| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā |
४. पटिनिद्देसवारवण्णना
4. Paṭiniddesavāravaṇṇanā
१. देसनाहारविभङ्गवण्णना
1. Desanāhāravibhaṅgavaṇṇanā
५. एवं हारादयो सुखग्गहणत्थं गाथाबन्धवसेन सरूपतो निद्दिसित्वा इदानि तेसु हारे ताव पटिनिद्देसवसेन विभजितुं ‘‘तत्थ कतमो देसनाहारो’’तिआदि आरद्धं। तत्थ कतमोति कथेतुकम्यतापुच्छा। देसनाहारोति पुच्छितब्बधम्मनिदस्सनं। किञ्चापि देसनाहारो निद्देसवारे सरूपतो दस्सितो, पटिनिद्देसस्स पन विसयं दस्सेन्तो ‘‘अस्सादादीनवता’’ति गाथं एकदेसेन पच्चामसति। अयं देसनाहारो पुब्बापरापेक्खो। तत्थ पुब्बापेक्खत्ते ‘‘कतमो देसनाहारो’’ति पुच्छित्वा ‘‘अस्सादादीनवता’’ति सरूपतो दस्सितस्स निगमनं होति। परापेक्खत्ते पन ‘‘अयं देसनाहारो किं देसयती’’ति देसनाकिरियाय कत्तुनिद्देसो होति। तेन देसनाहारस्स अन्वत्थसञ्ञतं दस्सेति। देसयतीति संवण्णेति, वित्थारेतीति अत्थो।
5. Evaṃ hārādayo sukhaggahaṇatthaṃ gāthābandhavasena sarūpato niddisitvā idāni tesu hāre tāva paṭiniddesavasena vibhajituṃ ‘‘tattha katamo desanāhāro’’tiādi āraddhaṃ. Tattha katamoti kathetukamyatāpucchā. Desanāhāroti pucchitabbadhammanidassanaṃ. Kiñcāpi desanāhāro niddesavāre sarūpato dassito, paṭiniddesassa pana visayaṃ dassento ‘‘assādādīnavatā’’ti gāthaṃ ekadesena paccāmasati. Ayaṃ desanāhāro pubbāparāpekkho. Tattha pubbāpekkhatte ‘‘katamo desanāhāro’’ti pucchitvā ‘‘assādādīnavatā’’ti sarūpato dassitassa nigamanaṃ hoti. Parāpekkhatte pana ‘‘ayaṃ desanāhāro kiṃ desayatī’’ti desanākiriyāya kattuniddeso hoti. Tena desanāhārassa anvatthasaññataṃ dasseti. Desayatīti saṃvaṇṇeti, vitthāretīti attho.
इदानि अनेन देसेतब्बधम्मे सरूपतो दस्सेन्तो ‘‘अस्साद’’न्तिआदिमाह, तं पुब्बे वुत्तनयत्ता उत्तानमेव। तस्मा इतो परम्पि अवुत्तमेव वण्णयिस्साम। ‘‘कत्थ पन आगते अस्सादादिके अयं हारो संवण्णेती’’ति अनुयोगं मनसिकत्वा देसनाहारेन संवण्णेतब्बधम्मं दस्सेन्तो ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदिकं सब्बपरियत्तिधम्मसङ्गाहकं भगवतो छछक्कदेसनं एकदेसेन दस्सेति।
Idāni anena desetabbadhamme sarūpato dassento ‘‘assāda’’ntiādimāha, taṃ pubbe vuttanayattā uttānameva. Tasmā ito parampi avuttameva vaṇṇayissāma. ‘‘Kattha pana āgate assādādike ayaṃ hāro saṃvaṇṇetī’’ti anuyogaṃ manasikatvā desanāhārena saṃvaṇṇetabbadhammaṃ dassento ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādikaṃ sabbapariyattidhammasaṅgāhakaṃ bhagavato chachakkadesanaṃ ekadesena dasseti.
तत्थ धम्मन्ति अयं धम्म-सद्दो परियत्तिसच्चसमाधिपञ्ञापकतिपुञ्ञापत्तिञेय्यादीसु बहूसु अत्थेसु दिट्ठप्पयोगो। तथा हि ‘‘इध, भिक्खु, धम्मं परियापुणाती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ५.७३) परियत्तिधम्मे दिस्सति। ‘‘दिट्ठधम्मो पत्तधम्मो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२९९; महाव॰ १८) सच्चे। ‘‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१३, १४५) समाधिम्हि। ‘‘सच्चं धम्मो धिति चागो’’ति एवमादीसु (जा॰ १.१.५७; १.२.१४७-१४८) पञ्ञायं। ‘‘जातिधम्मानं, भिक्खवे, सत्तान’’न्ति एवमादीसु (दी॰ नि॰ २.३९८; म॰ नि॰ १.१३१) पकतियं । ‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारि’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१०.१०२; १.१५.३८५) पुञ्ञे। ‘‘चत्तारो पाराजिका धम्मा’’ति एवमादीसु (पारा॰ २३३) आपत्तियं। ‘‘कुसला धम्मा अकुसलाधम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ तिकमातिका १) ञेय्ये। इध पन परियत्तियं दट्ठब्बोति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.मूलपरियायसुत्तवण्णना; ध॰ स॰ अट्ठ॰ चित्तुप्पादकण्ड १; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ १.१)।
Tattha dhammanti ayaṃ dhamma-saddo pariyattisaccasamādhipaññāpakatipuññāpattiñeyyādīsu bahūsu atthesu diṭṭhappayogo. Tathā hi ‘‘idha, bhikkhu, dhammaṃ pariyāpuṇātī’’tiādīsu (a. ni. 5.73) pariyattidhamme dissati. ‘‘Diṭṭhadhammo pattadhammo’’tiādīsu (dī. ni. 1.299; mahāva. 18) sacce. ‘‘Evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.13, 145) samādhimhi. ‘‘Saccaṃ dhammo dhiti cāgo’’ti evamādīsu (jā. 1.1.57; 1.2.147-148) paññāyaṃ. ‘‘Jātidhammānaṃ, bhikkhave, sattāna’’nti evamādīsu (dī. ni. 2.398; ma. ni. 1.131) pakatiyaṃ . ‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāri’’ntiādīsu (jā. 1.10.102; 1.15.385) puññe. ‘‘Cattāro pārājikā dhammā’’ti evamādīsu (pārā. 233) āpattiyaṃ. ‘‘Kusalā dhammā akusalādhammā’’tiādīsu (dha. sa. tikamātikā 1) ñeyye. Idha pana pariyattiyaṃ daṭṭhabboti (ma. ni. aṭṭha. 1.mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; dha. sa. aṭṭha. cittuppādakaṇḍa 1; bu. vaṃ. aṭṭha. 1.1).
वोति पन अयं वो-सद्दो ‘‘हन्द दानि, भिक्खवे, पवारेमि वो’’ति (सं॰ नि॰ १.२१५) एत्थ उपयोगत्थे आगतो। ‘‘सन्निपतितानं वो, भिक्खवे, द्वयं करणीय’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२७३) करणत्थे। ‘‘ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता’’तिआदीसु पदपूरणे। ‘‘आरोचयामि वो, भिक्खवे’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ७.७२) सम्पदानत्थे। इधापि सम्पदानत्थे एवाति दट्ठब्बो।
Voti pana ayaṃ vo-saddo ‘‘handa dāni, bhikkhave, pavāremi vo’’ti (saṃ. ni. 1.215) ettha upayogatthe āgato. ‘‘Sannipatitānaṃ vo, bhikkhave, dvayaṃ karaṇīya’’ntiādīsu (ma. ni. 1.273) karaṇatthe. ‘‘Ye hi vo ariyā parisuddhakāyakammantā’’tiādīsu padapūraṇe. ‘‘Ārocayāmi vo, bhikkhave’’tiādīsu (a. ni. 7.72) sampadānatthe. Idhāpi sampadānatthe evāti daṭṭhabbo.
भिक्खनसीलतादिगुणयोगेन भिक्खू, भिन्नकिलेसतादिगुणयोगेन वा। अथ वा संसारे भयं इक्खन्तीति भिक्खू। भिक्खवेति तेसं आलपनं। तेन ते धम्मस्सवने नियोजेन्तो अत्तनो मुखाभिमुखं करोति। देसेस्सामीति कथेस्सामि। तेन नाहं धम्मिस्सरताय तुम्हे अञ्ञं किञ्चि कारेय्यामि, अनावरणञाणेन सब्बं ञेय्यधम्मं पच्चक्खकारिताय पन धम्मं देसेस्सामीति इदानि पवत्तियमानं धम्मदेसनं पटिजानाति। आदिकल्याणन्तिआदीसु आदिम्हि कल्याणं आदिकल्याणं, आदिकल्याणमेतस्साति वा आदिकल्याणं। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। तत्थ सीलेन आदिकल्याणं। समाधिना मज्झेकल्याणं। पञ्ञाय परियोसानकल्याणं। बुद्धसुबुद्धताय वा आदिकल्याणं। धम्मसुधम्मताय मज्झेकल्याणं। सङ्घसुप्पटिपत्तिया परियोसानकल्याणं। अथ वा उग्घटितञ्ञुविनयनेन आदिकल्याणं। विपञ्चितञ्ञुविनयनेन मज्झेकल्याणं नेय्यपुग्गलविनयनेन परियोसानकल्याणं। अयमेवत्थो इधाधिप्पेतो।
Bhikkhanasīlatādiguṇayogena bhikkhū, bhinnakilesatādiguṇayogena vā. Atha vā saṃsāre bhayaṃ ikkhantīti bhikkhū. Bhikkhaveti tesaṃ ālapanaṃ. Tena te dhammassavane niyojento attano mukhābhimukhaṃ karoti. Desessāmīti kathessāmi. Tena nāhaṃ dhammissaratāya tumhe aññaṃ kiñci kāreyyāmi, anāvaraṇañāṇena sabbaṃ ñeyyadhammaṃ paccakkhakāritāya pana dhammaṃ desessāmīti idāni pavattiyamānaṃ dhammadesanaṃ paṭijānāti. Ādikalyāṇantiādīsu ādimhi kalyāṇaṃ ādikalyāṇaṃ, ādikalyāṇametassāti vā ādikalyāṇaṃ. Sesapadadvayepi eseva nayo. Tattha sīlena ādikalyāṇaṃ. Samādhinā majjhekalyāṇaṃ. Paññāya pariyosānakalyāṇaṃ. Buddhasubuddhatāya vā ādikalyāṇaṃ. Dhammasudhammatāya majjhekalyāṇaṃ. Saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇaṃ. Atha vā ugghaṭitaññuvinayanena ādikalyāṇaṃ. Vipañcitaññuvinayanena majjhekalyāṇaṃ neyyapuggalavinayanena pariyosānakalyāṇaṃ. Ayamevattho idhādhippeto.
अत्थसम्पत्तिया सात्थं। ब्यञ्जनसम्पत्तिया सब्यञ्जनं। सङ्कासनादिछअत्थपदसमायोगतो वा सात्थं। अक्खरादिछब्यञ्जनपदसमायोगतो सब्यञ्जनं। अयमेवत्थो इधाधिप्पेतो। उपनेतब्बाभावतो एकन्तेन परिपुण्णन्ति केवलपरिपुण्णं। अपनेतब्बाभावतो परिसुद्धं। सीलादिपञ्चधम्मक्खन्धपारिपूरिया वा परिपुण्णं। चतुरोघनित्थरणाय पवत्तिया लोकामिसनिरपेक्खताय च परिसुद्धं। ब्रह्मं सेट्ठं उत्तमं ब्रह्मूनं वा सेट्ठानं अरियानं चरियं सिक्खत्तयसङ्गहं सासनं ब्रह्मचरियं पकासयिस्सामि परिदीपयिस्सामीति अत्थो।
Atthasampattiyā sātthaṃ. Byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Saṅkāsanādichaatthapadasamāyogato vā sātthaṃ. Akkharādichabyañjanapadasamāyogato sabyañjanaṃ. Ayamevattho idhādhippeto. Upanetabbābhāvato ekantena paripuṇṇanti kevalaparipuṇṇaṃ. Apanetabbābhāvato parisuddhaṃ. Sīlādipañcadhammakkhandhapāripūriyā vā paripuṇṇaṃ. Caturoghanittharaṇāya pavattiyā lokāmisanirapekkhatāya ca parisuddhaṃ. Brahmaṃ seṭṭhaṃ uttamaṃ brahmūnaṃ vā seṭṭhānaṃ ariyānaṃ cariyaṃ sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanaṃ brahmacariyaṃ pakāsayissāmi paridīpayissāmīti attho.
एवं भगवता देसितो पकासितो च सासनधम्मो येसं अस्सादादीनं दस्सनवसेन पवत्तो, ते अस्सादादयो देसनाहारस्स विसयभूता यत्थ यत्थ पाठे सविसेसं वुत्ता, ततो ततो निद्धारेत्वा उदाहरणवसेन इधानेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो’’तिआदि आरद्धं। तत्थ कामन्ति मनापियरूपादिं तेभूमकधम्मसङ्खातं वत्थुकामं। कामयमानस्साति इच्छन्तस्स। तस्स चेतं समिज्झतीति तस्स कामयमानस्स सत्तस्स तं कामसङ्खातं वत्थु समिज्झति चे, सचे सो तं लभतीति वुत्तं होति। अद्धा पीतिमनो होतीति एकंसेन तुट्ठचित्तो होति। लद्धाति लभित्वा। मच्चोति सत्तो। यदिच्छतीति यं इच्छति। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन निद्देसे (महानि॰ १) वुत्तनयेन वेदितब्बो। अयं अस्सादोति यायं अधिप्पायसमिज्झना इच्छितलाभे पीतिमनता सोमनस्सं, अयं अस्सादेतब्बतो अस्सादो।
Evaṃ bhagavatā desito pakāsito ca sāsanadhammo yesaṃ assādādīnaṃ dassanavasena pavatto, te assādādayo desanāhārassa visayabhūtā yattha yattha pāṭhe savisesaṃ vuttā, tato tato niddhāretvā udāharaṇavasena idhānetvā dassetuṃ ‘‘tattha katamo assādo’’tiādi āraddhaṃ. Tattha kāmanti manāpiyarūpādiṃ tebhūmakadhammasaṅkhātaṃ vatthukāmaṃ. Kāmayamānassāti icchantassa. Tassa cetaṃ samijjhatīti tassa kāmayamānassa sattassa taṃ kāmasaṅkhātaṃ vatthu samijjhati ce, sace so taṃ labhatīti vuttaṃ hoti. Addhāpītimanohotīti ekaṃsena tuṭṭhacitto hoti. Laddhāti labhitvā. Maccoti satto. Yadicchatīti yaṃ icchati. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana niddese (mahāni. 1) vuttanayena veditabbo. Ayaṃ assādoti yāyaṃ adhippāyasamijjhanā icchitalābhe pītimanatā somanassaṃ, ayaṃ assādetabbato assādo.
तस्स चे कामयानस्साति तस्स पुग्गलस्स कामे इच्छमानस्स, कामेन वा यायमानस्स। छन्दजातस्साति जाततण्हस्स। जन्तुनोति सत्तस्स। ते कामा परिहायन्तीति ते वत्थुकामा केनचि अन्तरायेन विनस्सन्ति चे। सल्लविद्धोव रुप्पतीति अथ अयोमयादिना सल्लेन विद्धो विय पीळियतीति अत्थो। अयं आदीनवोति यायं कामानं विपरिणामञ्ञथाभावा कामयानस्स सत्तस्स रुप्पना दोमनस्सुप्पत्ति, अयं आदीनवो।
Tassa ce kāmayānassāti tassa puggalassa kāme icchamānassa, kāmena vā yāyamānassa. Chandajātassāti jātataṇhassa. Jantunoti sattassa. Te kāmā parihāyantīti te vatthukāmā kenaci antarāyena vinassanti ce. Sallaviddhova ruppatīti atha ayomayādinā sallena viddho viya pīḷiyatīti attho. Ayaṃ ādīnavoti yāyaṃ kāmānaṃ vipariṇāmaññathābhāvā kāmayānassa sattassa ruppanā domanassuppatti, ayaṃ ādīnavo.
यो कामे परिवज्जेतीति यो भिक्खु यथावुत्ते कामे तत्थ छन्दरागस्स विक्खम्भनेन वा समुच्छिन्दनेन वा सब्बभागेन वज्जेति। यथा किं? सप्पस्सेव पदा सिरोति, यथा कोचि पुरिसो जीवितुकामो कण्हसप्पं पटिपथे पस्सित्वा अत्तनो पादेन तस्स सिरं परिवज्जेति, सोमं…पे॰… समतिवत्ततीति सो भिक्खु सब्बं लोकं विसरित्वा ठितत्ता लोके विसत्तिकासङ्खातं इमं तण्हं सतिमा हुत्वा समतिक्कमतीति। इदं निस्सरणन्ति यदिदं विसत्तिकासङ्खाताय तण्हाय निब्बानारम्मणेन अरियमग्गेन समतिवत्तनं, इदं निस्सरणं।
Yo kāme parivajjetīti yo bhikkhu yathāvutte kāme tattha chandarāgassa vikkhambhanena vā samucchindanena vā sabbabhāgena vajjeti. Yathā kiṃ? Sappasseva padā siroti, yathā koci puriso jīvitukāmo kaṇhasappaṃ paṭipathe passitvā attano pādena tassa siraṃ parivajjeti, somaṃ…pe… samativattatīti so bhikkhu sabbaṃ lokaṃ visaritvā ṭhitattā loke visattikāsaṅkhātaṃ imaṃ taṇhaṃ satimā hutvā samatikkamatīti. Idaṃ nissaraṇanti yadidaṃ visattikāsaṅkhātāya taṇhāya nibbānārammaṇena ariyamaggena samativattanaṃ, idaṃ nissaraṇaṃ.
खेत्तन्ति केदारादिखेत्तं। वत्थुन्ति घरवत्थुआदिवत्थुं। हिरञ्ञं वाति कहापणसङ्खातं सुवण्णसङ्खातञ्च हिरञ्ञं। वा-सद्दो विकप्पनत्थो, सो सब्बपदेसु योजेतब्बो। गवास्सन्ति गावो च अस्से चाति गवास्सं। दासपोरिसन्ति दासे च पोरिसे चाति दासपोरिसं। थियोति इत्थियो। बन्धूति ञातिबन्धवो। पुथू कामेति अञ्ञेपि वा मनापियरूपादिके बहू कामगुणे। यो नरो अनुगिज्झतीति यो सत्तो अनु अनु अभिकङ्खति पत्थेतीति अत्थो। अयं अस्सादोति यदिदं खेत्तादीनं अनुगिज्झनं, अयं अस्सादेति वत्थुकामे एतेनाति अस्सादो।
Khettanti kedārādikhettaṃ. Vatthunti gharavatthuādivatthuṃ. Hiraññaṃ vāti kahāpaṇasaṅkhātaṃ suvaṇṇasaṅkhātañca hiraññaṃ. Vā-saddo vikappanattho, so sabbapadesu yojetabbo. Gavāssanti gāvo ca asse cāti gavāssaṃ. Dāsaporisanti dāse ca porise cāti dāsaporisaṃ. Thiyoti itthiyo. Bandhūti ñātibandhavo. Puthū kāmeti aññepi vā manāpiyarūpādike bahū kāmaguṇe. Yo naro anugijjhatīti yo satto anu anu abhikaṅkhati patthetīti attho. Ayaṃ assādoti yadidaṃ khettādīnaṃ anugijjhanaṃ, ayaṃ assādeti vatthukāme etenāti assādo.
अबला नं बलीयन्तीति खेत्तादिभेदे कामे अनुगिज्झन्तं तं पुग्गलं कुसलेहि पहातब्बत्ता अबलसङ्खाता किलेसा बलीयन्ति अभिभवन्ति, सद्धाबलादिविरहेन वा अबलं तं पुग्गलं अबला किलेसा बलीयन्ति, अबलत्ता अभिभवन्तीति अत्थो। मद्दन्तेनं परिस्सयाति एनं कामगिद्धं कामे परियेसन्तं रक्खन्तञ्च सीहादयो च पाकटपरिस्सया कायदुच्चरितादयो च अपाकटपरिस्सया मद्दन्ति। ततो नं…पे॰… दकन्ति ततो तेहि पाकटापाकटपरिस्सयेहि अभिभूतं तं पुग्गलं जातिआदिदुक्खं समुद्दे भिन्ननावं उदकं विय अन्वेति अनुगच्छतीति अत्थो। अयं आदीनवोति य्वायं तण्हादुच्चरितसंकिलेसहेतुको जातिआदिदुक्खानुबन्धो, अयं आदीनवो।
Abalānaṃ balīyantīti khettādibhede kāme anugijjhantaṃ taṃ puggalaṃ kusalehi pahātabbattā abalasaṅkhātā kilesā balīyanti abhibhavanti, saddhābalādivirahena vā abalaṃ taṃ puggalaṃ abalā kilesā balīyanti, abalattā abhibhavantīti attho. Maddantenaṃ parissayāti enaṃ kāmagiddhaṃ kāme pariyesantaṃ rakkhantañca sīhādayo ca pākaṭaparissayā kāyaduccaritādayo ca apākaṭaparissayā maddanti. Tato naṃ…pe… dakanti tato tehi pākaṭāpākaṭaparissayehi abhibhūtaṃ taṃ puggalaṃ jātiādidukkhaṃ samudde bhinnanāvaṃ udakaṃ viya anveti anugacchatīti attho. Ayaṃ ādīnavoti yvāyaṃ taṇhāduccaritasaṃkilesahetuko jātiādidukkhānubandho, ayaṃ ādīnavo.
तस्माति यस्मा कामगिद्धस्स वुत्तनयेन दुक्खानुबन्धो विज्जति, तस्मा। जन्तूति सत्तो। सदा सतोति पुब्बरत्तापररत्तं जागरियानुयोगेन सतो हुत्वा। कामानि परिवज्जयेति विक्खम्भनवसेन समुच्छेदवसेन च रूपादीसु वत्थुकामेसु सब्बप्पकारं किलेसकामं अनुप्पादेन्तो कामानि परिवज्जये पजहेय्य। ते पहाय तरे ओघन्ति एवं ते कामे पहाय तप्पहानकरअरियमग्गेनेव चतुब्बिधम्पि ओघं तरेय्य, तरितुं सक्कुणेय्याति अत्थो। नावं सित्वाव पारगूति यथा पुरिसो उदकग्गहणेन गरुभारं नावं उदकं बहि सिञ्चित्वा लहुकाय नावाय अप्पकसिरेनेव पारगू भवेय्य, पारं गच्छेय्य, एवमेव अत्तभावनावं किलेसूदकगरुकं सिञ्चित्वा लहुकेन अत्तभावेन पारगू भवेय्य, पारं निब्बानं अरहत्तप्पत्तिया गच्छेय्य अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानेनाति अत्थो। इदं निस्सरणन्ति यं कामप्पहानमुखेन चतुरोघं तरित्वा अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया निब्बानं, इदं सब्बसङ्खतनिस्सरणतो निस्सरणन्ति।
Tasmāti yasmā kāmagiddhassa vuttanayena dukkhānubandho vijjati, tasmā. Jantūti satto. Sadā satoti pubbarattāpararattaṃ jāgariyānuyogena sato hutvā. Kāmāni parivajjayeti vikkhambhanavasena samucchedavasena ca rūpādīsu vatthukāmesu sabbappakāraṃ kilesakāmaṃ anuppādento kāmāni parivajjaye pajaheyya. Te pahāya tare oghanti evaṃ te kāme pahāya tappahānakaraariyamaggeneva catubbidhampi oghaṃ tareyya, tarituṃ sakkuṇeyyāti attho. Nāvaṃ sitvāva pāragūti yathā puriso udakaggahaṇena garubhāraṃ nāvaṃ udakaṃ bahi siñcitvā lahukāya nāvāya appakasireneva pāragū bhaveyya, pāraṃ gaccheyya, evameva attabhāvanāvaṃ kilesūdakagarukaṃ siñcitvā lahukena attabhāvena pāragū bhaveyya, pāraṃ nibbānaṃ arahattappattiyā gaccheyya anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānenāti attho. Idaṃ nissaraṇanti yaṃ kāmappahānamukhena caturoghaṃ taritvā anupādisesāya nibbānadhātuyā nibbānaṃ, idaṃ sabbasaṅkhatanissaraṇato nissaraṇanti.
धम्मोति दानादिपुञ्ञधम्मो। हवेति निपातमत्तं। रक्खति धम्मचारिन्ति यो तं धम्मं अप्पमत्तो चरति, तं धम्मचारिं दिट्ठधम्मिकसम्परायिकभेदेन दुविधतोपि अनत्थतो रक्खति पालेति। छत्तं महन्तं यथ वस्सकालेति वस्सकाले देवे वस्सन्ते यथा महन्तं छत्तं कुसलेन पुरिसेन धारितं तं वस्सतेमनतो रक्खति। तत्थ यथा तं छत्तं अप्पमत्तो हुत्वा अत्तानं रक्खन्तं छादेन्तञ्च वस्सादितो रक्खति, एवं धम्मोपि अत्तसम्मापणिधानेन अप्पमत्तो हुत्वा धम्मचरियाय अत्तानं रक्खन्तंयेव रक्खतीति अधिप्पायो। एसा…पे॰… चारीति एतेन वुत्तमेवत्थं पाकटतरं करोति, तं सुविञ्ञेय्यमेव। इदं फलन्ति दिट्ठधम्मिकेहि सम्परायिकेहि च अनत्थेहि यदिदं धम्मस्स रक्खणं वुत्तं रक्खावसानस्स च अब्भुदयस्स निप्फादनं, इदं निस्सरणं अनामसित्वा देसनाय निब्बत्तेतब्बताय फलन्ति।
Dhammoti dānādipuññadhammo. Haveti nipātamattaṃ. Rakkhati dhammacārinti yo taṃ dhammaṃ appamatto carati, taṃ dhammacāriṃ diṭṭhadhammikasamparāyikabhedena duvidhatopi anatthato rakkhati pāleti. Chattaṃ mahantaṃ yatha vassakāleti vassakāle deve vassante yathā mahantaṃ chattaṃ kusalena purisena dhāritaṃ taṃ vassatemanato rakkhati. Tattha yathā taṃ chattaṃ appamatto hutvā attānaṃ rakkhantaṃ chādentañca vassādito rakkhati, evaṃ dhammopi attasammāpaṇidhānena appamatto hutvā dhammacariyāya attānaṃ rakkhantaṃyeva rakkhatīti adhippāyo. Esā…pe… cārīti etena vuttamevatthaṃ pākaṭataraṃ karoti, taṃ suviññeyyameva. Idaṃ phalanti diṭṭhadhammikehi samparāyikehi ca anatthehi yadidaṃ dhammassa rakkhaṇaṃ vuttaṃ rakkhāvasānassa ca abbhudayassa nipphādanaṃ, idaṃ nissaraṇaṃ anāmasitvā desanāya nibbattetabbatāya phalanti.
सब्बे धम्माति सब्बे सङ्खता धम्मा। अनत्ताति नत्थि एतेसं अत्ता कारकवेदकसभावो, सयं वा न अत्ताति अनत्ताति। इतीति एवं। यदा पञ्ञाय पस्सतीति यस्मिं काले विपस्सनं उस्सुक्कापेन्तो अनत्तानुपस्सनासङ्खाताय पञ्ञाय पस्सति। अथ निब्बिन्दति दुक्खेति अथ अनत्तानुपस्सनाय पुब्बे एव अनिच्चतादुक्खतानं सुपरिदिट्ठत्ता निब्बिदानुपस्सनावसेन विपस्सनागोचरभूते पञ्चक्खन्धदुक्खे निब्बिन्दति निब्बेदं आपज्जति। एस मग्गो विसुद्धियाति या वुत्तलक्खणा निब्बिदानुपस्सना सब्बकिलेसविसुज्झनतो विसुद्धिसङ्खातस्स अरियमग्गस्स अच्चन्तविसुद्धिया वा अमतधातुया मग्गो उपायो। अयं उपायोति यदिदं अनत्तानुपस्सनामुखेन सब्बस्मिं वट्टस्मिं निब्बिन्दनं वुत्तं, तं विसुद्धिया अधिगमहेतुभावतो उपायो।
Sabbe dhammāti sabbe saṅkhatā dhammā. Anattāti natthi etesaṃ attā kārakavedakasabhāvo, sayaṃ vā na attāti anattāti. Itīti evaṃ. Yadā paññāya passatīti yasmiṃ kāle vipassanaṃ ussukkāpento anattānupassanāsaṅkhātāya paññāya passati. Atha nibbindati dukkheti atha anattānupassanāya pubbe eva aniccatādukkhatānaṃ suparidiṭṭhattā nibbidānupassanāvasena vipassanāgocarabhūte pañcakkhandhadukkhe nibbindati nibbedaṃ āpajjati. Esa maggo visuddhiyāti yā vuttalakkhaṇā nibbidānupassanā sabbakilesavisujjhanato visuddhisaṅkhātassa ariyamaggassa accantavisuddhiyā vā amatadhātuyā maggo upāyo. Ayaṃ upāyoti yadidaṃ anattānupassanāmukhena sabbasmiṃ vaṭṭasmiṃ nibbindanaṃ vuttaṃ, taṃ visuddhiyā adhigamahetubhāvato upāyo.
‘‘चक्खुमा…पे॰… परिवज्जये’’ति इमिस्सा गाथाय अयं सङ्खेपत्थो – यथा चक्खुमा पुरिसो सरीरे वहन्ते विसमानि भूमिप्पदेसानि चण्डताय वा विसमे हत्थिआदयो परिवज्जेति, एवं लोके सप्पञ्ञो पुरिसो सप्पञ्ञताय हिताहितं जानन्तो पापानि लामकानि दुच्चरितानि परिवज्जेय्याति। अयं आणत्तीति या अयं ‘‘पापानि परिवज्जेतब्बानी’’ति धम्मराजस्स भगवतो आणा, अयं आणत्तीति।
‘‘Cakkhumā…pe… parivajjaye’’ti imissā gāthāya ayaṃ saṅkhepattho – yathā cakkhumā puriso sarīre vahante visamāni bhūmippadesāni caṇḍatāya vā visame hatthiādayo parivajjeti, evaṃ loke sappañño puriso sappaññatāya hitāhitaṃ jānanto pāpāni lāmakāni duccaritāni parivajjeyyāti. Ayaṃ āṇattīti yā ayaṃ ‘‘pāpāni parivajjetabbānī’’ti dhammarājassa bhagavato āṇā, ayaṃ āṇattīti.
एवं विसुं विसुं सुत्तेसु आगता फलूपायाणत्तियो उदाहरणभावेन दस्सेत्वा इदानि ता एकतो आगता दस्सेतुं ‘‘सुञ्ञतो’’ति गाथमाह।
Evaṃ visuṃ visuṃ suttesu āgatā phalūpāyāṇattiyo udāharaṇabhāvena dassetvā idāni tā ekato āgatā dassetuṃ ‘‘suññato’’ti gāthamāha.
तत्थ सुञ्ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराजाति आणत्तीति ‘‘मोघराज, सब्बम्पि सङ्खारलोकं अवसवत्तितासल्लक्खणवसेन वा तुच्छभावसमनुपस्सनवसेन वा सुञ्ञोति पस्सा’’ति इदं धम्मराजस्स वचनं विधानभावतो आणत्ति। सब्बदा सतिकिरियाय तंसुञ्ञतादस्सनं सम्पज्जतीति ‘‘सदा सतोति उपायो’’ति वुत्तं। अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्चाति वीसतिवत्थुकं सक्कायदस्सनं उद्धरित्वा समुच्छिन्दित्वा। एवं मच्चुतरो सियाति। इदं फलन्ति यं एवं वुत्तेन विधिना मच्चुतरणं मच्चुनो विसयातिक्कमनं तस्स यं पुब्बभागपटिपदापटिपज्जनं, इदं देसनाय फलन्ति अत्थो। यथा पन अस्सादादयो सुत्ते कत्थचि सरूपतो कत्थचि निद्धारेतब्बताय कत्थचि विसुं विसुं कत्थचि एकतो दस्सिता, न एवं फलादयो। फलादयो पन सब्बत्थ सुत्ते गाथासु वा एकतो दस्सेतब्बाति इमस्स नयस्स दस्सनत्थं विसुं विसुं उदाहरित्वापि पुन ‘‘सुञ्ञतो लोक’’न्तिआदिना एकतो उदाहरणं कतन्ति दट्ठब्बं।
Tattha suññato lokaṃ avekkhassu, mogharājāti āṇattīti ‘‘mogharāja, sabbampi saṅkhāralokaṃ avasavattitāsallakkhaṇavasena vā tucchabhāvasamanupassanavasena vā suññoti passā’’ti idaṃ dhammarājassa vacanaṃ vidhānabhāvato āṇatti. Sabbadā satikiriyāya taṃsuññatādassanaṃ sampajjatīti ‘‘sadā satoti upāyo’’ti vuttaṃ. Attānudiṭṭhiṃ ūhaccāti vīsativatthukaṃ sakkāyadassanaṃ uddharitvā samucchinditvā. Evaṃ maccutaro siyāti. Idaṃ phalanti yaṃ evaṃ vuttena vidhinā maccutaraṇaṃ maccuno visayātikkamanaṃ tassa yaṃ pubbabhāgapaṭipadāpaṭipajjanaṃ, idaṃ desanāya phalanti attho. Yathā pana assādādayo sutte katthaci sarūpato katthaci niddhāretabbatāya katthaci visuṃ visuṃ katthaci ekato dassitā, na evaṃ phalādayo. Phalādayo pana sabbattha sutte gāthāsu vā ekato dassetabbāti imassa nayassa dassanatthaṃ visuṃ visuṃ udāharitvāpi puna ‘‘suññato loka’’ntiādinā ekato udāharaṇaṃ katanti daṭṭhabbaṃ.
६. एवं अस्सादादयो उदाहरणवसेन सरूपतो दस्सेत्वा इदानि तत्थ पुग्गलविभागेन देसनाविभागं दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा’’तिआदि वुत्तं।
6. Evaṃ assādādayo udāharaṇavasena sarūpato dassetvā idāni tattha puggalavibhāgena desanāvibhāgaṃ dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ उग्घटितं घटितमत्तं उद्दिट्ठमत्तं यस्स निद्देसपटिनिद्देसा न कता, तं जानातीति उग्घटितञ्ञू। उद्देसमत्तेन सप्पभेदं सवित्थारमत्थं पटिविज्झतीति अत्थो, उग्घटितं वा उच्चलितं उट्ठपितन्ति अत्थो, तं जानातीति उग्घटितञ्ञू। धम्मो हि देसियमानो देसकतो देसनाभाजनं सङ्कमन्तो विय होति, तमेस उच्चलितमेव जानातीति अत्थो, चलितमेव वा उग्घटितं। सस्सतादिआकारस्स हि वेनेय्यानं आसयस्स बुद्धावेणिका धम्मदेसना तङ्खणपतिता एव चलनाय होति, ततो परम्परानुवत्तिया, तत्थायं उग्घटिते चलितमत्तेयेव आसये धम्मं जानाति अवबुज्झतीति उग्घटितञ्ञू, तस्स उग्घटितञ्ञुस्स निस्सरणं देसयति, तत्तकेनेव तस्स अत्थसिद्धितो। विपञ्चितं वित्थारितं निद्दिट्ठं जानातीति विपञ्चितञ्ञू, विपञ्चितं वा मन्दं सणिकं धम्मं जानातीति विपञ्चितञ्ञू, तस्स विपञ्चितञ्ञुस्स आदीनवञ्च निस्सरणञ्च देसयति, नातिसङ्खेपवित्थाराय देसनाय तस्स अत्थसिद्धितो। नेतब्बो धम्मस्स पटिनिद्दिसेन अत्थं पापेतब्बोति नेय्यो, मुदिन्द्रियताय वा पटिलोमग्गहणतो नेतब्बो अनुनेतब्बोति नेय्यो, तस्स नेय्यस्स अस्सादं आदीनवं निस्सरणञ्च देसयति, अनवसेसेत्वाव देसनेन तस्स अत्थसिद्धितो। तत्थायं पाळि –
Tattha ugghaṭitaṃ ghaṭitamattaṃ uddiṭṭhamattaṃ yassa niddesapaṭiniddesā na katā, taṃ jānātīti ugghaṭitaññū. Uddesamattena sappabhedaṃ savitthāramatthaṃ paṭivijjhatīti attho, ugghaṭitaṃ vā uccalitaṃ uṭṭhapitanti attho, taṃ jānātīti ugghaṭitaññū. Dhammo hi desiyamāno desakato desanābhājanaṃ saṅkamanto viya hoti, tamesa uccalitameva jānātīti attho, calitameva vā ugghaṭitaṃ. Sassatādiākārassa hi veneyyānaṃ āsayassa buddhāveṇikā dhammadesanā taṅkhaṇapatitā eva calanāya hoti, tato paramparānuvattiyā, tatthāyaṃ ugghaṭite calitamatteyeva āsaye dhammaṃ jānāti avabujjhatīti ugghaṭitaññū, tassa ugghaṭitaññussa nissaraṇaṃ desayati, tattakeneva tassa atthasiddhito. Vipañcitaṃ vitthāritaṃ niddiṭṭhaṃ jānātīti vipañcitaññū, vipañcitaṃ vā mandaṃ saṇikaṃ dhammaṃ jānātīti vipañcitaññū, tassa vipañcitaññussa ādīnavañca nissaraṇañca desayati, nātisaṅkhepavitthārāya desanāya tassa atthasiddhito. Netabbo dhammassa paṭiniddisena atthaṃ pāpetabboti neyyo, mudindriyatāya vā paṭilomaggahaṇato netabbo anunetabboti neyyo, tassa neyyassa assādaṃ ādīnavaṃ nissaraṇañca desayati, anavasesetvāva desanena tassa atthasiddhito. Tatthāyaṃ pāḷi –
‘‘कतमो च पुग्गलो उग्घटितञ्ञू? यस्स पुग्गलस्स सह उदाहटवेलाय धम्माभिसमयो होति। अयं वुच्चति पुग्गलो उग्घटितञ्ञू।
‘‘Katamo ca puggalo ugghaṭitaññū? Yassa puggalassa saha udāhaṭavelāya dhammābhisamayo hoti. Ayaṃ vuccati puggalo ugghaṭitaññū.
‘‘कतमो च पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू? यस्स पुग्गलस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थे विभजियमाने धम्माभिसमयो होति। अयं वुच्चति पुग्गलो विपञ्चितञ्ञू।
‘‘Katamo ca puggalo vipañcitaññū? Yassa puggalassa saṃkhittena bhāsitassa vitthārena atthe vibhajiyamāne dhammābhisamayo hoti. Ayaṃ vuccati puggalo vipañcitaññū.
‘‘कतमो च पुग्गलो नेय्यो? यस्स पुग्गलस्स उद्देसतो परिपुच्छतो योनिसोमनसिकरोतो कल्याणमित्ते सेवतो भजतो पयिरुपासतो एवं अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होति। अयं वुच्चति पुग्गलो नेय्यो’’ति (पु॰ प॰ १४८-१५०)।
‘‘Katamo ca puggalo neyyo? Yassa puggalassa uddesato paripucchato yonisomanasikaroto kalyāṇamitte sevato bhajato payirupāsato evaṃ anupubbena dhammābhisamayo hoti. Ayaṃ vuccati puggalo neyyo’’ti (pu. pa. 148-150).
पदपरमो पनेत्थ नेत्तियं पटिवेधस्स अभाजनन्ति न गहितोति दट्ठब्बं। एत्थ च अस्सादो, आदीनवो, निस्सरणं, अस्सादो च आदीनवो च, अस्सादो च निस्सरणञ्च, आदीनवो च निस्सरणञ्च, अस्सादो च आदीनवो च निस्सरणञ्चाति एते सत्त पट्ठाननया।
Padaparamo panettha nettiyaṃ paṭivedhassa abhājananti na gahitoti daṭṭhabbaṃ. Ettha ca assādo, ādīnavo, nissaraṇaṃ, assādo ca ādīnavo ca, assādo ca nissaraṇañca, ādīnavo ca nissaraṇañca, assādo ca ādīnavo ca nissaraṇañcāti ete satta paṭṭhānanayā.
तेसु ततियछट्ठसत्तमा वेनेय्यत्तयविनयने समत्थताय गहिता, इतरे चत्तारो न गहिता। न हि केवलेन अस्सादेन आदीनवेन तदुभयेन वा कथितेन वेनेय्यविनयनं सम्भवति, किलेसानं पहानावचनतो। पञ्चमोपि आदीनवावचनतो निस्सरणस्स अनुपायो एव। न हि विमुत्तिरसा भगवतो देसना विमुत्तिं तदुपायञ्च अनामसन्ती पवत्तति। तस्मा एते चत्तारो नया अनुद्धटा। सचे पन पदपरमस्स पुग्गलस्स वसेन पवत्तं संकिलेसभागियं वासनाभागियं तदुभयभागे ठितं देसनं सुत्तेकदेसं गाथं वा तादिसं एतेसं नयानं उदाहरणभावेन उद्धरति, एवं सति सत्तन्नम्पि नयानं गहणं भवेय्य। वेनेय्यविनयनं पन तेसं सन्ताने अरियमग्गस्स उप्पादनं। तं यथावुत्तेहि एव नयेति, नावसेसेहीति इतरे इध न वुत्ता। यस्मा पन पेटके (पेटको॰ २३) –
Tesu tatiyachaṭṭhasattamā veneyyattayavinayane samatthatāya gahitā, itare cattāro na gahitā. Na hi kevalena assādena ādīnavena tadubhayena vā kathitena veneyyavinayanaṃ sambhavati, kilesānaṃ pahānāvacanato. Pañcamopi ādīnavāvacanato nissaraṇassa anupāyo eva. Na hi vimuttirasā bhagavato desanā vimuttiṃ tadupāyañca anāmasantī pavattati. Tasmā ete cattāro nayā anuddhaṭā. Sace pana padaparamassa puggalassa vasena pavattaṃ saṃkilesabhāgiyaṃ vāsanābhāgiyaṃ tadubhayabhāge ṭhitaṃ desanaṃ suttekadesaṃ gāthaṃ vā tādisaṃ etesaṃ nayānaṃ udāharaṇabhāvena uddharati, evaṃ sati sattannampi nayānaṃ gahaṇaṃ bhaveyya. Veneyyavinayanaṃ pana tesaṃ santāne ariyamaggassa uppādanaṃ. Taṃ yathāvuttehi eva nayeti, nāvasesehīti itare idha na vuttā. Yasmā pana peṭake (peṭako. 23) –
‘‘तत्थ कतमो अस्सादो च आदीनवो च?
‘‘Tattha katamo assādo ca ādīnavo ca?
यानि करोति पुरिसो, तानि अत्तनि पस्सति।
Yāni karoti puriso, tāni attani passati;
कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापक’’न्ति॥
Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpaka’’nti.
तत्थ यं कल्याणकारी कल्याणं पच्चनुभोति, अयं अस्सादो। यं पापकारी पापं पच्चनुभोति, अयं आदीनवो।
Tattha yaṃ kalyāṇakārī kalyāṇaṃ paccanubhoti, ayaṃ assādo. Yaṃ pāpakārī pāpaṃ paccanubhoti, ayaṃ ādīnavo.
अट्ठिमे , भिक्खवे, लोकधम्मा। कतमे अट्ठ? लाभोतिआदि (अ॰ नि॰ ८.६)। तत्थ लाभो यसो सुखं पसंसा, अयं अस्सादो। अलाभो अयसो दुक्खं निन्दा, अयं आदीनवो।
Aṭṭhime , bhikkhave, lokadhammā. Katame aṭṭha? Lābhotiādi (a. ni. 8.6). Tattha lābho yaso sukhaṃ pasaṃsā, ayaṃ assādo. Alābho ayaso dukkhaṃ nindā, ayaṃ ādīnavo.
तत्थ कतमो अस्सादो च निस्सरणञ्च?
Tattha katamo assādo ca nissaraṇañca?
‘‘सुखो विपाको पुञ्ञानं, अधिप्पायो च इज्झति।
‘‘Sukho vipāko puññānaṃ, adhippāyo ca ijjhati;
खिप्पञ्च परमं सन्तिं, निब्बानमधिगच्छती’’ति॥ (पेटको॰ २३)।
Khippañca paramaṃ santiṃ, nibbānamadhigacchatī’’ti. (peṭako. 23);
अयं अस्सादो च निस्सरणञ्च।
Ayaṃ assādo ca nissaraṇañca.
द्वत्तिंसिमानि, भिक्खवे, महापुरिसस्स महापुरिसलक्खणानि, येहि समन्नागतस्स महापुरिसस्स द्वेव गतियो भवन्ति अनञ्ञा…पे॰… विवटच्छदोति सब्बं लक्खणसुत्तं, (दी॰ नि॰ ३.१९९) अयं अस्सादो च निस्सरणञ्च।
Dvattiṃsimāni, bhikkhave, mahāpurisassa mahāpurisalakkhaṇāni, yehi samannāgatassa mahāpurisassa dveva gatiyo bhavanti anaññā…pe… vivaṭacchadoti sabbaṃ lakkhaṇasuttaṃ, (dī. ni. 3.199) ayaṃ assādo ca nissaraṇañca.
तत्थ कतमो आदीनवो च निस्सरणञ्च?
Tattha katamo ādīnavo ca nissaraṇañca?
‘‘भारा हवे पञ्चक्खन्धा, भारहारो च पुग्गलो।
‘‘Bhārā have pañcakkhandhā, bhārahāro ca puggalo;
भारादानं दुखं लोके, भारनिक्खेपनं सुखं॥
Bhārādānaṃ dukhaṃ loke, bhāranikkhepanaṃ sukhaṃ.
‘‘निक्खिपित्वा गरुं भारं, अञ्ञं भारं अनादिय।
‘‘Nikkhipitvā garuṃ bhāraṃ, aññaṃ bhāraṃ anādiya;
समूलं तण्हमब्बुय्ह, निच्छातो परिनिब्बुतो’’ति॥ (सं॰ नि॰ ३.२२)।
Samūlaṃ taṇhamabbuyha, nicchāto parinibbuto’’ti. (saṃ. ni. 3.22);
अयं आदीनवो च निस्सरणञ्च।
Ayaṃ ādīnavo ca nissaraṇañca.
तत्थ कतमो अस्सादो च आदीनवो च निस्सरणञ्च?
Tattha katamo assādo ca ādīnavo ca nissaraṇañca?
‘‘कामा हि चित्रा मधुरा मनोरमा, विरूपरूपेन मथेन्ति चित्तं।
‘‘Kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti cittaṃ;
तस्मा अहं पब्बजितोम्हि राज, अपण्णकं सामञ्ञमेव सेय्योति॥ (म॰ नि॰ २.३०७; थेरगा॰ ७८७-७८८; पेटको॰ २३)।
Tasmā ahaṃ pabbajitomhi rāja, apaṇṇakaṃ sāmaññameva seyyoti. (ma. ni. 2.307; theragā. 787-788; peṭako. 23);
अयं अस्सादो च आदीनवो च निस्सरणञ्चा’’ति वुत्तं। तस्मा तेपि नया इध निद्धारेत्वा वेदितब्बा। फलादीसुपि अयं नयो लब्भति एव। यस्मा पेटके (पेटको॰ २२) ‘‘तत्थ कतमं फलञ्च उपायो च? सीले पतिट्ठाय नरो सपञ्ञो’’ति गाथा (सं॰ नि॰ १.२३), इदं फलञ्च उपायो च।
Ayaṃ assādo ca ādīnavo ca nissaraṇañcā’’ti vuttaṃ. Tasmā tepi nayā idha niddhāretvā veditabbā. Phalādīsupi ayaṃ nayo labbhati eva. Yasmā peṭake (peṭako. 22) ‘‘tattha katamaṃ phalañca upāyo ca? Sīle patiṭṭhāya naro sapañño’’ti gāthā (saṃ. ni. 1.23), idaṃ phalañca upāyo ca.
तत्थ कतमं फलञ्च आणत्ति च?
Tattha katamaṃ phalañca āṇatti ca?
‘‘सचे भायथ दुक्खस्स, सचे वो दुक्खमप्पियं।
‘‘Sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaṃ;
माकत्थ पापकं कम्मं, आवि वा यदि वा रहोति॥ (उदा॰ ४४)।
Mākattha pāpakaṃ kammaṃ, āvi vā yadi vā rahoti. (udā. 44);
इदं फलञ्च आणत्ति च।
Idaṃ phalañca āṇatti ca.
तत्थ कतमो उपायो च आणत्ति च?
Tattha katamo upāyo ca āṇatti ca?
‘‘कुम्भूपमं कायमिमं विदित्वा, नगरूपमं चित्तमिदं ठपेत्वा।
‘‘Kumbhūpamaṃ kāyamimaṃ viditvā, nagarūpamaṃ cittamidaṃ ṭhapetvā;
योधेथ मारं पञ्ञावुधेन, जितञ्च रक्खे अनिवेसनो सिया’’ति॥ (ध॰ प॰ ४०)।
Yodhetha māraṃ paññāvudhena, jitañca rakkhe anivesano siyā’’ti. (dha. pa. 40);
अयं उपायो च आणत्ति च। एवं फलादीनं दुकवसेनपि उदाहरणं वेदितब्बं। एत्थ च यो निस्सरणदेसनाय विनेतब्बो, सो उग्घटितञ्ञूतिआदिना यथा देसनाविभागेन पुग्गलविभागसिद्धि होति, एवं उग्घटितञ्ञुस्स भगवा निस्सरणं देसेतीतिआदिना पुग्गलविभागेन देसनाविभागो सम्भवतीति सो तथा दस्सितो।
Ayaṃ upāyo ca āṇatti ca. Evaṃ phalādīnaṃ dukavasenapi udāharaṇaṃ veditabbaṃ. Ettha ca yo nissaraṇadesanāya vinetabbo, so ugghaṭitaññūtiādinā yathā desanāvibhāgena puggalavibhāgasiddhi hoti, evaṃ ugghaṭitaññussa bhagavā nissaraṇaṃ desetītiādinā puggalavibhāgena desanāvibhāgo sambhavatīti so tathā dassito.
एवं येसं पुग्गलानं वसेन देसनाविभागो दस्सितो, ते पुग्गले पटिपदाविभागेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘चतस्सो पटिपदा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पटिपदाभिञ्ञाकतो विभागो पटिपदाकतो होतीति आह – ‘‘चतस्सो पटिपदा’’ति। ता पनेता च समथविपस्सनापटिपत्तिवसेन दुविधा होन्ति। कथं? समथपक्खे ताव पठमसमन्नाहारतो पट्ठाय याव तस्स तस्स झानस्स उपचारं उप्पज्जति, ताव पवत्ता समथभावना ‘‘पटिपदा’’ति वुच्चति। उपचारतो पन पट्ठाय याव अप्पना ताव पवत्ता पञ्ञा ‘‘अभिञ्ञा’’ति वुच्चति।
Evaṃ yesaṃ puggalānaṃ vasena desanāvibhāgo dassito, te puggale paṭipadāvibhāgena vibhajitvā dassetuṃ ‘‘catasso paṭipadā’’tiādi vuttaṃ. Tattha paṭipadābhiññākato vibhāgo paṭipadākato hotīti āha – ‘‘catasso paṭipadā’’ti. Tā panetā ca samathavipassanāpaṭipattivasena duvidhā honti. Kathaṃ? Samathapakkhe tāva paṭhamasamannāhārato paṭṭhāya yāva tassa tassa jhānassa upacāraṃ uppajjati, tāva pavattā samathabhāvanā ‘‘paṭipadā’’ti vuccati. Upacārato pana paṭṭhāya yāva appanā tāva pavattā paññā ‘‘abhiññā’’ti vuccati.
सा पनायं पटिपदा एकच्चस्स दुक्खा होति नीवरणादिपच्चनीकधम्मसमुदाचारगहणताय किच्छा असुखसेवनाति अत्थो, एकच्चस्स तदभावेन सुखा। अभिञ्ञापि एकच्चस्स दन्धा होति मन्दा असीघप्पवत्ति, एकच्चस्स खिप्पा अमन्दा सीघप्पवत्ति। तस्मा यो आदितो किलेसे विक्खम्भेन्तो दुक्खेन ससङ्खारेन सप्पयोगेन किलमन्तो विक्खम्भेति, तस्स दुक्खा पटिपदा होति। यो पन विक्खम्भितकिलेसो अप्पनापरिवासं वसन्तो चिरेन अङ्गपातुभावं पापुणाति, तस्स दन्धाभिञ्ञा नाम होति। यो खिप्पं अङ्गपातुभावं पापुणाति, तस्स खिप्पाभिञ्ञा नाम होति। यो किलेसे विक्खम्भेन्तो सुखेन अकिलमन्तो विक्खम्भेति, तस्स सुखा पटिपदा नाम होति।
Sā panāyaṃ paṭipadā ekaccassa dukkhā hoti nīvaraṇādipaccanīkadhammasamudācāragahaṇatāya kicchā asukhasevanāti attho, ekaccassa tadabhāvena sukhā. Abhiññāpi ekaccassa dandhā hoti mandā asīghappavatti, ekaccassa khippā amandā sīghappavatti. Tasmā yo ādito kilese vikkhambhento dukkhena sasaṅkhārena sappayogena kilamanto vikkhambheti, tassa dukkhā paṭipadā hoti. Yo pana vikkhambhitakileso appanāparivāsaṃ vasanto cirena aṅgapātubhāvaṃ pāpuṇāti, tassa dandhābhiññā nāma hoti. Yo khippaṃ aṅgapātubhāvaṃ pāpuṇāti, tassa khippābhiññā nāma hoti. Yo kilese vikkhambhento sukhena akilamanto vikkhambheti, tassa sukhā paṭipadā nāma hoti.
विपस्सनापक्खे पन यो रूपारूपमुखेन विपस्सनं अभिनिविसन्तो चत्तारि महाभूतानि परिग्गहेत्वा उपादारूपं परिग्गण्हाति अरूपं परिग्गण्हाति, रूपारूपं पन परिग्गण्हन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परिग्गहेतुं सक्कोति, तस्स दुक्खा पटिपदा नाम होति। परिग्गहितरूपारूपस्स पन विपस्सनापरिवासे मग्गपातुभावदन्धताय दन्धाभिञ्ञा नाम होति। योपि रूपारूपं परिग्गहेत्वा नामरूपं ववत्थपेन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो ववत्थपेति, ववत्थपिते च नामरूपे विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेतुं सक्कोति। तस्सापि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Vipassanāpakkhe pana yo rūpārūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti arūpaṃ pariggaṇhāti, rūpārūpaṃ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahetuṃ sakkoti, tassa dukkhā paṭipadā nāma hoti. Pariggahitarūpārūpassa pana vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti. Yopi rūpārūpaṃ pariggahetvā nāmarūpaṃ vavatthapento dukkhena kasirena kilamanto vavatthapeti, vavatthapite ca nāmarūpe vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādetuṃ sakkoti. Tassāpi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो नामरूपम्पि ववत्थपेत्वा पच्चये परिग्गण्हन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परिग्गण्हाति, पच्चये च परिग्गहेत्वा विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति। एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Aparo nāmarūpampi vavatthapetvā paccaye pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggaṇhāti, paccaye ca pariggahetvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti. Evampi dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो पच्चयेपि परिग्गहेत्वा लक्खणानि पटिविज्झन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो पटिविज्झति, पटिविद्धलक्खणो च विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति। एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति।
Aparo paccayepi pariggahetvā lakkhaṇāni paṭivijjhanto dukkhena kasirena kilamanto paṭivijjhati, paṭividdhalakkhaṇo ca vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti. Evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti.
अपरो लक्खणानिपि पटिविज्झित्वा विपस्सनाञाणे तिक्खे सूरे सुप्पसन्ने वहन्ते उप्पन्नं विपस्सनानिकन्तिं परियादियमानो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परियादियति, निकन्तिञ्च परियादियित्वा विपस्सनापरिवासं वसन्तो चिरेन मग्गं उप्पादेति। एवम्पि दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा नाम होति। इमिनावुपायेन इतरापि तिस्सो पटिपदा वेदितब्बा। विपस्सनापक्खिका एव पनेत्थ चतस्सो पटिपदा दट्ठब्बा।
Aparo lakkhaṇānipi paṭivijjhitvā vipassanāñāṇe tikkhe sūre suppasanne vahante uppannaṃ vipassanānikantiṃ pariyādiyamāno dukkhena kasirena kilamanto pariyādiyati, nikantiñca pariyādiyitvā vipassanāparivāsaṃ vasanto cirena maggaṃ uppādeti. Evampi dukkhā paṭipadā dandhābhiññā nāma hoti. Imināvupāyena itarāpi tisso paṭipadā veditabbā. Vipassanāpakkhikā eva panettha catasso paṭipadā daṭṭhabbā.
चत्तारो पुग्गलाति यथावुत्तपटिपदाविभागेन चत्तारो पटिपन्नकपुग्गला। तं पन पटिपदाविभागं सद्धिं हेतुपायफलेहि दस्सेतुं ‘‘तण्हाचरितो’’तिआदि वुत्तं।
Cattāro puggalāti yathāvuttapaṭipadāvibhāgena cattāro paṭipannakapuggalā. Taṃ pana paṭipadāvibhāgaṃ saddhiṃ hetupāyaphalehi dassetuṃ ‘‘taṇhācarito’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ चरितन्ति चरिया, वुत्तीति अत्थो। तण्हाय निब्बत्तितं चरितं एतस्साति तण्हाचरितो, तण्हाय वा पवत्तितो चरितो तण्हाचरितो, लोभज्झासयोति अत्थो। दिट्ठिचरितोति एत्थापि एसेव नयो। मन्दोति मन्दियं वुच्चति अविज्जा, ताय समन्नागतो मन्दो, मोहाधिकोति अत्थो।
Tattha caritanti cariyā, vuttīti attho. Taṇhāya nibbattitaṃ caritaṃ etassāti taṇhācarito, taṇhāya vā pavattito carito taṇhācarito, lobhajjhāsayoti attho. Diṭṭhicaritoti etthāpi eseva nayo. Mandoti mandiyaṃ vuccati avijjā, tāya samannāgato mando, mohādhikoti attho.
सतिन्द्रियेनाति सतिया आधिपच्चं कुरुमानाय। सतिन्द्रियमेव हिस्स विसदं होति। यस्मा तण्हाचरितताय पुब्बभागे कोसज्जाभिभवेन न वीरियं बलवं होति, मोहाधिकताय न पञ्ञा बलवती। तदुभयेनापि न समाधि बलवा होति, तस्मा ‘‘सतिन्द्रियमेव हिस्स विसदं होती’’ति वुत्तं। तेनेवाह – ‘‘सतिपट्ठानेहि निस्सयेही’’ति। तण्हाचरितताय चस्स किलेसविक्खम्भनं न सुकरन्ति दुक्खा पटिपदा, अविसदञाणताय दन्धाभिञ्ञाति पुब्बे वुत्तनयं आनेत्वा योजेतब्बं। निय्यातीति अरियमग्गेन वट्टदुक्खतो निग्गच्छति।
Satindriyenāti satiyā ādhipaccaṃ kurumānāya. Satindriyameva hissa visadaṃ hoti. Yasmā taṇhācaritatāya pubbabhāge kosajjābhibhavena na vīriyaṃ balavaṃ hoti, mohādhikatāya na paññā balavatī. Tadubhayenāpi na samādhi balavā hoti, tasmā ‘‘satindriyameva hissa visadaṃ hotī’’ti vuttaṃ. Tenevāha – ‘‘satipaṭṭhānehi nissayehī’’ti. Taṇhācaritatāya cassa kilesavikkhambhanaṃ na sukaranti dukkhā paṭipadā, avisadañāṇatāya dandhābhiññāti pubbe vuttanayaṃ ānetvā yojetabbaṃ. Niyyātīti ariyamaggena vaṭṭadukkhato niggacchati.
उदत्थोति उदअत्थो, उळारपञ्ञोति अत्थो। पञ्ञासहायपटिलाभेन चस्स समाधि तिक्खो होति सम्पयुत्तेसु आधिपच्चं पवत्तेति। तेनेवाह – ‘‘समाधिन्द्रियेना’’ति। विसदञाणत्ता ‘‘खिप्पाभिञ्ञाया’’ति वुत्तं। समाधिपधानत्ता झानानं झानेहि निस्सयेहीति अयं विसेसो। सेसं पुरिमसदिसमेव। दिट्ठिचरितो अनिय्यानिकमग्गम्पि निय्यानिकन्ति मञ्ञमानो तत्थ उस्साहबहुलत्ता वीरियाधिको होति। वीरियाधिकतायेव चस्स किलेसविक्खम्भनं सुकरन्ति सुखा पटिपदा, अविसदञाणताय पन दन्धाभिञ्ञाति इममत्थं दस्सेति ‘‘दिट्ठिचरितो मन्दो’’तिआदिना। सेसं वुत्तनयमेव।
Udatthoti udaattho, uḷārapaññoti attho. Paññāsahāyapaṭilābhena cassa samādhi tikkho hoti sampayuttesu ādhipaccaṃ pavatteti. Tenevāha – ‘‘samādhindriyenā’’ti. Visadañāṇattā ‘‘khippābhiññāyā’’ti vuttaṃ. Samādhipadhānattā jhānānaṃ jhānehi nissayehīti ayaṃ viseso. Sesaṃ purimasadisameva. Diṭṭhicarito aniyyānikamaggampi niyyānikanti maññamāno tattha ussāhabahulattā vīriyādhiko hoti. Vīriyādhikatāyeva cassa kilesavikkhambhanaṃ sukaranti sukhā paṭipadā, avisadañāṇatāya pana dandhābhiññāti imamatthaṃ dasseti ‘‘diṭṭhicarito mando’’tiādinā. Sesaṃ vuttanayameva.
सच्चेहीति अरियसच्चेहि। अरियसच्चानि हि लोकियानि पुब्बभागञाणस्स सम्मसनट्ठानताय लोकुत्तरानि अधिमुच्चनताय मग्गञाणस्स अभिसमयट्ठानताय च निस्सयानि होन्तीति। सेसं वुत्तनयमेव। एत्थ च दिट्ठिचरितो उदत्थो उग्घटितञ्ञू। तण्हाचरितो मन्दो नेय्यो। इतरे द्वेपि विपञ्चितञ्ञूति एवं येन वेनेय्यत्तयेन पुब्बे देसनाविभागो दस्सितो, तदेव वेनेय्यत्तयं इमिना पटिपदाविभागेन दस्सितन्ति दट्ठब्बं।
Saccehīti ariyasaccehi. Ariyasaccāni hi lokiyāni pubbabhāgañāṇassa sammasanaṭṭhānatāya lokuttarāni adhimuccanatāya maggañāṇassa abhisamayaṭṭhānatāya ca nissayāni hontīti. Sesaṃ vuttanayameva. Ettha ca diṭṭhicarito udattho ugghaṭitaññū. Taṇhācarito mando neyyo. Itare dvepi vipañcitaññūti evaṃ yena veneyyattayena pubbe desanāvibhāgo dassito, tadeva veneyyattayaṃ iminā paṭipadāvibhāgena dassitanti daṭṭhabbaṃ.
इदानि तं वेनेय्युपुग्गलविभागं अत्थनययोजनाय विसयं कत्वा दस्सेतुं ‘‘उभो तण्हाचरिता’’तिआदि वुत्तं। तण्हाय समाधिपटिपक्खत्ता तण्हाचरितो विसुज्झमानो समाधिमुखेन विसुज्झतीति आह – ‘‘समथपुब्बङ्गमाया’’ति। ‘‘समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति (अ॰ नि॰ ४.१७०; पटि॰ म॰ २.१, ३) वचनतो पन सम्मादिट्ठिसहितेनेव सम्मासमाधिना निय्यानं, न सम्मासमाधिना एवाति आह – ‘‘समथपुब्बङ्गमाय विपस्सनाया’’ति। ‘‘रागविरागा चेतोविमुत्तीति अरहत्तफलसमाधी’’ति सङ्गहेसु वुत्तं। इध पन अनागामिफलसमाधीति वक्खति। सो हि समाधिस्मिं परिपूरकारीति। तत्थ रञ्जनट्ठेन रागो। सो विरज्जति एतायाति रागविरागा, ताय रागविरागाय, रागप्पहायिकायाति अत्थो।
Idāni taṃ veneyyupuggalavibhāgaṃ atthanayayojanāya visayaṃ katvā dassetuṃ ‘‘ubho taṇhācaritā’’tiādi vuttaṃ. Taṇhāya samādhipaṭipakkhattā taṇhācarito visujjhamāno samādhimukhena visujjhatīti āha – ‘‘samathapubbaṅgamāyā’’ti. ‘‘Samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti (a. ni. 4.170; paṭi. ma. 2.1, 3) vacanato pana sammādiṭṭhisahiteneva sammāsamādhinā niyyānaṃ, na sammāsamādhinā evāti āha – ‘‘samathapubbaṅgamāya vipassanāyā’’ti. ‘‘Rāgavirāgā cetovimuttīti arahattaphalasamādhī’’ti saṅgahesu vuttaṃ. Idha pana anāgāmiphalasamādhīti vakkhati. So hi samādhismiṃ paripūrakārīti. Tattha rañjanaṭṭhena rāgo. So virajjati etāyāti rāgavirāgā, tāya rāgavirāgāya, rāgappahāyikāyāti attho.
चेतोविमुत्तियाति चेतोति चित्तं, तदपदेसेन चेत्थ समाधि वुच्चति ‘‘यथा चित्तं पञ्ञञ्च भावय’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२३)। पटिप्पस्सद्धिवसेन पटिपक्खतो विमुच्चतीति विमुत्ति, तेन वा विमुत्तो, ततो विमुच्चनन्ति वा विमुत्ति, समाधियेव। यथा हि लोकियकथायं सञ्ञा चित्तञ्च देसनासीसं। यथाह – ‘‘नानत्तकाया नानत्तसञ्ञिनो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३३२, ३४१, ३५७; अ॰ नि॰ ७.४४; ९.२४) ‘‘किं चित्तो त्वं, भिक्खू’’ति (पारा॰ १३५) च, एवं लोकुत्तरकथायं पञ्ञा समाधि च। यथाह – ‘‘पञ्चञाणिको सम्मासमाधी’’ति (विभ॰ ८०४) च ‘‘समथविपस्सनं युगनद्धं भावेती’’ति च। तेसु इध रागस्स उजुविपच्चनीकतो समथपुब्बङ्गमतावचनतो च चेतोग्गहणेन समाधि वुत्तो। तथा विमुत्तिवचनेन। तेन वुत्तं ‘‘समाधियेवा’’ति। चेतो च तं विमुत्ति चाति चेतोविमुत्ति। अथ वा वुत्तप्पकारस्सेव चेतसो पटिपक्खतो विमुत्ति विमोक्खोति चेतोविमुत्ति, चेतसि वा फलविञ्ञाणे वुत्तप्पकाराव विमुत्तीति चेतोविमुत्ति, चेतसो वा फलविञ्ञाणस्स पटिपक्खतो विमुत्ति विमोक्खो एतस्मिन्ति चेतोविमुत्ति, समाधियेव। पञ्ञाविमुत्तियाति एत्थापि अयं नयो यथासम्भवं योजेतब्बो।
Cetovimuttiyāti cetoti cittaṃ, tadapadesena cettha samādhi vuccati ‘‘yathā cittaṃ paññañca bhāvaya’’nti (saṃ. ni. 1.23). Paṭippassaddhivasena paṭipakkhato vimuccatīti vimutti, tena vā vimutto, tato vimuccananti vā vimutti, samādhiyeva. Yathā hi lokiyakathāyaṃ saññā cittañca desanāsīsaṃ. Yathāha – ‘‘nānattakāyā nānattasaññino’’ti (dī. ni. 3.332, 341, 357; a. ni. 7.44; 9.24) ‘‘kiṃ citto tvaṃ, bhikkhū’’ti (pārā. 135) ca, evaṃ lokuttarakathāyaṃ paññā samādhi ca. Yathāha – ‘‘pañcañāṇiko sammāsamādhī’’ti (vibha. 804) ca ‘‘samathavipassanaṃ yuganaddhaṃ bhāvetī’’ti ca. Tesu idha rāgassa ujuvipaccanīkato samathapubbaṅgamatāvacanato ca cetoggahaṇena samādhi vutto. Tathā vimuttivacanena. Tena vuttaṃ ‘‘samādhiyevā’’ti. Ceto ca taṃ vimutti cāti cetovimutti. Atha vā vuttappakārasseva cetaso paṭipakkhato vimutti vimokkhoti cetovimutti, cetasi vā phalaviññāṇe vuttappakārāva vimuttīti cetovimutti, cetaso vā phalaviññāṇassa paṭipakkhato vimutti vimokkho etasminti cetovimutti, samādhiyeva. Paññāvimuttiyāti etthāpi ayaṃ nayo yathāsambhavaṃ yojetabbo.
दिट्ठिया सविसये पञ्ञासदिसी पवत्तीति दिट्ठिचरितो विसुज्झमानो पञ्ञामुखेन विसुज्झतीति आह – ‘‘उभो दिट्ठिचरिता विपस्सना’’तिआदि। अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्तीति अरहत्तफलपञ्ञा । समथग्गहणेन तप्पटिपक्खतो तण्हं विपस्सनाग्गहणेन अविज्जञ्च निद्धारेत्वा पठमनयस्स भूमिं सक्का सुखेन दस्सेतुन्ति आह – ‘‘ये समथ…पे॰… हातब्बा’’ति।
Diṭṭhiyā savisaye paññāsadisī pavattīti diṭṭhicarito visujjhamāno paññāmukhena visujjhatīti āha – ‘‘ubho diṭṭhicaritā vipassanā’’tiādi. Avijjāvirāgā paññāvimuttīti arahattaphalapaññā . Samathaggahaṇena tappaṭipakkhato taṇhaṃ vipassanāggahaṇena avijjañca niddhāretvā paṭhamanayassa bhūmiṃ sakkā sukhena dassetunti āha – ‘‘ye samatha…pe… hātabbā’’ti.
तत्थ समथपुब्बङ्गमा पटिपदाति पुरिमा द्वे पटिपदा, इतरा विपस्सनापुब्बङ्गमाति दट्ठब्बा। हातब्बाति गमेतब्बा, नेतब्बाति अत्थो। विपस्सनाय अनिच्चदुक्खअनत्तसञ्ञाभावतो दुक्खसञ्ञापरिवारत्ता च असुभसञ्ञाय इमा चतस्सो सञ्ञा दस्सिता होन्ति। तप्पटिपक्खेन च चत्तारो विपल्लासाति सकलस्स सीहविक्कीळितनयस्स भूमिं सुखेन सक्का दस्सेतुन्ति आह – ‘‘ये विपस्सना…पे॰… हातब्बा’’ति।
Tattha samathapubbaṅgamā paṭipadāti purimā dve paṭipadā, itarā vipassanāpubbaṅgamāti daṭṭhabbā. Hātabbāti gametabbā, netabbāti attho. Vipassanāya aniccadukkhaanattasaññābhāvato dukkhasaññāparivārattā ca asubhasaññāya imā catasso saññā dassitā honti. Tappaṭipakkhena ca cattāro vipallāsāti sakalassa sīhavikkīḷitanayassa bhūmiṃ sukhena sakkā dassetunti āha – ‘‘ye vipassanā…pe… hātabbā’’ti.
७. एवं पटिपदाविभागेन वेनेय्यपुग्गलविभागं दस्सेत्वा इदानि तं ञाणविभागेन दस्सेन्तो यस्मा भगवतो देसना यावदेव वेनेय्यविनयनत्था, विनयनञ्च नेसं सुतमयादीनं तिस्सन्नं पञ्ञानं अनुक्कमेन निब्बत्तनं, यथा भगवतो देसनाय पवत्तिभावविभावनञ्च हारनयब्यापारो, तस्मा इमस्स हारस्स समुट्ठितप्पकारं ताव पुच्छित्वा येन पुग्गलविभागदस्सनेन देसनाभाजनं विभजित्वा तत्थ देसनायं देसनाहारं नियोजेतुकामो तं दस्सेतुं ‘‘स्वायं हारो कत्थ सम्भवती’’तिआदिमाह।
7. Evaṃ paṭipadāvibhāgena veneyyapuggalavibhāgaṃ dassetvā idāni taṃ ñāṇavibhāgena dassento yasmā bhagavato desanā yāvadeva veneyyavinayanatthā, vinayanañca nesaṃ sutamayādīnaṃ tissannaṃ paññānaṃ anukkamena nibbattanaṃ, yathā bhagavato desanāya pavattibhāvavibhāvanañca hāranayabyāpāro, tasmā imassa hārassa samuṭṭhitappakāraṃ tāva pucchitvā yena puggalavibhāgadassanena desanābhājanaṃ vibhajitvā tattha desanāyaṃ desanāhāraṃ niyojetukāmo taṃ dassetuṃ ‘‘svāyaṃ hāro kattha sambhavatī’’tiādimāha.
तत्थ यस्साति यो सो अट्ठहि अक्खणेहि विमुत्तो सोतावधानपरियोसानाहि च सम्पत्तीति समन्नागतो यस्स। सत्थाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं अनुसासनतो सत्था। धम्मन्ति यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने अपायेसु अपतमाने धारेतीति धम्मो, तं धम्मं। देसयतीति सङ्खेपवित्थारनयेहि भासति कथेति। अञ्ञतरोति भगवतो सावकेसु अञ्ञतरो। गरुट्ठानीयोति सीलसुतादिगुणविसेसयोगेन गरुकरणीयो। सब्रह्मचारीति ब्रह्मं वुच्चति सेट्ठट्ठेन सकलं सत्थुसासनं। समं सह वा ब्रह्मं चरति पटिपज्जतीति सब्रह्मचारी। सद्धं पटिलभतीति ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा यो एवरूपस्स धम्मस्स देसेता’’ति तथागते, ‘‘स्वाक्खातो वतायं धम्मो यो एवं एकन्तपरिपुण्णो एकन्तपरिसुद्धो’’तिआदिना धम्मे च सद्धं लभति उप्पादेतीति अत्थो।
Tattha yassāti yo so aṭṭhahi akkhaṇehi vimutto sotāvadhānapariyosānāhi ca sampattīti samannāgato yassa. Satthāti diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ anusāsanato satthā. Dhammanti yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne apāyesu apatamāne dhāretīti dhammo, taṃ dhammaṃ. Desayatīti saṅkhepavitthāranayehi bhāsati katheti. Aññataroti bhagavato sāvakesu aññataro. Garuṭṭhānīyoti sīlasutādiguṇavisesayogena garukaraṇīyo. Sabrahmacārīti brahmaṃ vuccati seṭṭhaṭṭhena sakalaṃ satthusāsanaṃ. Samaṃ saha vā brahmaṃ carati paṭipajjatīti sabrahmacārī. Saddhaṃ paṭilabhatīti ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā yo evarūpassa dhammassa desetā’’ti tathāgate, ‘‘svākkhāto vatāyaṃ dhammo yo evaṃ ekantaparipuṇṇo ekantaparisuddho’’tiādinā dhamme ca saddhaṃ labhati uppādetīti attho.
तत्थाति तस्मिं यथासुते यथापरियत्ते धम्मे। वीमंसाति पाळिया पाळिअत्थस्स च वीमंसनपञ्ञा । सेसं तस्सा एव वेवचनं। सा हि यथावुत्तवीमंसने सङ्कोचं अनापज्जित्वा उस्सहनवसेन उस्साहना, तुलनवसेन तुलना, उपपरिक्खणवसेन उपपरिक्खाति च वुत्ता। अथ वा वीमंसतीति वीमंसा, सा पदपदत्थविचारणा पञ्ञा। उस्साहनाति वीरियेन उपत्थम्भिता धम्मस्स धारणपरिचयसाधिका पञ्ञा। तुलनाति पदेन पदन्तरं, देसनाय वा देसनन्तरं तुलयित्वा संसन्दित्वा गहणपञ्ञा। उपपरिक्खाति महापदेसे ओतारेत्वा पाळिया पाळिअत्थस्स च उपपरिक्खणपञ्ञा। अत्तहितं परहितञ्च आकङ्खन्तेहि सुय्यतीति सुतं, कालवचनिच्छाय अभावतो, यथा दुद्धन्ति। किं पन तन्ति? अधिकारतो सामत्थियतो वा परियत्तिधम्मोति विञ्ञायति। अथ वा सवनं सुतं, सोतद्वारानुसारेन परियत्तिधम्मस्स उपधारणन्ति अत्थो। सुतेन हेतुना निब्बत्ता सुतमयी। पकारेन जानातीति पञ्ञा। या वीमंसा, अयं सुतमयी पञ्ञाति पच्चेकम्पि योजेतब्बं। तथाति यथा सुतमयी पञ्ञा वीमंसादिपरियायवती वीमंसादिविभागवती च, तथा चिन्तामयी चाति अत्थो। यथा वा सुतमयी ओरमत्तिका अनवट्ठिता च, एवं चिन्तामयी चाति दस्सेति।
Tatthāti tasmiṃ yathāsute yathāpariyatte dhamme. Vīmaṃsāti pāḷiyā pāḷiatthassa ca vīmaṃsanapaññā . Sesaṃ tassā eva vevacanaṃ. Sā hi yathāvuttavīmaṃsane saṅkocaṃ anāpajjitvā ussahanavasena ussāhanā, tulanavasena tulanā, upaparikkhaṇavasena upaparikkhāti ca vuttā. Atha vā vīmaṃsatīti vīmaṃsā, sā padapadatthavicāraṇā paññā. Ussāhanāti vīriyena upatthambhitā dhammassa dhāraṇaparicayasādhikā paññā. Tulanāti padena padantaraṃ, desanāya vā desanantaraṃ tulayitvā saṃsanditvā gahaṇapaññā. Upaparikkhāti mahāpadese otāretvā pāḷiyā pāḷiatthassa ca upaparikkhaṇapaññā. Attahitaṃ parahitañca ākaṅkhantehi suyyatīti sutaṃ, kālavacanicchāya abhāvato, yathā duddhanti. Kiṃ pana tanti? Adhikārato sāmatthiyato vā pariyattidhammoti viññāyati. Atha vā savanaṃ sutaṃ, sotadvārānusārena pariyattidhammassa upadhāraṇanti attho. Sutena hetunā nibbattā sutamayī. Pakārena jānātīti paññā. Yā vīmaṃsā, ayaṃ sutamayī paññāti paccekampi yojetabbaṃ. Tathāti yathā sutamayī paññā vīmaṃsādipariyāyavatī vīmaṃsādivibhāgavatī ca, tathā cintāmayī cāti attho. Yathā vā sutamayī oramattikā anavaṭṭhitā ca, evaṃ cintāmayī cāti dasseti.
सुतेन निस्सयेनाति सुतेन परियत्तिधम्मेन परियत्तिधम्मस्सवनेन वा उपनिस्सयेन इत्थम्भूतलक्खणे करणवचनं, यथावुत्तं सुतं उपनिस्सायाति अत्थो। वीमंसातिआदीसु ‘‘इदं सीलं, अयं समाधि, इमे रूपारूपधम्मा, इमे पञ्चक्खन्धा’’ति तेसं तेसं धम्मानं सभाववीमंसनभूता पञ्ञा वीमंसा। तेसंयेव धम्मानं वचनत्थं मुञ्चित्वा सभावसरसलक्खणस्स तुलयित्वा विय गहणपञ्ञा तुलना। तेसंयेव धम्मानं सलक्खणं अविजहित्वा अनिच्चतादिरुप्पनसप्पच्चयादिआकारे च तक्केत्वा वितक्केत्वा च उपपरिक्खणपञ्ञा उपपरिक्खा, तथा उपपरिक्खिते धम्मे सविग्गहे विय उपट्ठहन्ते एवमेतेहि निज्झानक्खमे कत्वा चित्तेन अनु अनु पेक्खणा मनसानुपेक्खणा। एत्थ च यथा सुतमयी पञ्ञा यथासुतस्स धम्मस्स धारणपरिचयवसेन पवत्तनतो उस्साहजाता ‘‘उस्साहना’’ति वत्तब्बतं अरहति, न एवं चिन्तामयीति इध ‘‘उस्साहना’’ति पदं न वुत्तं। चिन्तनं चिन्ता, निज्झानन्ति अत्थो। सेसं वुत्तनयमेव।
Sutena nissayenāti sutena pariyattidhammena pariyattidhammassavanena vā upanissayena itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ, yathāvuttaṃ sutaṃ upanissāyāti attho. Vīmaṃsātiādīsu ‘‘idaṃ sīlaṃ, ayaṃ samādhi, ime rūpārūpadhammā, ime pañcakkhandhā’’ti tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvavīmaṃsanabhūtā paññā vīmaṃsā. Tesaṃyeva dhammānaṃ vacanatthaṃ muñcitvā sabhāvasarasalakkhaṇassa tulayitvā viya gahaṇapaññā tulanā. Tesaṃyeva dhammānaṃ salakkhaṇaṃ avijahitvā aniccatādiruppanasappaccayādiākāre ca takketvā vitakketvā ca upaparikkhaṇapaññā upaparikkhā, tathā upaparikkhite dhamme saviggahe viya upaṭṭhahante evametehi nijjhānakkhame katvā cittena anu anu pekkhaṇā manasānupekkhaṇā. Ettha ca yathā sutamayī paññā yathāsutassa dhammassa dhāraṇaparicayavasena pavattanato ussāhajātā ‘‘ussāhanā’’ti vattabbataṃ arahati, na evaṃ cintāmayīti idha ‘‘ussāhanā’’ti padaṃ na vuttaṃ. Cintanaṃ cintā, nijjhānanti attho. Sesaṃ vuttanayameva.
इमाहि द्वीहि पञ्ञाहीति यथावुत्ताहि द्वीहि पञ्ञाहि कारणभूताहि। सुतचिन्तामयञाणेसु हि पतिट्ठितो विपस्सनं आरभतीति। ‘‘इमासु द्वीसु पञ्ञासू’’तिपि पठन्ति। ‘‘तेहि जातासु उप्पन्नासू’’ति वा वचनसेसो योजेतब्बो। मनसिकारसम्पयुत्तस्साति रूपारूपपरिग्गहादिमनसिकारे युत्तप्पयुत्तस्स। यं ञाणं उप्पज्जतीति वुत्तनयेन मनसिकारप्पयोगेन दिट्ठिविसुद्धिकङ्खावितरणविसुद्धिमग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिपटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीनं सम्प आदनेन विपस्सनं उस्सुक्कन्तस्स यं ञाणदस्सनविसुद्धिसङ्खातं अरियमग्गञाणं उप्पज्जति, अयं भावनामयी पञ्ञाति सम्बन्धो। तं पन दस्सनं भावनाति दुविधन्ति आह – ‘‘दस्सनभूमियं वा भावनाभूमियं वा’’ति। यदि दस्सनन्ति वुच्चति, कथं तत्थ पञ्ञा भावनामयीति? भावनामयमेव हि तं ञाणं, पठमं निब्बानदस्सनतो पन ‘‘दस्सन’’न्ति वुत्तन्ति सफलो पठममग्गो दस्सनभूमि। सेसा सेक्खासेक्खधम्मा भावनाभूमि।
Imāhi dvīhi paññāhīti yathāvuttāhi dvīhi paññāhi kāraṇabhūtāhi. Sutacintāmayañāṇesu hi patiṭṭhito vipassanaṃ ārabhatīti. ‘‘Imāsu dvīsu paññāsū’’tipi paṭhanti. ‘‘Tehi jātāsu uppannāsū’’ti vā vacanaseso yojetabbo. Manasikārasampayuttassāti rūpārūpapariggahādimanasikāre yuttappayuttassa. Yaṃ ñāṇaṃ uppajjatīti vuttanayena manasikārappayogena diṭṭhivisuddhikaṅkhāvitaraṇavisuddhimaggāmaggañāṇadassanavisuddhipaṭipadāñāṇadassanavisuddhīnaṃ sampa ādanena vipassanaṃ ussukkantassa yaṃ ñāṇadassanavisuddhisaṅkhātaṃ ariyamaggañāṇaṃ uppajjati, ayaṃ bhāvanāmayī paññāti sambandho. Taṃ pana dassanaṃ bhāvanāti duvidhanti āha – ‘‘dassanabhūmiyaṃ vā bhāvanābhūmiyaṃ vā’’ti. Yadi dassananti vuccati, kathaṃ tattha paññā bhāvanāmayīti? Bhāvanāmayameva hi taṃ ñāṇaṃ, paṭhamaṃ nibbānadassanato pana ‘‘dassana’’nti vuttanti saphalo paṭhamamaggo dassanabhūmi. Sesā sekkhāsekkhadhammā bhāvanābhūmi.
८. इदानि इमा तिस्सो पञ्ञा परियायन्तरेन दस्सेतुं ‘‘परतोघोसा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ परतोति न अत्ततो, अञ्ञतो सत्थुतो सावकतो वाति अत्थो। घोसाति तेसं देसनाघोसतो, देसनापच्चयाति अत्थो। अथ वा परतो घोसो एतिस्साति परतोघोसा, या पञ्ञा, सा सुतमयीति योजेतब्बं। पच्चत्तसमुट्ठिताति पच्चत्तं तस्स तस्स अत्तनि सम्भूता। योनिसोमनसिकाराति तेसं तेसं धम्मानं सभावपरिग्गण्हनादिना यथावुत्तेन उपायेन पवत्तमनसिकारा। परतो च घोसेनाति परतोघोसेन हेतुभूतेन। सेसं वुत्तनयमेव।
8. Idāni imā tisso paññā pariyāyantarena dassetuṃ ‘‘paratoghosā’’tiādi vuttaṃ. Tattha paratoti na attato, aññato satthuto sāvakato vāti attho. Ghosāti tesaṃ desanāghosato, desanāpaccayāti attho. Atha vā parato ghoso etissāti paratoghosā, yā paññā, sā sutamayīti yojetabbaṃ. Paccattasamuṭṭhitāti paccattaṃ tassa tassa attani sambhūtā. Yonisomanasikārāti tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvapariggaṇhanādinā yathāvuttena upāyena pavattamanasikārā. Parato ca ghosenāti paratoghosena hetubhūtena. Sesaṃ vuttanayameva.
इदानि यदत्थं इमा पञ्ञा उद्धटा, तमेव वेनेय्यपुग्गलविभागं योजेत्वा दस्सेतुं ‘‘यस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इमा द्वेति गणनवसेन वत्वा पुन ता सुतमयी चिन्तामयी चाति सरूपतो दस्सेति। अयं उग्घटितञ्ञूति अयं सुतमयचिन्तामयञाणेहि आसयपयोगपबोधस्स निप्फादितत्ता उद्देसमत्तेनेव जाननतो ‘‘उग्घटितञ्ञू’’ति वुच्चति। अयं विपञ्चितञ्ञूति चिन्तामयञाणेन आसयस्स अपरिक्खतत्ता उद्देसनिद्देसेहि जाननतो विपञ्चितञ्ञू। अयं नेय्योति सुतमयञाणस्सापि अभावतो निरवसेसं वित्थारदेसनाय नेतब्बतो नेय्यो।
Idāni yadatthaṃ imā paññā uddhaṭā, tameva veneyyapuggalavibhāgaṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘yassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha imā dveti gaṇanavasena vatvā puna tā sutamayī cintāmayī cāti sarūpato dasseti. Ayaṃ ugghaṭitaññūti ayaṃ sutamayacintāmayañāṇehi āsayapayogapabodhassa nipphāditattā uddesamatteneva jānanato ‘‘ugghaṭitaññū’’ti vuccati. Ayaṃ vipañcitaññūti cintāmayañāṇena āsayassa aparikkhatattā uddesaniddesehi jānanato vipañcitaññū. Ayaṃ neyyoti sutamayañāṇassāpi abhāvato niravasesaṃ vitthāradesanāya netabbato neyyo.
९. एवं देसनापटिपदाञाणविभागेहि देसनाभाजनं वेनेय्यत्तयं विभजित्वा इदानि तत्थ पवत्तिताय भगवतो धम्मदेसनाय देसनाहारं निद्धारेत्वा योजेतुं ‘‘सायं धम्मदेसना’’तिआदि आरद्धं।
9. Evaṃ desanāpaṭipadāñāṇavibhāgehi desanābhājanaṃ veneyyattayaṃ vibhajitvā idāni tattha pavattitāya bhagavato dhammadesanāya desanāhāraṃ niddhāretvā yojetuṃ ‘‘sāyaṃ dhammadesanā’’tiādi āraddhaṃ.
तत्थ सायन्ति सा अयं। या पुब्बे ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदिना (नेत्ति॰ ५) पटिनिद्देसवारस्स आदितो देसनाहारस्स विसयभावेन निक्खित्ता पाळि, तमेवेत्थ देसनाहारं नियोजेतुं ‘‘सायं धम्मदेसना’’ति पच्चामसति। किं देसयतीति कथेतुकम्यतावसेन देसनाय पिण्डत्थं पुच्छित्वा तं गणनाय परिच्छिन्दित्वा सामञ्ञतो दस्सेति ‘‘चत्तारि सच्चानी’’ति। सच्चविनिमुत्ता हि भगवतो देसना नत्थीति। तस्सा च चत्तारि सच्चानि पिण्डत्थो। पवत्तिपवत्तकनिवत्तितदुपायविमुत्तस्स नेय्यस्स अभावतो चत्तारि अविपरीतभावेन सच्चानीति दट्ठब्बं। तानि ‘‘दुक्खं समुदयं निरोधं मग्ग’’न्ति सरूपतो दस्सेति।
Tattha sāyanti sā ayaṃ. Yā pubbe ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādinā (netti. 5) paṭiniddesavārassa ādito desanāhārassa visayabhāvena nikkhittā pāḷi, tamevettha desanāhāraṃ niyojetuṃ ‘‘sāyaṃ dhammadesanā’’ti paccāmasati. Kiṃ desayatīti kathetukamyatāvasena desanāya piṇḍatthaṃ pucchitvā taṃ gaṇanāya paricchinditvā sāmaññato dasseti ‘‘cattāri saccānī’’ti. Saccavinimuttā hi bhagavato desanā natthīti. Tassā ca cattāri saccāni piṇḍattho. Pavattipavattakanivattitadupāyavimuttassa neyyassa abhāvato cattāri aviparītabhāvena saccānīti daṭṭhabbaṃ. Tāni ‘‘dukkhaṃ samudayaṃ nirodhaṃ magga’’nti sarūpato dasseti.
तत्थ अनेकुपद्दवाधिट्ठानभावेन कुच्छितत्ता बालजनपरिकप्पितधुवसुभसुखत्तभावविरहेन तुच्छत्ता च दुक्खं। अवसेसपच्चयसमवाये दुक्खस्स उप्पत्तिकारणत्ता समुदयो। सब्बगतिसुञ्ञत्ता नत्थि एत्थ संसारचारकसङ्खातो दुक्खरोधो, एतस्मिं वा अधिगते संसारचारकसङ्खातस्स दुक्खरोधस्स अभावोतिपि निरोधो, अनुप्पादनिरोधपच्चयत्ता वा। मारेन्तो गच्छति, निब्बानत्थिकेहि मग्गियतीति वा मग्गो। तत्थ समुदयेन अस्सादो, दुक्खेन आदीनवो, मग्गनिरोधेहि निस्सरणं। एवं यस्मिं सुत्ते चत्तारि सच्चानि सरूपतो आगतानि, तत्थ यथारुतवसेन। यत्थ पन सुत्ते चत्तारि सच्चानि सरूपतो न आगतानि, तत्थ अत्थतो चत्तारि सच्चानि उद्धरित्वा तेसं वसेन अस्सादादयो निद्धारेतब्बा। यत्थ च अस्सादादयो सरूपतो आगता, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि। यत्थ पन न आगता, तत्थ अत्थतो उद्धरित्वा तेसं वसेन चत्तारि सच्चानि निद्धारेतब्बानि। इध पन अस्सादादयो उदाहरणवसेन सरूपतो दस्सिताति तेहि सच्चानि निद्धारेतुं ‘‘आदीनवो चा’’तिआदि वुत्तं।
Tattha anekupaddavādhiṭṭhānabhāvena kucchitattā bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahena tucchattā ca dukkhaṃ. Avasesapaccayasamavāye dukkhassa uppattikāraṇattā samudayo. Sabbagatisuññattā natthi ettha saṃsāracārakasaṅkhāto dukkharodho, etasmiṃ vā adhigate saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvotipi nirodho, anuppādanirodhapaccayattā vā. Mārento gacchati, nibbānatthikehi maggiyatīti vā maggo. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇaṃ. Evaṃ yasmiṃ sutte cattāri saccāni sarūpato āgatāni, tattha yathārutavasena. Yattha pana sutte cattāri saccāni sarūpato na āgatāni, tattha atthato cattāri saccāni uddharitvā tesaṃ vasena assādādayo niddhāretabbā. Yattha ca assādādayo sarūpato āgatā, tattha vattabbameva natthi. Yattha pana na āgatā, tattha atthato uddharitvā tesaṃ vasena cattāri saccāni niddhāretabbāni. Idha pana assādādayo udāharaṇavasena sarūpato dassitāti tehi saccāni niddhāretuṃ ‘‘ādīnavo cā’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ ‘‘संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’’ति (दी॰ नि॰ २.३८७; म॰ नि॰ १.१२०; ३.३७३; विभ॰ २०२) वचनतो तण्हावज्जा तेभूमकधम्मा दुक्खसच्चं, ते च अनिच्चादिसभावत्ता आदीनवो, फलञ्च देसनाय साधेतब्बं। तत्थ यं लोकियं, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘फलञ्च दुक्ख’’न्ति। अस्सादोति तण्हाविपल्लासानम्पि इच्छितत्ता ते सन्धाय ‘‘अस्सादो समुदयो’’ति वुत्तं। सह विपस्सनाय अरियमग्गो देसना च देसनाफलाधिगमस्स उपायोति कत्वा ‘‘उपायो आणत्ति च मग्गो’’ति वुत्तं। निस्सरणपदे चापि अरियमग्गो निद्धारेतब्बो, न चायं सच्चविभागो आकुलोति दट्ठब्बो। यथा हि सच्चविभङ्गे (विभ॰ २०८) ‘‘तण्हा अवसिट्ठा किलेसा अवसिट्ठा अकुसला धम्मा सासवानि कुसलमूलानि सासवा च कुसला धम्मा समुदयसच्चभावेन विभत्ता’’ति तस्मिं तस्मिं नये तंतंअवसिट्ठा तेभूमकधम्मा दुक्खसच्चभावेन विभत्ता, एवमिधापि दट्ठब्बन्ति। इमानि चत्तारि सच्चानीति निगमनं । इदं धम्मचक्कन्ति यायं भगवतो चतुसच्चवसेन सामुक्कंसिका धम्मदेसना, इदं धम्मचक्कं।
Tattha ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti (dī. ni. 2.387; ma. ni. 1.120; 3.373; vibha. 202) vacanato taṇhāvajjā tebhūmakadhammā dukkhasaccaṃ, te ca aniccādisabhāvattā ādīnavo, phalañca desanāya sādhetabbaṃ. Tattha yaṃ lokiyaṃ, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘phalañca dukkha’’nti. Assādoti taṇhāvipallāsānampi icchitattā te sandhāya ‘‘assādo samudayo’’ti vuttaṃ. Saha vipassanāya ariyamaggo desanā ca desanāphalādhigamassa upāyoti katvā ‘‘upāyo āṇatti ca maggo’’ti vuttaṃ. Nissaraṇapade cāpi ariyamaggo niddhāretabbo, na cāyaṃ saccavibhāgo ākuloti daṭṭhabbo. Yathā hi saccavibhaṅge (vibha. 208) ‘‘taṇhā avasiṭṭhā kilesā avasiṭṭhā akusalā dhammā sāsavāni kusalamūlāni sāsavā ca kusalā dhammā samudayasaccabhāvena vibhattā’’ti tasmiṃ tasmiṃ naye taṃtaṃavasiṭṭhā tebhūmakadhammā dukkhasaccabhāvena vibhattā, evamidhāpi daṭṭhabbanti. Imāni cattāri saccānīti nigamanaṃ . Idaṃ dhammacakkanti yāyaṃ bhagavato catusaccavasena sāmukkaṃsikā dhammadesanā, idaṃ dhammacakkaṃ.
इदानि तस्सा धम्मदेसनाय धम्मचक्कभावं सच्चविभङ्गसुत्तवसेन (म॰ नि॰ ३.३७१ आदयो) दस्सेतुं ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ इदं दुक्खन्ति इदं जातिआदिविभागं सङ्खेपतो पञ्चुपादानक्खन्धसङ्गहं तण्हावज्जं तेभूमकधम्मजातं दुक्खस्स अधिट्ठानभावेन दुक्खदुक्खादिभावेन च दुक्खं अरियसच्चन्ति अत्थो। मेति भगवा अत्तानं निद्दिसति। बाराणसियन्ति बाराणसीनामकस्स नगरस्स अविदूरे। पच्चेकबुद्धइसीनं आकासतो ओतरणट्ठानताय इसिपतनं। मिगानं तत्थ अभयस्स दिन्नत्ता मिगदायन्ति च लद्धनामे अस्समे। उत्तरति अतिक्कमति, अभिभवतीति वा उत्तरं, नत्थि एतस्स उत्तरन्ति अनुत्तरं। अनतिसयं अप्पटिभागं वा। किञ्चापि भगवतो धम्मदेसना अनेकासु देवमनुस्सपरिसासु अनेकसतक्खत्तुं तेसं अरियसच्चप्पटिवेधसम्पादनवसेन पवत्तिता, तथापि सब्बपठमं अञ्ञासिकोण्डञ्ञप्पमुखाय अट्ठारसपरिमाणाय ब्रह्मकोटिया चतुसच्चप्पटिवेधविभावनीया धम्मदेसना, तस्सा सातिसया धम्मचक्कसमञ्ञाति ‘‘धम्मचक्कं पवत्तित’’न्ति वुत्तं।
Idāni tassā dhammadesanāya dhammacakkabhāvaṃ saccavibhaṅgasuttavasena (ma. ni. 3.371 ādayo) dassetuṃ ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha idaṃ dukkhanti idaṃ jātiādivibhāgaṃ saṅkhepato pañcupādānakkhandhasaṅgahaṃ taṇhāvajjaṃ tebhūmakadhammajātaṃ dukkhassa adhiṭṭhānabhāvena dukkhadukkhādibhāvena ca dukkhaṃ ariyasaccanti attho. Meti bhagavā attānaṃ niddisati. Bārāṇasiyanti bārāṇasīnāmakassa nagarassa avidūre. Paccekabuddhaisīnaṃ ākāsato otaraṇaṭṭhānatāya isipatanaṃ. Migānaṃ tattha abhayassa dinnattā migadāyanti ca laddhanāme assame. Uttarati atikkamati, abhibhavatīti vā uttaraṃ, natthi etassa uttaranti anuttaraṃ. Anatisayaṃ appaṭibhāgaṃ vā. Kiñcāpi bhagavato dhammadesanā anekāsu devamanussaparisāsu anekasatakkhattuṃ tesaṃ ariyasaccappaṭivedhasampādanavasena pavattitā, tathāpi sabbapaṭhamaṃ aññāsikoṇḍaññappamukhāya aṭṭhārasaparimāṇāya brahmakoṭiyā catusaccappaṭivedhavibhāvanīyā dhammadesanā, tassā sātisayā dhammacakkasamaññāti ‘‘dhammacakkaṃ pavattita’’nti vuttaṃ.
तत्थ सतिपट्ठानादिधम्मो एव पवत्तनट्ठेन चक्कन्ति धम्मचक्कं, चक्कन्ति वा आणा। धम्मतो अनपेतत्ता धम्मञ्च तं चक्कञ्चाति धम्मचक्कं। धम्मेन ञायेन चक्कन्तिपि धम्मचक्कं। यथाह – ‘‘धम्मञ्च पवत्तेति चक्कञ्चाति धम्मचक्कं, चक्कञ्च पवत्तेति धम्मञ्चाति धम्मचक्कं, धम्मेन पवत्तेतीति धम्मचक्क’’न्तिआदि (पटि॰ म॰ २.४१-४२)। अप्पटिवत्तियन्ति धम्मिस्सरस्स भगवतो सम्मासम्बुद्धभावतो धम्मचक्कस्स च अनुत्तरभावतो अप्पटिसेधनीयं। केन पन अप्पटिवत्तियन्ति आह ‘‘समणेन वा’’तिआदि। तत्थ समणेनाति पब्बज्जं उपगतेन। ब्राह्मणेनाति जातिब्राह्मणेन। परमत्थसमणब्राह्मणानञ्हि पटिलोमनचित्तंयेव नत्थि। देवेनाति कामावचरदेवेन। केनचीति येन केनचि अवसिट्ठपारिसज्जेन। एत्तावता अट्ठन्नम्पि परिसानं अनवसेसपरियादानं दट्ठब्बं। लोकस्मिन्ति सत्तलोके।
Tattha satipaṭṭhānādidhammo eva pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ, cakkanti vā āṇā. Dhammato anapetattā dhammañca taṃ cakkañcāti dhammacakkaṃ. Dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha – ‘‘dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2.41-42). Appaṭivattiyanti dhammissarassa bhagavato sammāsambuddhabhāvato dhammacakkassa ca anuttarabhāvato appaṭisedhanīyaṃ. Kena pana appaṭivattiyanti āha ‘‘samaṇena vā’’tiādi. Tattha samaṇenāti pabbajjaṃ upagatena. Brāhmaṇenāti jātibrāhmaṇena. Paramatthasamaṇabrāhmaṇānañhi paṭilomanacittaṃyeva natthi. Devenāti kāmāvacaradevena. Kenacīti yena kenaci avasiṭṭhapārisajjena. Ettāvatā aṭṭhannampi parisānaṃ anavasesapariyādānaṃ daṭṭhabbaṃ. Lokasminti sattaloke.
तत्थाति तिस्सं चतुसच्चधम्मदेसनायं। अपरिमाणा पदा, अपरिमाणा अक्खराति उप्पटिपाटिवचनं येभुय्येन पदसङ्गहितानि अक्खरानीति दस्सनत्थं। पदा अक्खरा ब्यञ्जनाति लिङ्गविपल्लासो कतोति दट्ठब्बं। अत्थस्साति चतुसच्चसङ्खातस्स अत्थस्स। सङ्कासनाति सङ्कासितब्बाकारो। एस नयो सेसेसुपि। अत्थस्साति च सम्बन्धे सामिवचनं। इतिपिदन्ति इतीति पकारत्थो, पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, इमिनापि इमिनापि पकारेन इदं दुक्खं अरियसच्चं वेदितब्बन्ति अत्थो। तेन जातिआदिभेदेन यथावुत्तस्स दुक्खसच्चस्स अनेकभेदतं तंदीपकानं अक्खरपदादीनं वुत्तप्पकारं अपरिमाणतञ्च समत्थेति।
Tatthāti tissaṃ catusaccadhammadesanāyaṃ. Aparimāṇā padā, aparimāṇā akkharāti uppaṭipāṭivacanaṃ yebhuyyena padasaṅgahitāni akkharānīti dassanatthaṃ. Padā akkharā byañjanāti liṅgavipallāso katoti daṭṭhabbaṃ. Atthassāti catusaccasaṅkhātassa atthassa. Saṅkāsanāti saṅkāsitabbākāro. Esa nayo sesesupi. Atthassāti ca sambandhe sāmivacanaṃ. Itipidanti itīti pakārattho, pi-saddo sampiṇḍanattho, imināpi imināpi pakārena idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ veditabbanti attho. Tena jātiādibhedena yathāvuttassa dukkhasaccassa anekabhedataṃ taṃdīpakānaṃ akkharapadādīnaṃ vuttappakāraṃ aparimāṇatañca samattheti.
अयं दुक्खसमुदयोति अयं कामतण्हादिभेदा तण्हावट्टस्स मूलभूता यथावुत्तस्स दुक्खस्स निब्बत्तिहेतुभावतो दुक्खसमुदयो। अयं दुक्खनिरोधोति अयं सब्बसङ्खतनिस्सटा असङ्खतधातु यथावुत्तस्स दुक्खस्स अनुप्पादनिरोधपच्चयत्ता दुक्खनिरोधो। अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदाति अयं सम्मादिट्ठिआदिअट्ठङ्गसमूहो दुक्खनिरोधसङ्खातं निब्बानं गच्छति आरम्मणवसेन तदभिमुखीभूतत्ता पटिपदा च होति दुक्खनिरोधप्पत्तियाति दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा। इतिपिदन्ति पदस्स पन समुदयसच्चे अट्ठसततण्हाविचरितेहि, निरोधसच्चे मदनिम्मदनादिपरियायेहि, मग्गसच्चे सत्तत्तिंसबोधिपक्खियधम्मेहि अत्थो विभजित्वा वेदितब्बो। सेसं वुत्तनयमेव।
Ayaṃ dukkhasamudayoti ayaṃ kāmataṇhādibhedā taṇhāvaṭṭassa mūlabhūtā yathāvuttassa dukkhassa nibbattihetubhāvato dukkhasamudayo. Ayaṃ dukkhanirodhoti ayaṃ sabbasaṅkhatanissaṭā asaṅkhatadhātu yathāvuttassa dukkhassa anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodho. Ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadāti ayaṃ sammādiṭṭhiādiaṭṭhaṅgasamūho dukkhanirodhasaṅkhātaṃ nibbānaṃ gacchati ārammaṇavasena tadabhimukhībhūtattā paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyāti dukkhanirodhagāminī paṭipadā. Itipidanti padassa pana samudayasacce aṭṭhasatataṇhāvicaritehi, nirodhasacce madanimmadanādipariyāyehi, maggasacce sattattiṃsabodhipakkhiyadhammehi attho vibhajitvā veditabbo. Sesaṃ vuttanayameva.
एवं ‘‘द्वादस पदानि सुत्त’’न्ति गाथाय सकलस्स सासनस्स छन्नं अत्थपदानं छन्नञ्च ब्यञ्जनपदानं वसेन या द्वादसपदता वुत्ता, तमेव ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदिना देसनाहारस्स विसयदस्सनवसेन छछक्कपरियायं (म॰ नि॰ ३.४२० आदयो) एकदेसेन उद्दिसित्वा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तेन (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३; पटि॰ म॰ २.३०) तदत्थस्स सङ्गहितभावदस्सनमुखेन सब्बस्सापि भगवतो वचनस्स चतुसच्चदेसनाभावं तदत्थस्स च चतुसच्चभावं विभावेन्तो ‘‘इदं दुक्खन्ति मे, भिक्खवे, बाराणसिय’’न्तिआदिना सच्चविभङ्गसुत्तं (म॰ नि॰ ३.३७१ आदयो) उद्देसतो दस्सेत्वा ‘‘तत्थ अपरिमाणा पदा’’तिआदिना ब्यञ्जनत्थपदानि विभजन्तो द्वादसपदभावं दीपेत्वा इदानि तेसं अञ्ञमञ्ञविसयिविसयभावेन सम्बन्धभावं दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदि वुत्तं।
Evaṃ ‘‘dvādasa padāni sutta’’nti gāthāya sakalassa sāsanassa channaṃ atthapadānaṃ channañca byañjanapadānaṃ vasena yā dvādasapadatā vuttā, tameva ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādinā desanāhārassa visayadassanavasena chachakkapariyāyaṃ (ma. ni. 3.420 ādayo) ekadesena uddisitvā dhammacakkappavattanasuttena (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30) tadatthassa saṅgahitabhāvadassanamukhena sabbassāpi bhagavato vacanassa catusaccadesanābhāvaṃ tadatthassa ca catusaccabhāvaṃ vibhāvento ‘‘idaṃ dukkhanti me, bhikkhave, bārāṇasiya’’ntiādinā saccavibhaṅgasuttaṃ (ma. ni. 3.371 ādayo) uddesato dassetvā ‘‘tattha aparimāṇā padā’’tiādinā byañjanatthapadāni vibhajanto dvādasapadabhāvaṃ dīpetvā idāni tesaṃ aññamaññavisayivisayabhāvena sambandhabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā akkharehi saṅkāsetī’’tiādi vuttaṃ.
तत्थ पदावयवग्गहणमुखेन पदग्गहणं, गहिते च पदे पदत्थावबोधो गहितपुब्बसङ्केतस्स होति। तत्थ च पदावयवग्गहणेन विय पदग्गहणस्स, पदत्थावयवग्गहणेनापि पदत्थग्गहणस्स विसेसाधानं जायतीति आह – ‘‘अक्खरेहि सङ्कासेती’’ति। यस्मा पन अक्खरेहि संखित्तेन दीपियमानो अत्थो पदपरियोसाने वाक्यस्स अपरियोसितत्ता पदेनेव पकासितो दीपितो होति, तस्मा ‘‘पदेहि पकासेती’’ति वुत्तं। वाक्यपरियोसाने पन सो अत्थो विवरितो विवटो कतो होतीति वुत्तं ‘‘ब्यञ्जनेहि विवरती’’ति। यस्मा च पकारेहि वाक्यभेदे कते तदत्थो विभत्तो नाम होति, तस्मा ‘‘आकारेहि विभजती’’ति वुत्तं। तथा वाक्यावयवानं पच्चेकं निब्बचनविभागे कते सो अत्थो पाकटो होतीति वुत्तं ‘‘निरुत्तीहि उत्तानीकरोती’’ति। कतनिब्बचनेहि वाक्यावयवेहि वित्थारवसेन निरवसेसतो देसितेहि वेनेय्यानं चित्तपरितोसनं बुद्धिनिसानञ्च कतं होतीति आह – ‘‘निद्देसेहि पञ्ञपेती’’ति। एत्थ च अक्खरेहि एव सङ्कासेतीति अवधारणं अकत्वा अक्खरेहि सङ्कासेतियेवाति एवं अवधारणं दट्ठब्बं। एवञ्हि सति अत्थपदानं नानावाक्यविसयतापि सिद्धा होति। तेन एकानुसन्धिके सुत्ते छळेव अत्थपदानि, नानानुसन्धिके पन अनुसन्धिम्हि अनुसन्धिम्हि छ छ अत्थपदानि निद्धारेतब्बानि।
Tattha padāvayavaggahaṇamukhena padaggahaṇaṃ, gahite ca pade padatthāvabodho gahitapubbasaṅketassa hoti. Tattha ca padāvayavaggahaṇena viya padaggahaṇassa, padatthāvayavaggahaṇenāpi padatthaggahaṇassa visesādhānaṃ jāyatīti āha – ‘‘akkharehi saṅkāsetī’’ti. Yasmā pana akkharehi saṃkhittena dīpiyamāno attho padapariyosāne vākyassa apariyositattā padeneva pakāsito dīpito hoti, tasmā ‘‘padehi pakāsetī’’ti vuttaṃ. Vākyapariyosāne pana so attho vivarito vivaṭo kato hotīti vuttaṃ ‘‘byañjanehi vivaratī’’ti. Yasmā ca pakārehi vākyabhede kate tadattho vibhatto nāma hoti, tasmā ‘‘ākārehi vibhajatī’’ti vuttaṃ. Tathā vākyāvayavānaṃ paccekaṃ nibbacanavibhāge kate so attho pākaṭo hotīti vuttaṃ ‘‘niruttīhi uttānīkarotī’’ti. Katanibbacanehi vākyāvayavehi vitthāravasena niravasesato desitehi veneyyānaṃ cittaparitosanaṃ buddhinisānañca kataṃ hotīti āha – ‘‘niddesehi paññapetī’’ti. Ettha ca akkharehi eva saṅkāsetīti avadhāraṇaṃ akatvā akkharehi saṅkāsetiyevāti evaṃ avadhāraṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Evañhi sati atthapadānaṃ nānāvākyavisayatāpi siddhā hoti. Tena ekānusandhike sutte chaḷeva atthapadāni, nānānusandhike pana anusandhimhi anusandhimhi cha cha atthapadāni niddhāretabbāni.
‘‘अक्खरेहि च पदेहि च उग्घटेती’’तिआदिना ब्यञ्जनपदानं किच्चसाधनं दस्सेति। वेनेय्यत्तयविनयमेव हि तेसं ब्यापारो। अट्ठानभावतो पन सच्चप्पटिवेधस्स पदपरमो न इध वुत्तो। नेय्यग्गहणेनेव वा तस्सापि इध गहणं सेक्खग्गहणेन विय कल्याणपुथुज्जनस्साति दट्ठब्बं। अक्खरेहीतिआदीसु करणसाधने करणवचनं, न हेतुम्हि। अक्खरादीनि हि उग्घटनादिअत्थानि, न उग्घटनादिअक्खरादिअत्थं। यदत्था च किरिया सो हेतु, यथा ‘‘अन्नेनवसती’’ति। उग्घटेतीति सोतावधानं कत्वा समाहितचित्तानं वेनेय्यानं सङ्कासनवसेन अक्खरेहि विसेसं आदहन्तो यथा पदपरियोसाने आसयप्पटिबोधो होति, तथा यथाधिप्पेतं अत्थं सङ्खेपेन कथेति उद्दिसतीति अत्थो। विपञ्चयतीति यथाउद्दिट्ठं अत्थं निद्दिसति। वित्थारेतीति वित्थारं करोति, वित्थारं कत्वा आचिक्खति वा, पटिनिद्दिसतीति अत्थो। यस्मा चेत्थ उग्घटेतीति उद्दिसनं अधिप्पेतं। उद्देसो च देसनाय आदि, तस्मा वुत्तं – ‘‘उग्घटना आदी’’ति। तथा विपञ्चनं निद्दिसनं, वित्थरणं पटिनिद्दिसनं, निद्देसपटिनिद्देसा च देसनाय मज्झपरियोसानाति। तेन वुत्तं – ‘‘विपञ्चना मज्झे, वित्थारणा परियोसान’’न्ति।
‘‘Akkharehi ca padehi ca ugghaṭetī’’tiādinā byañjanapadānaṃ kiccasādhanaṃ dasseti. Veneyyattayavinayameva hi tesaṃ byāpāro. Aṭṭhānabhāvato pana saccappaṭivedhassa padaparamo na idha vutto. Neyyaggahaṇeneva vā tassāpi idha gahaṇaṃ sekkhaggahaṇena viya kalyāṇaputhujjanassāti daṭṭhabbaṃ. Akkharehītiādīsu karaṇasādhane karaṇavacanaṃ, na hetumhi. Akkharādīni hi ugghaṭanādiatthāni, na ugghaṭanādiakkharādiatthaṃ. Yadatthā ca kiriyā so hetu, yathā ‘‘annenavasatī’’ti. Ugghaṭetīti sotāvadhānaṃ katvā samāhitacittānaṃ veneyyānaṃ saṅkāsanavasena akkharehi visesaṃ ādahanto yathā padapariyosāne āsayappaṭibodho hoti, tathā yathādhippetaṃ atthaṃ saṅkhepena katheti uddisatīti attho. Vipañcayatīti yathāuddiṭṭhaṃ atthaṃ niddisati. Vitthāretīti vitthāraṃ karoti, vitthāraṃ katvā ācikkhati vā, paṭiniddisatīti attho. Yasmā cettha ugghaṭetīti uddisanaṃ adhippetaṃ. Uddeso ca desanāya ādi, tasmā vuttaṃ – ‘‘ugghaṭanā ādī’’ti. Tathā vipañcanaṃ niddisanaṃ, vittharaṇaṃ paṭiniddisanaṃ, niddesapaṭiniddesā ca desanāya majjhapariyosānāti. Tena vuttaṃ – ‘‘vipañcanā majjhe, vitthāraṇā pariyosāna’’nti.
एवं ‘‘अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदिना छन्नं ब्यञ्जनपदानं ब्यापारं दस्सेत्वा इदानि अत्थपदानं ब्यापारं दस्सेतुं ‘‘सोयं धम्मविनयो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ सीलादिधम्मो एव परियत्तिअत्थभूतो वेनेय्यविनयनतो धम्मविनयो। उग्घटीयन्तोति उद्दिसियमानो। तेनाति उग्घटितञ्ञूविनयनेन। विपञ्चीयन्तोति निद्दिसियमानो। वित्थारीयन्तोति पटिनिद्दिसियमानो।
Evaṃ ‘‘akkharehi saṅkāsetī’’tiādinā channaṃ byañjanapadānaṃ byāpāraṃ dassetvā idāni atthapadānaṃ byāpāraṃ dassetuṃ ‘‘soyaṃ dhammavinayo’’tiādi vuttaṃ. Tattha sīlādidhammo eva pariyattiatthabhūto veneyyavinayanato dhammavinayo. Ugghaṭīyantoti uddisiyamāno. Tenāti ugghaṭitaññūvinayanena. Vipañcīyantoti niddisiyamāno. Vitthārīyantoti paṭiniddisiyamāno.
१०. एत्तावता ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’ति उद्दिट्ठाय पाळिया तिविधकल्याणतं दस्सेत्वा इदानि अत्थब्यञ्जनसम्पत्तिं दस्सेतुं ‘‘छ पदानि अत्थो’’तिआदि वुत्तं। तं सुविञ्ञेय्यं। ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदिना देसनाहारस्स विसयभावेन उद्दिट्ठं पाळिं निगमनवसेन दस्सेति। लोकुत्तरन्तिआदि ‘‘केवलपरिपुण्णं परिसुद्ध’’न्ति पदानं अत्थविवरणं। तत्थ उपट्ठितं सब्बविसेसानन्ति सब्बेसं उत्तरिमनुस्सधम्मसङ्खातानं विसेसानं अधिसीलसिक्खादिविसेसानं वा उपतिट्ठनट्ठानं। ‘‘इदं नेसं पदक्कन्त’’न्तिआदीनं विय एतस्स सद्दसिद्धि वेदितब्बा। ‘‘इदं वुच्चति तथागतपदं इतिपी’’तिआदीसु इदं सिक्खत्तयसङ्गहं सासनब्रह्मचरियं तथागतगन्धहत्थिनो पटिपत्तिदेसनागमनेहि किलेसगहनं ओत्थरित्वा गतमग्गोतिपि। तेन गोचरभावनासेवनाहि निसेवितं भजितन्तिपि। तस्स महावजिरञाणसब्बञ्ञुतञ्ञाणदन्तेहि आरञ्जितं तेभूमकधम्मानं आरञ्जनट्ठानन्तिपि वुच्चतीति अत्थो। अतो चेतन्ति यतो तथागतपदादिभावेन वुच्चति, अतो अनेनेव कारणेन ब्रह्मुनो सब्बसत्तुत्तमस्स भगवतो, ब्रह्मं वा सब्बसेट्ठं चरियन्ति पञ्ञायति यावदेव मनुस्सेहि सुप्पकासितत्ता यथावुत्तप्पकारेहि ञायति। तेनाह भगवाति यथावुत्तत्थं पाळिं निगमनवसेन दस्सेति।
10. Ettāvatā ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’ti uddiṭṭhāya pāḷiyā tividhakalyāṇataṃ dassetvā idāni atthabyañjanasampattiṃ dassetuṃ ‘‘cha padāni attho’’tiādi vuttaṃ. Taṃ suviññeyyaṃ. ‘‘Tenāha bhagavā’’tiādinā desanāhārassa visayabhāvena uddiṭṭhaṃ pāḷiṃ nigamanavasena dasseti. Lokuttarantiādi ‘‘kevalaparipuṇṇaṃ parisuddha’’nti padānaṃ atthavivaraṇaṃ. Tattha upaṭṭhitaṃ sabbavisesānanti sabbesaṃ uttarimanussadhammasaṅkhātānaṃ visesānaṃ adhisīlasikkhādivisesānaṃ vā upatiṭṭhanaṭṭhānaṃ. ‘‘Idaṃ nesaṃ padakkanta’’ntiādīnaṃ viya etassa saddasiddhi veditabbā. ‘‘Idaṃ vuccati tathāgatapadaṃ itipī’’tiādīsu idaṃ sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanabrahmacariyaṃ tathāgatagandhahatthino paṭipattidesanāgamanehi kilesagahanaṃ ottharitvā gatamaggotipi. Tena gocarabhāvanāsevanāhi nisevitaṃ bhajitantipi. Tassa mahāvajirañāṇasabbaññutaññāṇadantehi ārañjitaṃ tebhūmakadhammānaṃ ārañjanaṭṭhānantipi vuccatīti attho. Ato cetanti yato tathāgatapadādibhāvena vuccati, ato aneneva kāraṇena brahmuno sabbasattuttamassa bhagavato, brahmaṃ vā sabbaseṭṭhaṃ cariyanti paññāyati yāvadeva manussehi suppakāsitattā yathāvuttappakārehi ñāyati. Tenāha bhagavāti yathāvuttatthaṃ pāḷiṃ nigamanavasena dasseti.
अनुपादापरिनिब्बानत्थताय भगवतो देसनाय यावदेव अरियमग्गसम्पापनत्थो देसनाहारोति दस्सेतुं ‘‘केसं अयं धम्मदेसना’’ति पुच्छित्वा ‘‘योगीन’’न्ति आह। चतुसच्चकम्मट्ठानभावनाय युत्तप्पयुत्ताति योगिनो। ते हि इमं देसनाहारं पयोजेन्तीति। इदं वचनं देसनाहारविभङ्गस्स यथानुसन्धिना सम्मा ठपितभावं दस्सेतुं पकरणं सङ्गायन्तेहि ठपितन्ति दट्ठब्बं। तथा हि वुत्तं ‘‘तेनाह आयस्मा महाकच्चायनो’’ति। नियुत्तोति पाळितो अस्सादादिपदत्थे निद्धारेत्वा योजितोति अत्थो।
Anupādāparinibbānatthatāya bhagavato desanāya yāvadeva ariyamaggasampāpanattho desanāhāroti dassetuṃ ‘‘kesaṃ ayaṃ dhammadesanā’’ti pucchitvā ‘‘yogīna’’nti āha. Catusaccakammaṭṭhānabhāvanāya yuttappayuttāti yogino. Te hi imaṃ desanāhāraṃ payojentīti. Idaṃ vacanaṃ desanāhāravibhaṅgassa yathānusandhinā sammā ṭhapitabhāvaṃ dassetuṃ pakaraṇaṃ saṅgāyantehi ṭhapitanti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tenāha āyasmā mahākaccāyano’’ti. Niyuttoti pāḷito assādādipadatthe niddhāretvā yojitoti attho.
देसनाहारविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Desanāhāravibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / १. देसनाहारविभङ्गो • 1. Desanāhāravibhaṅgo
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / १. देसनाहारविभङ्गवण्णना • 1. Desanāhāravibhaṅgavaṇṇanā
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī / १. देसनाहारविभङ्गविभावना • 1. Desanāhāravibhaṅgavibhāvanā
