बकिलेसा वेदितब्बा। नेक्खम्मं एकत्तन्ति चित्तेकग्गतासब्भावतो नानारम्मणविक्खेपाभावतो च एकसभावन्ति अत्थो। एवं सब्बकुसला वेदितब्बा। इध पेय्यालेन संखित्तानं ब्यापादादीनं अकुसलानं यथावुत्तेन अत्थेन नानत्तं वेदितब्बं। वितक्कविचारादीनं पन हेट्ठिमानं हेट्ठिमानं उपरिमतो उपरिमतो ओळारिकट्ठेन नानत्तं वेदितब्बं। यस्मा एकसङ्गहितनानत्तेकत्तानं पटिवेधो मग्गक्खणे सच्चपटिवेधेन सिज्झति, तस्मा ‘‘पटिवेधो’’ति पदं उद्धरित्वा सच्चाभिसमयं दस्सेसि।
Kāmacchando nānattanti vikkhepasabbhāvato nānārammaṇattā ca nānāsabhāvoti attho. Evaṃ sabbakilesā veditabbā. Nekkhammaṃ ekattanti cittekaggatāsabbhāvato nānārammaṇavikkhepābhāvato ca ekasabhāvanti attho. Evaṃ sabbakusalā veditabbā. Idha peyyālena saṃkhittānaṃ byāpādādīnaṃ akusalānaṃ yathāvuttena atthena nānattaṃ veditabbaṃ. Vitakkavicārādīnaṃ pana heṭṭhimānaṃ heṭṭhimānaṃ uparimato uparimato oḷārikaṭṭhena nānattaṃ veditabbaṃ. Yasmā ekasaṅgahitanānattekattānaṃ paṭivedho maggakkhaṇe saccapaṭivedhena sijjhati, tasmā ‘‘paṭivedho’’ti padaṃ uddharitvā saccābhisamayaṃ dassesi.
परिञ्ञा पटिवेधं पटिविज्झतीति परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति। एस नयो सेसेसु। सच्चाभिसमयकालस्मिञ्हि मग्गञाणस्स एकक्खणे परिञ्ञा, पहानं, सच्छिकिरिया, भावनाति चत्तारि किच्चानि होन्ति। यथा नावा अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे चत्तारि किच्चानि करोति, ओरिमं तीरं पजहति, सोतं छिन्दति, भण्डं वहति, पारिमं तीरं अप्पेति, एवमेव मग्गञाणं अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे चत्तारि सच्चानि अभिसमेति, दुक्खं परिञ्ञाभिसमयेन अभिसमेति, समुदयं पहानाभिसमयेन अभिसमेति, मग्गं भावनाभिसमयेन अभिसमेति, निरोधं सच्छिकिरियाभिसमयेन अभिसमेति। किं वुत्तं होति? निरोधं आरम्मणं कत्वा किच्चवसेन चत्तारिपि सच्चानि पापुणाति पस्सति पटिविज्झतीति। यथा ओरिमं तीरं पजहति, एवं मग्गञाणं दुक्खं परिजानाति। यथा सोतं छिन्दति, एवं समुदयं पजहति। यथा भण्डं वहति, एवं सहजातादिपच्चयताय मग्गं भावेति। यथा पारिमं तीरं अप्पेति, एवं पारिमतीरभूतं निरोधं सच्छिकरोतीति एवं उपमासंसन्दनं वेदितब्बं।
Pariññā paṭivedhaṃ paṭivijjhatīti pariññābhisamayena abhisameti. Esa nayo sesesu. Saccābhisamayakālasmiñhi maggañāṇassa ekakkhaṇe pariññā, pahānaṃ, sacchikiriyā, bhāvanāti cattāri kiccāni honti. Yathā nāvā apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇe cattāri kiccāni karoti, orimaṃ tīraṃ pajahati, sotaṃ chindati, bhaṇḍaṃ vahati, pārimaṃ tīraṃ appeti, evameva maggañāṇaṃ apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇe cattāri saccāni abhisameti, dukkhaṃ pariññābhisamayena abhisameti, samudayaṃ pahānābhisamayena abhisameti, maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti, nirodhaṃ sacchikiriyābhisamayena abhisameti. Kiṃ vuttaṃ hoti? Nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena cattāripi saccāni pāpuṇāti passati paṭivijjhatīti. Yathā orimaṃ tīraṃ pajahati, evaṃ maggañāṇaṃ dukkhaṃ parijānāti. Yathā sotaṃ chindati, evaṃ samudayaṃ pajahati. Yathā bhaṇḍaṃ vahati, evaṃ sahajātādipaccayatāya maggaṃ bhāveti. Yathā pārimaṃ tīraṃ appeti, evaṃ pārimatīrabhūtaṃ nirodhaṃ sacchikarotīti evaṃ upamāsaṃsandanaṃ veditabbaṃ.
दस्सनं विसुज्झतीति तंतंमग्गवज्झकिलेसतमप्पहानेन ञाणदस्सनं विसुद्धिभावं पापुणाति। दस्सनं विसुद्धन्ति तस्स तस्स फलस्स उप्पादक्खणे तस्स तस्स मग्गञाणस्स किच्चसिद्धिप्पत्तितो ञाणदस्सनं विसुद्धिभावं पत्तं होति। सब्बधम्मानं एकसङ्गहिताय नानत्तेकत्तपटिवेधपञ्ञाय मग्गफलञाणेहि सिद्धितो अन्ते मग्गफलञाणानि वुत्तानि।
Dassanaṃvisujjhatīti taṃtaṃmaggavajjhakilesatamappahānena ñāṇadassanaṃ visuddhibhāvaṃ pāpuṇāti. Dassanaṃ visuddhanti tassa tassa phalassa uppādakkhaṇe tassa tassa maggañāṇassa kiccasiddhippattito ñāṇadassanaṃ visuddhibhāvaṃ pattaṃ hoti. Sabbadhammānaṃ ekasaṅgahitāya nānattekattapaṭivedhapaññāya maggaphalañāṇehi siddhito ante maggaphalañāṇāni vuttāni.
दस्सनविसुद्धिञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dassanavisuddhiñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ४०. दस्सनविसुद्धिञाणनिद्देसो • 40. Dassanavisuddhiñāṇaniddeso
