Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / नेत्तिविभाविनी • Nettivibhāvinī

    ४. पटिनिद्देसवारअत्थविभावना

    4. Paṭiniddesavāraatthavibhāvanā

    १. देसनाहारविभङ्गविभावना

    1. Desanāhāravibhaṅgavibhāvanā

    ५. एवं हारादयो सरूपतो आचरियेन उद्देसतो उद्दिट्ठा, निद्देसतो च निद्दिट्ठा, अम्हेहि च ञाता, अथ कस्मा पुन ‘‘तत्थ कतमो देसनाहारो’’तिआदिको आरद्धोति चे? वेनेय्यानं तिविधत्ता। वेनेय्या हि अतितिक्खपञ्‍ञो नातितिक्खपञ्‍ञो मन्दपञ्‍ञोति तिविधा होन्ति। तेसञ्हि अतितिक्खपञ्‍ञस्सानुरूपं हारादयो उद्देसतो उद्दिट्ठा, नातितिक्खपञ्‍ञस्स अनुरूपं निद्देसतो निद्दिट्ठा, इदानि मन्दपञ्‍ञस्सानुरूपं हारादयो विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ कतमो देसनाहारो’’तिआदिको विभङ्गवारो आरद्धो। अट्ठकथायं पन ‘‘एवं हारादयोसुखग्गहणत्थं गाथाबन्धवसेन सरूपतो निद्दिसित्वा इदानि तेसु हारे ताव पटिनिद्देसवसेन विभजितुं ‘तत्थ कतमो देसनाहारो’तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५) वुत्तं।

    5. Evaṃ hārādayo sarūpato ācariyena uddesato uddiṭṭhā, niddesato ca niddiṭṭhā, amhehi ca ñātā, atha kasmā puna ‘‘tattha katamo desanāhāro’’tiādiko āraddhoti ce? Veneyyānaṃ tividhattā. Veneyyā hi atitikkhapañño nātitikkhapañño mandapaññoti tividhā honti. Tesañhi atitikkhapaññassānurūpaṃ hārādayo uddesato uddiṭṭhā, nātitikkhapaññassa anurūpaṃ niddesato niddiṭṭhā, idāni mandapaññassānurūpaṃ hārādayo vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha katamo desanāhāro’’tiādiko vibhaṅgavāro āraddho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘evaṃ hārādayosukhaggahaṇatthaṃ gāthābandhavasena sarūpato niddisitvā idāni tesu hāre tāva paṭiniddesavasena vibhajituṃ ‘tattha katamo desanāhāro’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 5) vuttaṃ.

    तत्थ ये हारादयो उद्देसनिद्देसेसु निद्दिट्ठा, तत्थ हारादीसु कतमो देसनाहारोति चे? या ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथा (नेत्ति॰ ४) वुत्ता, सा अयं गाथा निद्देसवसेन देसनाहारो नाम, तस्स ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदि (नेत्ति॰ ४) निद्देसस्स इदानि मया वुच्‍चमानो ‘‘अयं देसनाहारो किं देसयती’’तिआदिको वित्थारसंवण्णनाविसेसो देसनाहारविभङ्गो नामाति योजना। ‘‘अयं देसनाहारो किं देसयती’’ति पुच्छितब्बत्ता पुच्छं ठपेत्वा ‘‘इमं देसयती’’ति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘अयं देसनाहारो किं देसयति? अस्सादं आदीनव’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ अयं देसनाहारो किं देसयतीति चे ? अस्सादं देसयति संवण्णेति वित्थारेति, आदीनवं देसयति…पे॰… वित्थारेति, निस्सरणं देसयति…पे॰… वित्थारेति, फलं देसयति…पे॰… वित्थारेति, उपायं देसयति…पे॰… वित्थारेति, आणत्तिं देसयति संवण्णेति वित्थारेतीति योजनो।

    Tattha ye hārādayo uddesaniddesesu niddiṭṭhā, tattha hārādīsu katamo desanāhāroti ce? Yā ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthā (netti. 4) vuttā, sā ayaṃ gāthā niddesavasena desanāhāro nāma, tassa ‘‘assādādīnavatā’’tiādi (netti. 4) niddesassa idāni mayā vuccamāno ‘‘ayaṃ desanāhāro kiṃ desayatī’’tiādiko vitthārasaṃvaṇṇanāviseso desanāhāravibhaṅgo nāmāti yojanā. ‘‘Ayaṃ desanāhāro kiṃ desayatī’’ti pucchitabbattā pucchaṃ ṭhapetvā ‘‘imaṃ desayatī’’ti niyametvā dassetuṃ ‘‘ayaṃ desanāhāro kiṃ desayati? Assādaṃ ādīnava’’ntiādi vuttaṃ. Tattha ayaṃ desanāhāro kiṃ desayatīti ce ? Assādaṃ desayati saṃvaṇṇeti vitthāreti, ādīnavaṃ desayati…pe… vitthāreti, nissaraṇaṃ desayati…pe… vitthāreti, phalaṃ desayati…pe… vitthāreti, upāyaṃ desayati…pe… vitthāreti, āṇattiṃ desayati saṃvaṇṇeti vitthāretīti yojano.

    एत्थ च ‘‘अयं देसनाहारो’’ति सद्दो पुब्बापरापेक्खोति दट्ठब्बो। ‘‘‘अस्सादादीनवता’तिआदिगाथायं (नेत्ति॰ ४) दस्सिता इमे अस्सादादयो कत्थ संवण्णेतब्बे पाळिधम्मे आगता’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’’तिआदि वुत्तं। ‘‘‘अस्सादादीनवता’तिआदिगाथायं (नेत्ति॰ ४) दस्सिता इमे अस्सादादयो कत्थ संवण्णेतब्बे पाळिधम्मे आगता’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्‍जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेस्सामी’’ति पटिञ्‍ञातब्बे पाळिधम्मे संवण्णेतब्बे ये अस्सादादयो आगता, ते अयं देसनाहारो देसयतीति अधिप्पायो।

    Ettha ca ‘‘ayaṃ desanāhāro’’ti saddo pubbāparāpekkhoti daṭṭhabbo. ‘‘‘Assādādīnavatā’tiādigāthāyaṃ (netti. 4) dassitā ime assādādayo kattha saṃvaṇṇetabbe pāḷidhamme āgatā’’ti pucchitabbattā ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’’tiādi vuttaṃ. ‘‘‘Assādādīnavatā’tiādigāthāyaṃ (netti. 4) dassitā ime assādādayo kattha saṃvaṇṇetabbe pāḷidhamme āgatā’’ti pucchitabbattā ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāsessāmī’’ti paṭiññātabbe pāḷidhamme saṃvaṇṇetabbe ye assādādayo āgatā, te ayaṃ desanāhāro desayatīti adhippāyo.

    तत्थ धम्मसद्दो परियत्तिसच्‍चसमाधिपञ्‍ञापकतिपुञ्‍ञापत्तिञेय्यादीसु बहूसु अत्थेसु पवत्तो, तथापि इध परियत्तिधम्मेयेव पवत्तोति दट्ठब्बो। अत्थुद्देसो पन अट्ठकथायं (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५) वुत्तो, तस्मा इध मया न वुत्तो। वो-कारोपि उपयोगकरणपदपूरणसम्पदानत्थेसु दिस्सति च, तथापि इध सम्पदानत्थेवाति दट्ठब्बो। भिक्खन्ति याचन्ति सीलक्खन्धादयो, पच्‍चये वा कायविञ्‍ञत्तियाति भिक्खू, संसारे भयं इक्खन्ति पच्‍चवेक्खन्तीति वा भिक्खू। भिक्खवेति ते भिक्खू आलपति, किमत्थायाति अत्तनो मुखाभिमुखं कत्वा धम्मस्सवने अतिउस्साहने नियोजेतुं आलपतीति वेदितब्बो।

    Tattha dhammasaddo pariyattisaccasamādhipaññāpakatipuññāpattiñeyyādīsu bahūsu atthesu pavatto, tathāpi idha pariyattidhammeyeva pavattoti daṭṭhabbo. Atthuddeso pana aṭṭhakathāyaṃ (netti. aṭṭha. 5) vutto, tasmā idha mayā na vutto. Vo-kāropi upayogakaraṇapadapūraṇasampadānatthesu dissati ca, tathāpi idha sampadānatthevāti daṭṭhabbo. Bhikkhanti yācanti sīlakkhandhādayo, paccaye vā kāyaviññattiyāti bhikkhū, saṃsāre bhayaṃ ikkhanti paccavekkhantīti vā bhikkhū. Bhikkhaveti te bhikkhū ālapati, kimatthāyāti attano mukhābhimukhaṃ katvā dhammassavane atiussāhane niyojetuṃ ālapatīti veditabbo.

    धम्मं देसेस्सामीति नाहं इस्सरताय तुम्हे अञ्‍ञं किञ्‍चि कारेय्यामि, धम्मंयेव देसेस्सामि, देसेन्तो च न अञ्‍ञेसं धम्मं सुत्वा सुतमयञाणानुसारेन देसेस्सामि, अनावरणञाणेन सब्बञेय्यधम्मेसु पच्‍चक्खकारिताय इदानि मयायेव पवत्तियमानं धम्मं अहं देसेस्सामीति पटिजानाति। आदिम्हि कल्याणं आदिकल्याणं, आदि कल्याणमेतस्साति वा आदिकल्याणं। सेसेसुपि एसेव नयो। आदिकल्याणादयो चेत्थ अत्थकल्याणादिवसेन वुत्ताति दट्ठब्बा। तेनाह – ‘‘सीलेन आदिकल्याणं, समाधिना मज्झेकल्याणं, पञ्‍ञाय परियोसानकल्याणं। बुद्धसुबुद्धताय वा आदिकल्याणं, धम्मसुधम्मताय मज्झेकल्याणं, सङ्घसुप्पटिपत्तिया परियोसानकल्याणं। अथ वा उग्घटितञ्‍ञुविनयनेन आदिकल्याणं, विपञ्‍चितञ्‍ञुविनयनेन मज्झेकल्याणं, नेय्यपुग्गलविनयनेन परियोसानकल्याणं। अयमेवत्थो इधाधिप्पेतो’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५)।

    Dhammaṃ desessāmīti nāhaṃ issaratāya tumhe aññaṃ kiñci kāreyyāmi, dhammaṃyeva desessāmi, desento ca na aññesaṃ dhammaṃ sutvā sutamayañāṇānusārena desessāmi, anāvaraṇañāṇena sabbañeyyadhammesu paccakkhakāritāya idāni mayāyeva pavattiyamānaṃ dhammaṃ ahaṃ desessāmīti paṭijānāti. Ādimhi kalyāṇaṃ ādikalyāṇaṃ, ādi kalyāṇametassāti vā ādikalyāṇaṃ. Sesesupi eseva nayo. Ādikalyāṇādayo cettha atthakalyāṇādivasena vuttāti daṭṭhabbā. Tenāha – ‘‘sīlena ādikalyāṇaṃ, samādhinā majjhekalyāṇaṃ, paññāya pariyosānakalyāṇaṃ. Buddhasubuddhatāya vā ādikalyāṇaṃ, dhammasudhammatāya majjhekalyāṇaṃ, saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇaṃ. Atha vā ugghaṭitaññuvinayanena ādikalyāṇaṃ, vipañcitaññuvinayanena majjhekalyāṇaṃ, neyyapuggalavinayanena pariyosānakalyāṇaṃ. Ayamevattho idhādhippeto’’ti (netti. aṭṭha. 5).

    अरीयति ञायतीति अत्थो, अर-धातुया निप्परियायतो ञाणप्पधानो आरम्मणिकचित्तुप्पादो अत्थो, ठानूपचारतो अत्थस्स ञातब्बस्स आरम्मणपच्‍चयसत्ति अत्थो, इति-सद्देन सायेव सत्ति परामसीयति, आरम्मणपच्‍चयसत्तिसहितो आरम्मणपच्‍चयसङ्खातो ञातब्बो अत्थो त-पच्‍चयस्स अत्थोति धातुपच्‍चयानं अत्थविसेसो दट्ठब्बो। असति भवतीति वा अत्थो, सह अत्थेन यो धम्मो वत्ततीति सो धम्मो सात्थो, अत्थेन समन्‍नागतो वा धम्मो सात्थो, सङ्कासनादिछअत्थपदसमायोगतो वा सात्थो। अयमेवत्थो इधाधिप्पेतो नेत्तिविसयत्ता। सम्पन्‍नं ब्यञ्‍जनं यस्स धम्मस्साति सब्यञ्‍जनो। सिथिलधनितदीघरस्सगरुलहुसम्बन्धववत्थितविमुत्तनिग्गहितसम्पन्‍नत्ता , अकारन्तादिइत्थिलिङ्गादिएकवचनादिसम्पन्‍नत्ता, पमादलेखादिरहितत्ता च अवयवो सम्पन्‍नो तंसमूहत्ता धम्मो सम्पन्‍नब्यञ्‍जनो नाम, अक्खरादिछब्यञ्‍जनपदसमायोगा वा सब्यञ्‍जनो। अयमेवत्थो इधाधिप्पेतो। इमस्मिं अयं ऊनो, सो नेतब्बो पक्खिपितब्बोति उपनेतब्बाभावतो केवलपरिपुण्णो, सीलक्खन्धसमाधिक्खन्धपञ्‍ञाक्खन्ध- विमुत्तिक्खन्धविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धपारिपूरिया वा केवलपरिपुण्णो। इधायं अतिरेको, सो अपनेतब्बोति वत्वा अपनेतब्बाभावतो परिसुद्धो, चतुरोघनित्थरणत्थाय, लोकामिसनिरपेक्खताय पवत्तियमानत्ता वा परिसुद्धो। सेट्ठत्ता ब्रह्मचरियं, ब्रह्मानं वा सेट्ठानं अरियानं चरियं ब्रह्मचरियं, पब्बज्‍जब्रह्मचरियमग्गब्रह्मचरियसासनब्रह्मचरियादीसु सासनब्रह्मचरियं पकासयिस्सामि, परिदीपयिस्सामीति अत्थो।

    Arīyati ñāyatīti attho, ara-dhātuyā nippariyāyato ñāṇappadhāno ārammaṇikacittuppādo attho, ṭhānūpacārato atthassa ñātabbassa ārammaṇapaccayasatti attho, iti-saddena sāyeva satti parāmasīyati, ārammaṇapaccayasattisahito ārammaṇapaccayasaṅkhāto ñātabbo attho ta-paccayassa atthoti dhātupaccayānaṃ atthaviseso daṭṭhabbo. Asati bhavatīti vā attho, saha atthena yo dhammo vattatīti so dhammo sāttho, atthena samannāgato vā dhammo sāttho, saṅkāsanādichaatthapadasamāyogato vā sāttho. Ayamevattho idhādhippeto nettivisayattā. Sampannaṃ byañjanaṃ yassa dhammassāti sabyañjano. Sithiladhanitadīgharassagarulahusambandhavavatthitavimuttaniggahitasampannattā , akārantādiitthiliṅgādiekavacanādisampannattā, pamādalekhādirahitattā ca avayavo sampanno taṃsamūhattā dhammo sampannabyañjano nāma, akkharādichabyañjanapadasamāyogā vā sabyañjano. Ayamevattho idhādhippeto. Imasmiṃ ayaṃ ūno, so netabbo pakkhipitabboti upanetabbābhāvato kevalaparipuṇṇo, sīlakkhandhasamādhikkhandhapaññākkhandha- vimuttikkhandhavimuttiñāṇadassanakkhandhapāripūriyā vā kevalaparipuṇṇo. Idhāyaṃ atireko, so apanetabboti vatvā apanetabbābhāvato parisuddho, caturoghanittharaṇatthāya, lokāmisanirapekkhatāya pavattiyamānattā vā parisuddho. Seṭṭhattā brahmacariyaṃ, brahmānaṃ vā seṭṭhānaṃ ariyānaṃ cariyaṃ brahmacariyaṃ, pabbajjabrahmacariyamaggabrahmacariyasāsanabrahmacariyādīsu sāsanabrahmacariyaṃ pakāsayissāmi, paridīpayissāmīti attho.

    ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि…पे॰… पकासेस्सामी’’ति पटिञ्‍ञातब्बे पाळिधम्मे आगते अस्सादादयो देसनाहारो देसयति संवण्णेति वित्थारेतीति आचरियेन सामञ्‍ञवसेनेव वुत्तं, तस्मा देसनाहारो इध पाळियं आगतं इमं अस्सादं देसयति, इध पाळियं आगतं इमं आदीनवं देसयतीतिआदि विसेसो न विञ्‍ञातब्बो, ‘‘कथं विञ्‍ञातब्बो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इध पाळियं आगतो अयं अस्सादो, इध पाळियं आगतो अयं आदीनवो’’ति विसेसं नियमेत्वा उपलक्खणनयेन दस्सेतुं ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो? कामं कामयमानस्सा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु विसयविसयिभेदेसु अस्सादेसु कतमो अस्सादो तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळियं आगतोति पुच्छित्वा –

    ‘‘Dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmi…pe… pakāsessāmī’’ti paṭiññātabbe pāḷidhamme āgate assādādayo desanāhāro desayati saṃvaṇṇeti vitthāretīti ācariyena sāmaññavaseneva vuttaṃ, tasmā desanāhāro idha pāḷiyaṃ āgataṃ imaṃ assādaṃ desayati, idha pāḷiyaṃ āgataṃ imaṃ ādīnavaṃ desayatītiādi viseso na viññātabbo, ‘‘kathaṃ viññātabbo’’ti pucchitabbattā ‘‘idha pāḷiyaṃ āgato ayaṃ assādo, idha pāḷiyaṃ āgato ayaṃ ādīnavo’’ti visesaṃ niyametvā upalakkhaṇanayena dassetuṃ ‘‘tattha katamo assādo? Kāmaṃ kāmayamānassā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu visayavisayibhedesu assādesu katamo assādo tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷiyaṃ āgatoti pucchitvā –

    ‘‘कामं कामयमानस्स, तस्स चेतं समिज्झति।

    ‘‘Kāmaṃ kāmayamānassa, tassa cetaṃ samijjhati;

    अद्धा पीतिमनो होति, लद्धा मच्‍चो यदिच्छती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७७२; महानि॰ १) –

    Addhā pītimano hoti, laddhā macco yadicchatī’’ti. (su. ni. 772; mahāni. 1) –

    इध पाळिगाथायं यो विसयभूतो अस्सादो आगतो, सो अयं अस्सादेतब्बो अस्सादो देसनाहारस्स विसयोति। अट्ठकथायं पन –

    Idha pāḷigāthāyaṃ yo visayabhūto assādo āgato, so ayaṃ assādetabbo assādo desanāhārassa visayoti. Aṭṭhakathāyaṃ pana –

    ‘‘एवं भगवता देसितो, पकासितो च सासनधम्मो येसं अस्सादादीनं दस्सनवसेन पवत्तो, ते अस्सादादयो देसनाहारस्स विसयभूता यत्थ यत्थ पाठे सविसेसं वुत्ता, ततो ततो निद्धारेत्वा उदाहरणवसेन इधानेत्वा दस्सेतुं ‘तत्थ कतमो अस्सादो’तिआदि आरद्ध’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५) वुत्तं।

    ‘‘Evaṃ bhagavatā desito, pakāsito ca sāsanadhammo yesaṃ assādādīnaṃ dassanavasena pavatto, te assādādayo desanāhārassa visayabhūtā yattha yattha pāṭhe savisesaṃ vuttā, tato tato niddhāretvā udāharaṇavasena idhānetvā dassetuṃ ‘tattha katamo assādo’tiādi āraddha’’nti (netti. aṭṭha. 5) vuttaṃ.

    तत्थ अस्सादीयतेति अस्सादो, अस्सादेतब्बो वत्थुकामो। कामीयतेति कामो, वत्थुकामो च। तं कामयतीति कामयमानो, सत्तो। तस्स पीतिया युत्तं मनो एतस्साति पीतिमनो। मनति जानातीतिआदिवचनत्थेन मच्‍चो। कामं कामितब्बं वत्थु कामयमानस्स तस्स सत्तस्स एतं कामितब्बं वत्थु सचे समिज्झति, एवं सति सो सत्तो अद्धा पीतिमनो होति। यो मच्‍चो यं वत्थुं इच्छति, तं वत्थुं सो मच्‍चो लद्धा अद्धा पीतिमनो होतीति गाथायत्थो दट्ठब्बो।

    Tattha assādīyateti assādo, assādetabbo vatthukāmo. Kāmīyateti kāmo, vatthukāmo ca. Taṃ kāmayatīti kāmayamāno, satto. Tassa pītiyā yuttaṃ mano etassāti pītimano. Manati jānātītiādivacanatthena macco. Kāmaṃ kāmitabbaṃ vatthu kāmayamānassa tassa sattassa etaṃ kāmitabbaṃ vatthu sace samijjhati, evaṃ sati so satto addhā pītimano hoti. Yo macco yaṃ vatthuṃ icchati, taṃ vatthuṃ so macco laddhā addhā pītimano hotīti gāthāyattho daṭṭhabbo.

    ‘‘कामं …पे॰… पीतिमनो होती’’ति एत्तकमेव अवत्वा ‘‘लद्धा मच्‍चो यदिच्छती’’ति वुत्तत्ता लोभनीयं वत्थुंयेव लद्धा पीतिमनो न होति, अथ खो पत्थेतब्बं पूजेतब्बन्ति सब्बं लद्धा मच्‍चो पीतिमनो च होतीति अतिरेकत्थो दट्ठब्बो।

    ‘‘Kāmaṃ …pe… pītimano hotī’’ti ettakameva avatvā ‘‘laddhā macco yadicchatī’’ti vuttattā lobhanīyaṃ vatthuṃyeva laddhā pītimano na hoti, atha kho patthetabbaṃ pūjetabbanti sabbaṃ laddhā macco pītimano ca hotīti atirekattho daṭṭhabbo.

    विसयभूतो अस्सादेतब्बो अस्सादो इध पाळियं गाथायं आगतोति आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘दुक्खदोमनस्सादिभेदेसु आदीनवेसु कतमो आदीनवो कत्थ पाळिधम्मे आगतो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो? तस्स चे कामयानस्सा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु दुक्खदोमनस्सादीसु आदीनवेसु कतमो आदीनवो तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळियं आगतोति पुच्छित्वा –

    Visayabhūto assādetabbo assādo idha pāḷiyaṃ gāthāyaṃ āgatoti ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘dukkhadomanassādibhedesu ādīnavesu katamo ādīnavo kattha pāḷidhamme āgato’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo ādīnavo? Tassa ce kāmayānassā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu dukkhadomanassādīsu ādīnavesu katamo ādīnavo tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷiyaṃ āgatoti pucchitvā –

    ‘‘तस्स चे कामयानस्स, छन्दजातस्स जन्तुनो।

    ‘‘Tassa ce kāmayānassa, chandajātassa jantuno;

    ते कामा परिहायन्ति, सल्‍लविद्धोव रुप्पती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७७३; महानि॰ २) –

    Te kāmā parihāyanti, sallaviddhova ruppatī’’ti. (su. ni. 773; mahāni. 2) –

    इध पाळिगाथायं यो दोमनस्ससङ्खातो आदीनवो आगतो, सो अयं दोमनस्ससङ्खातो आदीनवो देसनाहारस्स विसयोति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yo domanassasaṅkhāto ādīnavo āgato, so ayaṃ domanassasaṅkhāto ādīnavo desanāhārassa visayoti.

    गाथायं पन कामयति इच्छतीति कामयानो। अथ वा यायति गच्छतीति यानो, कामेन यानो कामयानो, तस्स। छन्दो जातो यस्स सो छन्दजातो, तस्स। विज्झीयतेति विद्धो , सल्‍लति पविसतीति सल्‍लो, सल्‍लेन विद्धो सल्‍लविद्धो। कामं कामयानस्स छन्दजातस्स जन्तुनो ये कामा लभितब्बा, ते कामा केनचि अन्तरायेन यदा परिहायन्ति, तदा सो जन्तु रुप्पति। कीदिसोव रुप्पति? अयोमयसल्‍लविद्धो मिगो रुप्पति इव, परिहीनकामो जन्तु रुप्पतीति दट्ठब्बो। एत्थ च ‘‘रुप्पती’’तिवचनेन दोमनस्सुप्पत्ति दस्सिताति दट्ठब्बा।

    Gāthāyaṃ pana kāmayati icchatīti kāmayāno. Atha vā yāyati gacchatīti yāno, kāmena yāno kāmayāno, tassa. Chando jāto yassa so chandajāto, tassa. Vijjhīyateti viddho, sallati pavisatīti sallo, sallena viddho sallaviddho. Kāmaṃ kāmayānassa chandajātassa jantuno ye kāmā labhitabbā, te kāmā kenaci antarāyena yadā parihāyanti, tadā so jantu ruppati. Kīdisova ruppati? Ayomayasallaviddho migo ruppati iva, parihīnakāmo jantu ruppatīti daṭṭhabbo. Ettha ca ‘‘ruppatī’’tivacanena domanassuppatti dassitāti daṭṭhabbā.

    दोमनस्सभूतो आदीनवो इध पाळियं आगतोति आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘मग्गनिब्बानवसेन दुविधेसु निस्सरणेसु कतमं निस्सरणं कत्थ पाळियं आगत’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं निस्सरणं? यो कामे परिवज्‍जेती’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु मग्गनिब्बानवसेन दुविधेसु निस्सरणेसु कतमं निस्सरणं तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगतन्ति पुच्छित्वा –

    Domanassabhūto ādīnavo idha pāḷiyaṃ āgatoti ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘magganibbānavasena duvidhesu nissaraṇesu katamaṃ nissaraṇaṃ kattha pāḷiyaṃ āgata’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nissaraṇaṃ? Yo kāme parivajjetī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu magganibbānavasena duvidhesu nissaraṇesu katamaṃ nissaraṇaṃ tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatanti pucchitvā –

    ‘‘यो कामे परिवज्‍जेति, सप्पस्सेव पदा सिरो।

    ‘‘Yo kāme parivajjeti, sappasseva padā siro;

    सोमं विसत्तिकं लोके, सतो समतिवत्तती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७७४; महानि॰ ३) –

    Somaṃ visattikaṃ loke, sato samativattatī’’ti. (su. ni. 774; mahāni. 3) –

    इध पाळिगाथायं यं समतिवत्तनकरणं मग्गसङ्खातं निस्सरणं आगतं, तं इदं मग्गसङ्खातं समतिवत्तनकरणं निस्सरणं देसनाहारस्स विसयन्ति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yaṃ samativattanakaraṇaṃ maggasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ āgataṃ, taṃ idaṃ maggasaṅkhātaṃ samativattanakaraṇaṃ nissaraṇaṃ desanāhārassa visayanti.

    गाथायं योति झानलाभी वा अरियो वा। कामेति वुत्तप्पकारो वत्थुकामो। तेसु पवत्तछन्दरागस्स विक्खम्भनेन वा समुच्छिन्दनेन वा परिवज्‍जेति। किं परिवज्‍जेति इव वज्‍जेति? सप्पस्स सिरो सिरं चक्खुमा पुरिसो दिस्वा पदा पादेन परिवज्‍जेति इव, एवं परिवज्‍जेति। सतो सतिसम्पन्‍नो सो पुग्गलो लोके रूपादीसु विसत्तिकं इमं तण्हं येन मग्गेन समतिवत्तति सं सुट्ठु अतिक्‍कमित्वा वत्तति, इदं मग्गसङ्खातं समतिवत्तनकरणं एकदेसं निस्सरणं नामाति योजेतब्बं। ‘‘पादा’’ति वत्तब्बे आकारस्स रस्सं कत्वा ‘‘पदा’’ति वुत्तं। पादाति च पादेन यथा ‘‘अमोहभावा अमोहभावेना’’ति। तेन वुत्तं ‘‘अत्तनो पादेना’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५)।

    Gāthāyaṃ yoti jhānalābhī vā ariyo vā. Kāmeti vuttappakāro vatthukāmo. Tesu pavattachandarāgassa vikkhambhanena vā samucchindanena vā parivajjeti. Kiṃ parivajjeti iva vajjeti? Sappassa siro siraṃ cakkhumā puriso disvā padā pādena parivajjeti iva, evaṃ parivajjeti. Sato satisampanno so puggalo loke rūpādīsu visattikaṃ imaṃ taṇhaṃ yena maggena samativattati saṃ suṭṭhu atikkamitvā vattati, idaṃ maggasaṅkhātaṃ samativattanakaraṇaṃ ekadesaṃ nissaraṇaṃ nāmāti yojetabbaṃ. ‘‘Pādā’’ti vattabbe ākārassa rassaṃ katvā ‘‘padā’’ti vuttaṃ. Pādāti ca pādena yathā ‘‘amohabhāvā amohabhāvenā’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘attano pādenā’’ti (netti. aṭṭha. 5).

    एकदेसो विसयसङ्खातो अस्सादो इध पाळियं आगतोति आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘एकदेसो विसयिसङ्खातो अस्सादो कत्थ पाळियं आगतो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो? खेत्तं वत्थु’’न्तिआदि आरद्धं। अथ वा ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो? खेत्तं वत्थु’’न्तिआदि कस्मा एवं आरद्धं, ननु ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो? कामं कामयमानस्सा’’तिआदिना अस्सादो विभत्तो? सच्‍चं, अस्सादो पन दुविधो विसयविसयिवसेन, तस्मिं विसयसङ्खातो अस्सादो पुब्बे विभत्तो, इदानि विसयिसङ्खातं अस्सादं विभजितुं ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो? खेत्तं वत्थु’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु विसयविसयिभेदेसु अस्सादेसु कतमो अस्सादो तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळियं आगतोति पुच्छित्वा –

    Ekadeso visayasaṅkhāto assādo idha pāḷiyaṃ āgatoti ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘ekadeso visayisaṅkhāto assādo kattha pāḷiyaṃ āgato’’ti pucchitabbattā ‘‘tatthakatamo assādo? Khettaṃ vatthu’’ntiādi āraddhaṃ. Atha vā ‘‘tattha katamo assādo? Khettaṃ vatthu’’ntiādi kasmā evaṃ āraddhaṃ, nanu ‘‘tattha katamo assādo? Kāmaṃ kāmayamānassā’’tiādinā assādo vibhatto? Saccaṃ, assādo pana duvidho visayavisayivasena, tasmiṃ visayasaṅkhāto assādo pubbe vibhatto, idāni visayisaṅkhātaṃ assādaṃ vibhajituṃ ‘‘tattha katamo assādo? Khettaṃ vatthu’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu visayavisayibhedesu assādesu katamo assādo tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷiyaṃ āgatoti pucchitvā –

    ‘‘खेत्तं वत्थुं हिरञ्‍ञं वा, गवास्सं दासपोरिसं।

    ‘‘Khettaṃ vatthuṃ hiraññaṃ vā, gavāssaṃ dāsaporisaṃ;

    थियो बन्धू पुथू कामे, यो नरो अनुगिज्झती’’ति॥ (सु॰ नि॰ ७७५; महानि॰ ४) –

    Thiyo bandhū puthū kāme, yo naro anugijjhatī’’ti. (su. ni. 775; mahāni. 4) –

    इध पाळिगाथायं यो अनुगिज्झनसङ्खातो अस्सादो आगतो, सो अयं अनुगिज्झनसङ्खातो विसयिअस्सादो देसनाहारस्स विसयोति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yo anugijjhanasaṅkhāto assādo āgato, so ayaṃ anugijjhanasaṅkhāto visayiassādo desanāhārassa visayoti.

    गाथायं खेत्तन्ति खिपीयन्ति बीजानि एत्थ ठानेति खेत्तं। खिपन्तानं जनानं खिपनकिरिया खिप-धातुया मुख्यत्थो, खिपनकिरियाजनको चित्तुप्पादो फलूपचारत्थो, तस्स चित्तुप्पादस्स उपनिस्सयपच्‍चयभूतस्स केदारस्स विरुळ्हापनसत्ति फलूपचारत्थो, इति-सद्देन सा विरुळ्हापनसत्तियेव परामसीयति, तस्सा सत्तिया पतिट्ठं केदारसङ्खातं ठानं त-पच्‍चयत्थो। एस नयो तीसु पिटकेसु एवरूपेसु च वचनत्थेसु यथारहं नीहरित्वा गहेतब्बो। वपन्ति पतिट्ठहन्ति एत्थाति वत्थु। अपरण्णादीनं पतिट्ठहनं वप-धातुया मुख्यत्थो, ठानस्स पतिट्ठापनसत्ति फलूपचारत्थो, इति-सद्देन सा पतिट्ठापनसत्ति परामसीयति। तस्सा सत्तिया पतिट्ठट्ठानं त-पच्‍चयत्थो। खेत्तं पन पुब्बण्णविरूहनट्ठानं, वत्थु अपरण्णविरूहनट्ठानं।

    Gāthāyaṃ khettanti khipīyanti bījāni ettha ṭhāneti khettaṃ. Khipantānaṃ janānaṃ khipanakiriyā khipa-dhātuyā mukhyattho, khipanakiriyājanako cittuppādo phalūpacārattho, tassa cittuppādassa upanissayapaccayabhūtassa kedārassa viruḷhāpanasatti phalūpacārattho, iti-saddena sā viruḷhāpanasattiyeva parāmasīyati, tassā sattiyā patiṭṭhaṃ kedārasaṅkhātaṃ ṭhānaṃ ta-paccayattho. Esa nayo tīsu piṭakesu evarūpesu ca vacanatthesu yathārahaṃ nīharitvā gahetabbo. Vapanti patiṭṭhahanti etthāti vatthu. Aparaṇṇādīnaṃ patiṭṭhahanaṃ vapa-dhātuyā mukhyattho, ṭhānassa patiṭṭhāpanasatti phalūpacārattho, iti-saddena sā patiṭṭhāpanasatti parāmasīyati. Tassā sattiyā patiṭṭhaṭṭhānaṃ ta-paccayattho. Khettaṃ pana pubbaṇṇavirūhanaṭṭhānaṃ, vatthu aparaṇṇavirūhanaṭṭhānaṃ.

    हिनोति पवत्तति पीतिसोमनस्सन्ति हि, किं तं? पीतिसोमनस्सं, राति पवत्तेति जातरूपन्ति रं, किं तं? जातरूपं, हिं रन्ति हिरं, दुतियातप्पुरिससमासो। ञापेति तोसेतीति ञं, किं तं? जातरूपं। हिरं हुत्वा ञं हिरञ्‍ञं, पवत्तमानं पीतिसोमनस्सं पवत्तेत्वा जने विसेसेन तोसेतीति अत्थो गहेतब्बो। वा-सद्दो वुत्तावुत्तत्थसमुच्‍चयत्थो। गच्छन्ति विसेसेनाति गावो, रत्तिन्दिवं असन्ति भक्खन्ति विसेसेनाति अस्सा, गावो च अस्सा च गवास्सं। दातब्बं पठमं देन्तीति दा, असन्ति भक्खन्तीति असा, दत्वा असा दासा , सामिकानं दातब्बं पठमं दत्वा पच्छा असन्ति भक्खन्तीति अत्थो। सामिकेहि वा दिन्‍नं असन्ति भक्खन्तीति दासा, दुक्खेन कसिरेन असन्ति पवत्तन्तीति वा दासा,। मातापितूनं हदयं पुरेन्तीति पुरिसा, पुरं हितं वा इसन्ति गवेसन्तीति पुरिसा। बुद्धपच्‍चेकबुद्धचक्‍कवत्तिभावं पुरेति कम्मन्ति पुरं, किं तं? बलवकम्मं, पुरं इसन्ति सीलेनाति वा पुरिसा। पुरिसा एव हि सम्मासम्बुद्धपच्‍चेकबुद्धचक्‍कवत्तिभावं गच्छन्ति। ‘‘पुरि उच्‍चट्ठाने सेन्तीति वा पुरिसा। पुरिसा हि मातूनं पितुट्ठाने ठिता’’ति इमे वचनत्था वुत्तप्पकारा युत्तायेव अत्थसम्भवतो। दासा च पुरिसा च दासपोरिसं, मज्झे वुद्धि। एत्थ च दासग्गहणेन दासीपि गहिता। दासा दुक्‍कटजना, पुरिसा सुखितजनाति विसेसो दट्ठब्बो। ठन्ति पतिट्ठहन्ति एत्थ मातुगामे पुत्तधीताति थियो। नरसद्दस्स विग्गहत्थो हेट्ठा वुत्तोव।

    Hinoti pavattati pītisomanassanti hi, kiṃ taṃ? Pītisomanassaṃ, rāti pavatteti jātarūpanti raṃ, kiṃ taṃ? Jātarūpaṃ, hiṃ ranti hiraṃ, dutiyātappurisasamāso. Ñāpeti tosetīti ñaṃ, kiṃ taṃ? Jātarūpaṃ. Hiraṃ hutvā ñaṃ hiraññaṃ, pavattamānaṃ pītisomanassaṃ pavattetvā jane visesena tosetīti attho gahetabbo. Vā-saddo vuttāvuttatthasamuccayattho. Gacchanti visesenāti gāvo, rattindivaṃ asanti bhakkhanti visesenāti assā, gāvo ca assā ca gavāssaṃ. Dātabbaṃ paṭhamaṃ dentīti dā, asanti bhakkhantīti asā, datvā asā dāsā, sāmikānaṃ dātabbaṃ paṭhamaṃ datvā pacchā asanti bhakkhantīti attho. Sāmikehi vā dinnaṃ asanti bhakkhantīti dāsā, dukkhena kasirena asanti pavattantīti vā dāsā,. Mātāpitūnaṃ hadayaṃ purentīti purisā, puraṃ hitaṃ vā isanti gavesantīti purisā. Buddhapaccekabuddhacakkavattibhāvaṃ pureti kammanti puraṃ, kiṃ taṃ? Balavakammaṃ, puraṃ isanti sīlenāti vā purisā. Purisā eva hi sammāsambuddhapaccekabuddhacakkavattibhāvaṃ gacchanti. ‘‘Puri uccaṭṭhāne sentīti vā purisā. Purisā hi mātūnaṃ pituṭṭhāne ṭhitā’’ti ime vacanatthā vuttappakārā yuttāyeva atthasambhavato. Dāsā ca purisā ca dāsaporisaṃ, majjhe vuddhi. Ettha ca dāsaggahaṇena dāsīpi gahitā. Dāsā dukkaṭajanā, purisā sukhitajanāti viseso daṭṭhabbo. Ṭhanti patiṭṭhahanti ettha mātugāme puttadhītāti thiyo. Narasaddassa viggahattho heṭṭhā vuttova.

    एकदेसो दोमनस्ससङ्खातो आदीनवो इध पाळिगाथायं आगतोति आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘दुक्खसङ्खातो आदीनवो कत्थ पाळियं आगतो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो? अबला नं बलीयन्ती’’तिआदि आरद्धं। अथ वा ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो? अबला नं बलीयन्ती’’तिआदि कस्मा एवं आरद्धं, ननु ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो? तस्स चे कामयानस्सा’’तिआदिना आदीनवो विभत्तोति? सच्‍चं, आदीनवो पन बहुविधो दुक्खदोमनस्सादिवसेन, तस्मिं बहुविधे आदीनवे एकदेसो दोमनस्ससङ्खातो आदीनवो पुब्बे विभत्तो, इदानि दुक्खसङ्खातं आदीनवं विभजितुं ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो? अबला नं बलीयन्ती’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु दुक्खदोमनस्सादीसु आदीनवेसु कतमो आदीनवो तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगतोति पुच्छित्वा –

    Ekadeso domanassasaṅkhāto ādīnavo idha pāḷigāthāyaṃ āgatoti ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘dukkhasaṅkhāto ādīnavo kattha pāḷiyaṃ āgato’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo ādīnavo? Abalā naṃ balīyantī’’tiādi āraddhaṃ. Atha vā ‘‘tattha katamo ādīnavo? Abalā naṃ balīyantī’’tiādi kasmā evaṃ āraddhaṃ, nanu ‘‘tattha katamo ādīnavo? Tassa ce kāmayānassā’’tiādinā ādīnavo vibhattoti? Saccaṃ, ādīnavo pana bahuvidho dukkhadomanassādivasena, tasmiṃ bahuvidhe ādīnave ekadeso domanassasaṅkhāto ādīnavo pubbe vibhatto, idāni dukkhasaṅkhātaṃ ādīnavaṃ vibhajituṃ ‘‘tattha katamo ādīnavo? Abalā naṃ balīyantī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu dukkhadomanassādīsu ādīnavesu katamo ādīnavo tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatoti pucchitvā –

    ‘‘अबला नं बलीयन्ति, मद्दन्तेनं परिस्सया।

    ‘‘Abalā naṃ balīyanti, maddantenaṃ parissayā;

    ततो नं दुक्खमन्वेति, नावं भिन्‍नमिवोदक’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ ७७६; महानि॰ ५) –

    Tato naṃ dukkhamanveti, nāvaṃ bhinnamivodaka’’nti. (su. ni. 776; mahāni. 5) –

    इध पाळिगाथायं यो दुक्खसङ्खातो एकदेसो आदीनवो आगतो, सो अयं दुक्खसङ्खातो एकदेसो आदीनवो देसनाहारस्स विसयोति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yo dukkhasaṅkhāto ekadeso ādīnavo āgato, so ayaṃ dukkhasaṅkhāto ekadeso ādīnavo desanāhārassa visayoti.

    गाथायं नत्थि बलं एतेसं किलेसानन्ति अबला। कस्मा किलेसा अबला होन्तीति? कुसलेहि पहातब्बत्ता। नरन्ति खेत्तादिकामे अनुगिज्झन्तं नरं, सद्धाबलादिविरहतो वा अबलं तं नरं बलीयन्ति अभिभवन्ति। किञ्‍चापि किलेसा कुसलेहि पहातब्बत्ता अबला होन्ति, तथापि काममनुगिज्झन्तं सद्धाबलादिविरहितं अभिभवितुं समत्था भवन्ति। मद्दन्तेनं परिस्सयाति कामगिद्धं कामे परियेसन्तं, कामं रक्खन्तञ्‍च एनं नरं परि समन्ततो परिपीळेत्वा अयन्ति पवत्तन्तीति परिस्सया, सीहब्यग्घादयो चेव कायदुच्‍चरितादयो च मद्दन्ति। ततो तेहि परिस्सयेहि अभिभूतं नं नरं जातिआदिदुक्खं अन्वेति अनुगच्छति। किमिव अन्वेति? उदकं भिन्‍ननावं अन्वेति इव, एवं अन्वेतीति अत्थो।

    Gāthāyaṃ natthi balaṃ etesaṃ kilesānanti abalā. Kasmā kilesā abalā hontīti? Kusalehi pahātabbattā. Naranti khettādikāme anugijjhantaṃ naraṃ, saddhābalādivirahato vā abalaṃ taṃ naraṃ balīyanti abhibhavanti. Kiñcāpi kilesā kusalehi pahātabbattā abalā honti, tathāpi kāmamanugijjhantaṃ saddhābalādivirahitaṃ abhibhavituṃ samatthā bhavanti. Maddantenaṃ parissayāti kāmagiddhaṃ kāme pariyesantaṃ, kāmaṃ rakkhantañca enaṃ naraṃ pari samantato paripīḷetvā ayanti pavattantīti parissayā, sīhabyagghādayo ceva kāyaduccaritādayo ca maddanti. Tato tehi parissayehi abhibhūtaṃ naṃ naraṃ jātiādidukkhaṃ anveti anugacchati. Kimiva anveti? Udakaṃ bhinnanāvaṃ anveti iva, evaṃ anvetīti attho.

    एकदेसं मग्गसङ्खातं निस्सरणं इध पाळिगाथायं आगतन्ति आचरियेन विभत्तं, अम्हेति च विञ्‍ञातं, ‘‘निब्बानसङ्खातं एकदेसं निस्सरणं कत्थ पाळिधम्मे आगत’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं निस्सरणं? तस्मा जन्तु सदा सतो’’तिआदि आरद्धं। अथ वा ‘‘तत्थ कतमं निस्सरणं? तस्मा जन्तु सदा सतो’’तिआदि कस्मा एवं आरद्धं, ननु ‘‘तत्थ कतमं निस्सरणं? यो कामे परिवज्‍जेती’’तिआदिना निस्सरणं विभत्तन्ति? सच्‍चं, निस्सरणं पन दुविधं मग्गनिब्बानवसेन, तत्थ दुविधे निस्सरणे मग्गसङ्खातं निस्सरणं पुब्बे विभत्तं, इदानि निब्बानसङ्खातं निस्सरणं विभजितुं ‘‘तत्थ कतमं निस्सरणं? तस्मा जन्तु सदा सतो’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु मग्गनिब्बानेसु निस्सरणेसु एकदेसं निब्बानसङ्खातं निस्सरणं तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगतन्ति पुच्छित्वा –

    Ekadesaṃ maggasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ idha pāḷigāthāyaṃ āgatanti ācariyena vibhattaṃ, amheti ca viññātaṃ, ‘‘nibbānasaṅkhātaṃ ekadesaṃ nissaraṇaṃ kattha pāḷidhamme āgata’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ nissaraṇaṃ? Tasmā jantu sadā sato’’tiādi āraddhaṃ. Atha vā ‘‘tattha katamaṃ nissaraṇaṃ? Tasmā jantu sadā sato’’tiādi kasmā evaṃ āraddhaṃ, nanu ‘‘tattha katamaṃ nissaraṇaṃ? Yo kāme parivajjetī’’tiādinā nissaraṇaṃ vibhattanti? Saccaṃ, nissaraṇaṃ pana duvidhaṃ magganibbānavasena, tattha duvidhe nissaraṇe maggasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ pubbe vibhattaṃ, idāni nibbānasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ vibhajituṃ ‘‘tattha katamaṃ nissaraṇaṃ? Tasmā jantu sadā sato’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu magganibbānesu nissaraṇesu ekadesaṃ nibbānasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatanti pucchitvā –

    ‘‘तस्मा जन्तु सदा सतो, कामानि परिवज्‍जये।

    ‘‘Tasmā jantu sadā sato, kāmāni parivajjaye;

    ते पहाय तरे ओघं, नावं सित्वाव पारगू’’ति॥ –

    Te pahāya tare oghaṃ, nāvaṃ sitvāva pāragū’’ti. –

    इध पाळिगाथायं यं निब्बानसङ्खातं निस्सरणं आगतं, इदं निस्सरणं देसनाहारस्स विसयन्ति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yaṃ nibbānasaṅkhātaṃ nissaraṇaṃ āgataṃ, idaṃ nissaraṇaṃ desanāhārassa visayanti.

    गाथायं तस्माति यस्मा कामगिद्धं नरं दुक्खं अन्वेति, तस्मा जन्तु सदा सब्बकाले पुब्बरत्तापररत्ते जागरियानुयोगेन सतो सतिसम्पन्‍नो हुत्वा कामानि किलेसकामे विक्खम्भनवसेन वा समुच्छेदवसेन वा परिवज्‍जये परिजहेय्य। ते कामे अरियमग्गेन पहाय चतुब्बिधं ओघं तरेय्य तरितुं सक्‍कुणेय्य। को तरति इव तरेय्य? नावासामिको नावं यं पविसन्तं उदकं सित्वा बहि सिञ्‍चित्वा लहुकाय नावाय अप्पकसिरेन तरित्वा पारगू पारं गच्छति इव, एवं अत्तनि पवत्तं किलेसूदकं सिञ्‍चित्वा अरियमग्गेन नीहरित्वा लहुकेन अत्तभावेन अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया निब्बानेन पारं निब्बानं सन्तिं गच्छेय्याति अत्थो। इदं निब्बानं कस्मा निस्सरणं होति? सब्बसङ्खतनिस्सरणतो निस्सरणं नाम।

    Gāthāyaṃ tasmāti yasmā kāmagiddhaṃ naraṃ dukkhaṃ anveti, tasmā jantu sadā sabbakāle pubbarattāpararatte jāgariyānuyogena sato satisampanno hutvā kāmāni kilesakāme vikkhambhanavasena vā samucchedavasena vā parivajjaye parijaheyya. Te kāme ariyamaggena pahāya catubbidhaṃ oghaṃ tareyya tarituṃ sakkuṇeyya. Ko tarati iva tareyya? Nāvāsāmiko nāvaṃ yaṃ pavisantaṃ udakaṃ sitvā bahi siñcitvā lahukāya nāvāya appakasirena taritvā pāragū pāraṃ gacchati iva, evaṃ attani pavattaṃ kilesūdakaṃ siñcitvā ariyamaggena nīharitvā lahukena attabhāvena anupādisesāya nibbānadhātuyā nibbānena pāraṃ nibbānaṃ santiṃ gaccheyyāti attho. Idaṃ nibbānaṃ kasmā nissaraṇaṃ hoti? Sabbasaṅkhatanissaraṇato nissaraṇaṃ nāma.

    इदं निस्सरणं इध पाळिधम्मे आगतन्ति आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च विञ्‍ञातं, ‘‘कतमं फलं कत्थ पाळिधम्मे आगत’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमं फलं? धम्मो हवे रक्खति धम्मचारि’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु रक्खननिप्फादनमच्‍चुतरणादीसु फलेसु कतमं फलं तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगतन्ति पुच्छित्वा –

    Idaṃ nissaraṇaṃ idha pāḷidhamme āgatanti ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca viññātaṃ, ‘‘katamaṃ phalaṃ kattha pāḷidhamme āgata’’nti pucchitabbattā ‘‘tattha katamaṃ phalaṃ? Dhammo have rakkhati dhammacāri’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu rakkhananipphādanamaccutaraṇādīsu phalesu katamaṃ phalaṃ tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatanti pucchitvā –

    ‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारिं, छत्तं महन्तं यथ वस्सकाले।

    ‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, chattaṃ mahantaṃ yatha vassakāle;

    एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे, न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारी’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०२, १०३) –

    Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī’’ti. (su. ni. 102, 103) –

    इध पाळिगाथायं यं अनत्थेहि धम्मस्स रक्खनफलं आगतं, रक्खावहनस्स अब्भुदयस्स यञ्‍च निप्फादनं फलं आगतं, इदं रक्खननिप्फादनं फलं देसनाहारस्स विसयन्ति।

    Idha pāḷigāthāyaṃ yaṃ anatthehi dhammassa rakkhanaphalaṃ āgataṃ, rakkhāvahanassa abbhudayassa yañca nipphādanaṃ phalaṃ āgataṃ, idaṃ rakkhananipphādanaṃ phalaṃ desanāhārassa visayanti.

    गाथायं धम्मोति येन पुग्गलेन यो दानादिप्पभेदो पुञ्‍ञधम्मो निब्बत्तितो, सो धम्मो। धम्मचारिं धम्मनिब्बत्तकं तं पुग्गलं अनत्थेहि रक्खति। किमिव? वस्सकाले देवे वस्सन्ते सति महन्तं कुसलेन धारेतब्बं छत्तं धारेन्तं कुसलं तं जनं वस्सतेमनतो रक्खति यथा, एवं रक्खितब्बो धम्मोपि अत्तसम्मापणिधानेन अप्पमत्तो हुत्वा सुट्ठु धम्मं रक्खन्तंयेव रक्खति, तादिसो धम्मचारीयेव दुग्गतिं न गच्छति। एसो आनिसंसो सुचिण्णे सुचिण्णस्स धम्मे धम्मस्स आनिसंसोति अत्थो।

    Gāthāyaṃ dhammoti yena puggalena yo dānādippabhedo puññadhammo nibbattito, so dhammo. Dhammacāriṃ dhammanibbattakaṃ taṃ puggalaṃ anatthehi rakkhati. Kimiva? Vassakāle deve vassante sati mahantaṃ kusalena dhāretabbaṃ chattaṃ dhārentaṃ kusalaṃ taṃ janaṃ vassatemanato rakkhati yathā, evaṃ rakkhitabbo dhammopi attasammāpaṇidhānena appamatto hutvā suṭṭhu dhammaṃ rakkhantaṃyeva rakkhati, tādiso dhammacārīyeva duggatiṃ na gacchati. Eso ānisaṃso suciṇṇe suciṇṇassa dhamme dhammassa ānisaṃsoti attho.

    एकदेसं फलं इध पाळिधम्मे आगतन्ति आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘कतमो उपायो कत्थ पाळियं आगतो’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमो उपायो? सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठेसु विपस्सनापुब्बङ्गमनिब्बिदादीसु उपायेसु कतमो उपायो तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगतोति पुच्छित्वा –

    Ekadesaṃ phalaṃ idha pāḷidhamme āgatanti ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘katamo upāyo kattha pāḷiyaṃ āgato’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamo upāyo? Sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhesu vipassanāpubbaṅgamanibbidādīsu upāyesu katamo upāyo tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatoti pucchitvā –

    ‘‘सब्बे सङ्खारा ‘अनिच्‍चा’ति…पे॰…।

    ‘‘Sabbe saṅkhārā ‘aniccā’ti…pe…;

    सब्बे धम्मा ‘अनत्ता’ति, यदा पञ्‍ञाय पस्सती’’ति॥ (ध॰ प॰ २७७-२७९) –

    Sabbe dhammā ‘anattā’ti, yadā paññāya passatī’’ti. (dha. pa. 277-279) –

    इध पाळिगाथासु यो विपस्सनापुब्बङ्गमनिब्बिदाञाणसङ्खातो विसुद्धिया अधिगमहेतुभावतो मग्गो आगतो, अयं उपायो देसनाहारस्स विसयोति।

    Idha pāḷigāthāsu yo vipassanāpubbaṅgamanibbidāñāṇasaṅkhāto visuddhiyā adhigamahetubhāvato maggo āgato, ayaṃ upāyo desanāhārassa visayoti.

    गाथासु सब्बे निरवसेसा कम्मचित्तोतुआहारेहि सङ्खरिता सङ्खतसङ्खारा हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्‍चा इति यदा पञ्‍ञाय पस्सति, अथ अनिच्‍चे दुक्खसभावे निब्बिन्दति, एसो विपस्सनापुब्बङ्गमो निब्बिन्दनञाणसङ्खातो धम्मो विसुद्धिया मग्गोति। ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चा’’तिआदीसु सङ्खारानं सङ्खतधम्मभावो पच्‍चयाकारविभङ्गट्ठकथायं (विभ॰ अट्ठ॰ २२६ सङ्खारपदनिद्देस) वुत्तोव, तं विभङ्गट्ठकथं अनोलोकेत्वा एकच्‍चे आचरिया ‘‘विपस्सनाञाणारम्मणत्ता तेभूमकधम्मायेवा’’ति वदन्ति, एवं सति मग्गफलधम्मानं निच्‍चादिभावो भवेय्य, तस्मा विभङ्गट्ठकथानुरूपोव अत्थो दट्ठब्बो। दुक्खाति दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खसङ्खारदुक्खभावेन दुक्खा। अनत्ताति निच्‍चसारसुखसारअत्तसाररहितत्ता असारकट्ठेन अनत्ता, अवसवत्तनट्ठेन वा अनत्ता।

    Gāthāsu sabbe niravasesā kammacittotuāhārehi saṅkharitā saṅkhatasaṅkhārā hutvā abhāvaṭṭhena aniccā iti yadā paññāya passati, atha anicce dukkhasabhāve nibbindati, eso vipassanāpubbaṅgamo nibbindanañāṇasaṅkhāto dhammo visuddhiyā maggoti. ‘‘Sabbe saṅkhārā aniccā’’tiādīsu saṅkhārānaṃ saṅkhatadhammabhāvo paccayākāravibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 226 saṅkhārapadaniddesa) vuttova, taṃ vibhaṅgaṭṭhakathaṃ anoloketvā ekacce ācariyā ‘‘vipassanāñāṇārammaṇattā tebhūmakadhammāyevā’’ti vadanti, evaṃ sati maggaphaladhammānaṃ niccādibhāvo bhaveyya, tasmā vibhaṅgaṭṭhakathānurūpova attho daṭṭhabbo. Dukkhāti dukkhadukkhavipariṇāmadukkhasaṅkhāradukkhabhāvena dukkhā. Anattāti niccasārasukhasāraattasārarahitattā asārakaṭṭhena anattā, avasavattanaṭṭhena vā anattā.

    एकदेसो उपायो इध पाळिधम्मे आगतोति आचरियेन विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘कतमा आणत्ति कत्थ पाळिधम्मे आगता’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘तत्थ कतमा आणत्ति? चक्खुमा विसमानीवा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तस्सं ‘‘अस्सादादीनवता’’तिआदिगाथायं निद्दिट्ठासु पापदुच्‍चरितपरिवज्‍जनाणत्तिकल्याणसुचरितचरणाणत्तिआदीसु कतमाणत्ति तत्थ तेसु पाळिधम्मेसु कत्थ पाळिधम्मे आगताति पुच्छित्वा –

    Ekadeso upāyo idha pāḷidhamme āgatoti ācariyena vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘katamā āṇatti kattha pāḷidhamme āgatā’’ti pucchitabbattā ‘‘tattha katamā āṇatti? Cakkhumā visamānīvā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tassaṃ ‘‘assādādīnavatā’’tiādigāthāyaṃ niddiṭṭhāsu pāpaduccaritaparivajjanāṇattikalyāṇasucaritacaraṇāṇattiādīsu katamāṇatti tattha tesu pāḷidhammesu kattha pāḷidhamme āgatāti pucchitvā –

    ‘‘चक्खुमा विसमानीव, विज्‍जमाने परक्‍कमे।

    ‘‘Cakkhumā visamānīva, vijjamāne parakkame;

    पण्डितो जीवलोकस्मिं, पापानि परिवज्‍जये’’ति॥ (उदा॰ ४३) –

    Paṇḍito jīvalokasmiṃ, pāpāni parivajjaye’’ti. (udā. 43) –

    इध पाळिधम्मे या पापदुच्‍चरितपरिवज्‍जनाणत्ति आगता, अयं पापदुच्‍चरितपरिवज्‍जनाणत्ति देसनाहारस्स विसयाति।

    Idha pāḷidhamme yā pāpaduccaritaparivajjanāṇatti āgatā, ayaṃ pāpaduccaritaparivajjanāṇatti desanāhārassa visayāti.

    गाथायं चक्खुमा पुरिसो विज्‍जमाने परक्‍कमे आवहितं सरीरं आवहन्तोव हुत्वा विसमानि भूमिप्पदेसानि वा विसमे हत्थिआदयो वा परिवज्‍जेति इव, एवं जीवलोकस्मिं पण्डितो पापानि लामकानि दुच्‍चरितानि परिवज्‍जेति। आणत्ति नाम आणारहस्स धम्मराजस्स भगवतो आणा, सा बहुविधा, तस्मा ‘‘करेय्य कल्याण’’न्तिआदिगाथायं सुचरितचरणा आणत्ति।

    Gāthāyaṃ cakkhumā puriso vijjamāne parakkame āvahitaṃ sarīraṃ āvahantova hutvā visamāni bhūmippadesāni vā visame hatthiādayo vā parivajjeti iva, evaṃ jīvalokasmiṃ paṇḍito pāpāni lāmakāni duccaritāni parivajjeti. Āṇatti nāma āṇārahassa dhammarājassa bhagavato āṇā, sā bahuvidhā, tasmā ‘‘kareyya kalyāṇa’’ntiādigāthāyaṃ sucaritacaraṇā āṇatti.

    ‘‘उपेथ सरणं बुद्धं, धम्मं सङ्घञ्‍च तादिनं।

    ‘‘Upetha saraṇaṃ buddhaṃ, dhammaṃ saṅghañca tādinaṃ;

    समादियथ सीलानि, तं वो अत्थाय हेहिती’’ति॥ (थेरीगा॰ २४९-२५०, २८९-२९०) –

    Samādiyatha sīlāni, taṃ vo atthāya hehitī’’ti. (therīgā. 249-250, 289-290) –

    आदीसु गाथासु सरणगमनाणत्तिसीलसमादानाणत्तिआदि आगताति।

    Ādīsu gāthāsu saraṇagamanāṇattisīlasamādānāṇattiādi āgatāti.

    ‘‘सुञ्‍ञतो लोकं अवेक्खस्सू’’तिआदि कस्मा एवं आरद्धं, ननु ‘‘तत्थ कतमं फलं? धम्मो हवे’’तिआदिना, ‘‘तत्थ कतमो उपायो? सब्बे सङ्खारा’’तिआदिना, ‘‘तत्थ कतमा आणत्ति? चक्खुमा’’तिआदिना च फलूपायाणत्तियो विभत्ताति? सच्‍चं, विसुं विसुं पन सुत्तेसु आगता फलूपायाणत्तियो विभत्ता, इदानि एकतो आगता फलूपायाणत्तियो विभजितुं ‘‘सुञ्‍ञतो लोकं अवेक्खस्सू’’तिआदि आरद्धं।

    ‘‘Suññato lokaṃ avekkhassū’’tiādi kasmā evaṃ āraddhaṃ, nanu ‘‘tattha katamaṃ phalaṃ? Dhammo have’’tiādinā, ‘‘tattha katamo upāyo? Sabbe saṅkhārā’’tiādinā, ‘‘tattha katamā āṇatti? Cakkhumā’’tiādinā ca phalūpāyāṇattiyo vibhattāti? Saccaṃ, visuṃ visuṃ pana suttesu āgatā phalūpāyāṇattiyo vibhattā, idāni ekato āgatā phalūpāyāṇattiyo vibhajituṃ ‘‘suññato lokaṃ avekkhassū’’tiādi āraddhaṃ.

    तत्थ सुञ्‍ञतो लोकं अवेक्खस्सूति सब्बम्पि सङ्खारलोकं अत्ततो सुञ्‍ञोति अवसवत्तितासल्‍लक्खणवसेन वा तुच्छभावसमनुपस्सनवसेन वा पस्साति इदं भगवतो वचनं विधानभावतो आणत्ति नाम। निच्‍चसारसुखसारअत्तसारादिरहितत्ता ‘‘मोघराजा’’ति आलपति, सद्धासीलसुतचागादिरहितत्ता वा मोघो।

    Tattha suññato lokaṃ avekkhassūti sabbampi saṅkhāralokaṃ attato suññoti avasavattitāsallakkhaṇavasena vā tucchabhāvasamanupassanavasena vā passāti idaṃ bhagavato vacanaṃ vidhānabhāvato āṇatti nāma. Niccasārasukhasāraattasārādirahitattā ‘‘mogharājā’’ti ālapati, saddhāsīlasutacāgādirahitattā vā mogho.

    ‘‘सदा सतो’’ति पुग्गलवसेन वुत्ताय सतिया सुञ्‍ञतादस्सनस्स सम्पजानहेतुभावतो सतियेव उपायो, न सतिमाति एत्थ सतीति अधिप्पायो।

    ‘‘Sadā sato’’ti puggalavasena vuttāya satiyā suññatādassanassa sampajānahetubhāvato satiyeva upāyo, na satimāti ettha satīti adhippāyo.

    अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्‍चाति एत्थ अत्तानुदिट्ठि नाम ‘‘रूपं अत्ता, रूपवा अत्ता, रूपस्मिं अत्ता, अत्तनि रूप’’न्तिआदिप्पकारा वीसतिवत्थुका दिट्ठि। मग्गेन ऊहच्‍च समुच्छिन्दित्वा एवं वुत्तविधिना मच्‍चुतरो मच्‍चुनो विसयातिक्‍कन्तो सिया भवेय्य। एत्थ यं मच्‍चुविसयं तरणं अतिक्‍कमनं, तस्स अतिक्‍कमनस्स यञ्‍च पुब्बभागपटिपदासम्पज्‍जनं, इदं भगवतो देसनाय फलं देसनाहारस्स विसयन्ति अधिप्पायो। पुब्बे विसुं विसुं फलूपायाणत्तियो विभत्तापि –

    Attānudiṭṭhiṃ ūhaccāti ettha attānudiṭṭhi nāma ‘‘rūpaṃ attā, rūpavā attā, rūpasmiṃ attā, attani rūpa’’ntiādippakārā vīsativatthukā diṭṭhi. Maggena ūhacca samucchinditvā evaṃ vuttavidhinā maccutaro maccuno visayātikkanto siyā bhaveyya. Ettha yaṃ maccuvisayaṃ taraṇaṃ atikkamanaṃ, tassa atikkamanassa yañca pubbabhāgapaṭipadāsampajjanaṃ, idaṃ bhagavato desanāya phalaṃ desanāhārassa visayanti adhippāyo. Pubbe visuṃ visuṃ phalūpāyāṇattiyo vibhattāpi –

    ‘‘सुञ्‍ञतो लोकं अवेक्खस्सु, मोघराज सदा सतो।

    ‘‘Suññato lokaṃ avekkhassu, mogharāja sadā sato;

    अत्तानुदिट्ठिं ऊहच्‍च, एवं मच्‍चुतरो सिया’’ति॥ (सु॰ नि॰ ११२५; महानि॰ १८६; चूळनि॰ पिङ्गियमाणवपुच्छा १४४, मोघराजमाणवपुच्छानिद्देस ८८) –

    Attānudiṭṭhiṃ ūhacca, evaṃ maccutaro siyā’’ti. (su. ni. 1125; mahāni. 186; cūḷani. piṅgiyamāṇavapucchā 144, mogharājamāṇavapucchāniddesa 88) –

    एकगाथायं पुन एकतो विभजनतो फलादीसु एकतो दस्सितेसु सब्बत्थ सुत्तेसु वा सब्बत्थ गाथासु वा फलादयो दस्सेतब्बा अस्सादादयो विय कत्थचि निद्धारेत्वाति विसेसो विजानितब्बो। तेनाह अट्ठकथाचरियो ‘‘यथा पन…पे॰… एकतो उदाहरणं कतन्ति दट्ठब्ब’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ५)।

    Ekagāthāyaṃ puna ekato vibhajanato phalādīsu ekato dassitesu sabbattha suttesu vā sabbattha gāthāsu vā phalādayo dassetabbā assādādayo viya katthaci niddhāretvāti viseso vijānitabbo. Tenāha aṭṭhakathācariyo ‘‘yathā pana…pe… ekato udāharaṇaṃ katanti daṭṭhabba’’nti (netti. aṭṭha. 5).

    ६. देसनाहारस्स विसयभूता अस्सादादयो ‘‘इध पाळिधम्मे अयं अस्सादो आगतो, इध पाळिधम्मे अयं आदीनवो आगतो’’तिआदिना विसेसतो निदस्सनवसेन सरूपतो आचरियेन विभत्ता, ते अस्सादादयो तिण्णं उग्घटितञ्‍ञुआदीनं पुग्गलानं सामञ्‍ञतो भगवा किं नु खो देसेति, उदाहु एकस्स पुग्गलस्स यथालाभं किं नु देसेतीति अनुयोगस्स सम्भवतो इमस्स पुग्गलस्स इमं देसेति, इमस्स पुग्गलस्स इमं देसेतीति पुग्गलभेदेन अस्सादादयो विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा उग्घटितञ्‍ञुस्सा’’तिआदि आरद्धं। तत्थ तत्थाति तेसु अस्सादादीसु। निस्सरणं उग्घटितञ्‍ञुस्स पुग्गलस्स भगवा देसेति, आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च इमे द्वे विपञ्‍चितञ्‍ञुस्स पुग्गलस्स भगवा देसेति, अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च इमे तयो नेय्यस्स पुग्गलस्स भगवा देसेतीति योजनत्थो दट्ठब्बो।

    6. Desanāhārassa visayabhūtā assādādayo ‘‘idha pāḷidhamme ayaṃ assādo āgato, idha pāḷidhamme ayaṃ ādīnavo āgato’’tiādinā visesato nidassanavasena sarūpato ācariyena vibhattā, te assādādayo tiṇṇaṃ ugghaṭitaññuādīnaṃ puggalānaṃ sāmaññato bhagavā kiṃ nu kho deseti, udāhu ekassa puggalassa yathālābhaṃ kiṃ nu desetīti anuyogassa sambhavato imassa puggalassa imaṃ deseti, imassa puggalassa imaṃ desetīti puggalabhedena assādādayo vibhajitvā dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā ugghaṭitaññussā’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tatthāti tesu assādādīsu. Nissaraṇaṃ ugghaṭitaññussa puggalassa bhagavā deseti, ādīnavañca nissaraṇañca ime dve vipañcitaññussa puggalassa bhagavā deseti, assādañca ādīnavañca nissaraṇañca ime tayo neyyassa puggalassa bhagavā desetīti yojanattho daṭṭhabbo.

    अट्ठकथायं पन ‘‘एवं अस्सादादयो उदाहरणवसेन सरूपतो दस्सेत्वा इदानि तत्थ पुग्गलविभागेन देसनाविभागं दस्सेतुं ‘तत्थ भगवा’तिआदि वुत्त’’न्ति वुत्तं।

    Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘evaṃ assādādayo udāharaṇavasena sarūpato dassetvā idāni tattha puggalavibhāgena desanāvibhāgaṃ dassetuṃ ‘tattha bhagavā’tiādi vutta’’nti vuttaṃ.

    तत्थ उग्घटितञ्‍ञुस्साति उग्घटीयते पटिविज्झीयते, ठपीयते वा सप्पभेदो वित्थारो अत्थोति उग्घटितो, जानातीति ञू, उग्घटितं अत्थं ञू उग्घटितञ्‍ञू, उद्देसमत्तेनेव सप्पभेदं सवित्थारं पटिविज्झितब्बं अत्थं पटिविज्झतीति अत्थो। यो पुग्गलो उद्देसेनेव उद्दिट्ठमत्तेनेव अत्थं ञत्वा अत्थसिद्धिप्पत्तो होति, सो उग्घटितञ्‍ञू नाम।

    Tattha ugghaṭitaññussāti ugghaṭīyate paṭivijjhīyate, ṭhapīyate vā sappabhedo vitthāro atthoti ugghaṭito, jānātīti ñū, ugghaṭitaṃ atthaṃ ñū ugghaṭitaññū, uddesamatteneva sappabhedaṃ savitthāraṃ paṭivijjhitabbaṃ atthaṃ paṭivijjhatīti attho. Yo puggalo uddeseneva uddiṭṭhamatteneva atthaṃ ñatvā atthasiddhippatto hoti, so ugghaṭitaññū nāma.

    विपञ्‍चीयते वित्थरीयते अत्थोति विपञ्‍चितो, तं जानातीति विपञ्‍चितञ्‍ञू। यो पुग्गलो निद्देसेन निद्दिट्ठमत्तमेव अत्थं ञत्वा अत्थसिद्धिप्पत्तो, सो विपञ्‍चितञ्‍ञू नाम।

    Vipañcīyate vittharīyate atthoti vipañcito, taṃ jānātīti vipañcitaññū. Yo puggalo niddesena niddiṭṭhamattameva atthaṃ ñatvā atthasiddhippatto, so vipañcitaññū nāma.

    पटिनिद्देसेन अत्थो नेतब्बो पापेतब्बोति नेय्यो। यो पुग्गलो पटिनिद्देसेन वा पटिलोमेन वा विभत्तं एव अत्थं ञत्वा अत्थसिद्धिप्पत्तो, सो नेय्यो नाम। निस्सरणदेसनायेव उग्घटितञ्‍ञुस्स पटिवेधाभिसमयो सिद्धो होति, आदीनवदेसनाय चेव निस्सरणदेसनाय च विपञ्‍चितञ्‍ञुस्स पटिवेधाभिसमयो सिद्धो होति, अस्साददेसनाय च आदीनवदेसनाय च निस्सरणदेसनाय च नेय्यस्स पटिवेधाभिसमयो सिद्धो होतीति अधिप्पायो इध गहेतब्बो।

    Paṭiniddesena attho netabbo pāpetabboti neyyo. Yo puggalo paṭiniddesena vā paṭilomena vā vibhattaṃ eva atthaṃ ñatvā atthasiddhippatto, so neyyo nāma. Nissaraṇadesanāyeva ugghaṭitaññussa paṭivedhābhisamayo siddho hoti, ādīnavadesanāya ceva nissaraṇadesanāya ca vipañcitaññussa paṭivedhābhisamayo siddho hoti, assādadesanāya ca ādīnavadesanāya ca nissaraṇadesanāya ca neyyassa paṭivedhābhisamayo siddho hotīti adhippāyo idha gahetabbo.

    पदपरमो पनेत्थ पटिवेधाभिसमयभजनाभावतो न गहितो। तस्मिञ्‍च अग्गहिते अस्सादो, आदीनवो, निस्सरणं, अस्सादादीनवा, अस्सादनिस्सरणानि, आदीनवनिस्सरणानि, अस्सादादीनवनिस्सरणानि चाति सत्तसु पट्ठाननयेसु ततियछट्ठसत्तमाव गहिता, अवसेसा चत्तारो नया न गहिता। वेनेय्यविनयनाभावतो हि गहणागहणं दट्ठब्बं। वेनेय्यविनयञ्‍च वेनेय्यानं सन्ताने अरियमग्गस्सुप्पादनं, न सासनविनयनमत्तं, अरियमग्गुप्पादनञ्‍च यथावुत्तेहि एव तीहि पदट्ठाननयेहि सिज्झतीति इतरे नया इध न वुत्ता।

    Padaparamo panettha paṭivedhābhisamayabhajanābhāvato na gahito. Tasmiñca aggahite assādo, ādīnavo, nissaraṇaṃ, assādādīnavā, assādanissaraṇāni, ādīnavanissaraṇāni, assādādīnavanissaraṇāni cāti sattasu paṭṭhānanayesu tatiyachaṭṭhasattamāva gahitā, avasesā cattāro nayā na gahitā. Veneyyavinayanābhāvato hi gahaṇāgahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Veneyyavinayañca veneyyānaṃ santāne ariyamaggassuppādanaṃ, na sāsanavinayanamattaṃ, ariyamagguppādanañca yathāvuttehi eva tīhi padaṭṭhānanayehi sijjhatīti itare nayā idha na vuttā.

    यस्मा पन पेटके (पेटको॰ २३) –

    Yasmā pana peṭake (peṭako. 23) –

    ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो च आदीनवो च?

    ‘‘Tattha katamo assādo ca ādīnavo ca?

    ‘यानि करोति पुरिसो, तानि पस्सति अत्तनि।

    ‘Yāni karoti puriso, tāni passati attani;

    कल्याणकारी कल्याणं, पापकारी च पापक’न्ति॥

    Kalyāṇakārī kalyāṇaṃ, pāpakārī ca pāpaka’nti.

    ‘‘तत्थ यं कल्याणकारी कल्याणं पच्‍चनुभोति, अयं अस्सादो। यं पापकारी पापं पच्‍चनुभोति, अयं आदीनवो।

    ‘‘Tattha yaṃ kalyāṇakārī kalyāṇaṃ paccanubhoti, ayaṃ assādo. Yaṃ pāpakārī pāpaṃ paccanubhoti, ayaṃ ādīnavo.

    ‘‘अट्ठिमे, भिक्खवे, लोकधम्मा। कतमे अट्ठ? ‘लाभो’तिआदि (अ॰ नि॰ ८.६)। तत्थ लाभो यसो सुखं पसंसा, अयं अस्सादो। अलाभो अयसो दुक्खं निन्दा, अयं आदीनवो।

    ‘‘Aṭṭhime, bhikkhave, lokadhammā. Katame aṭṭha? ‘Lābho’tiādi (a. ni. 8.6). Tattha lābho yaso sukhaṃ pasaṃsā, ayaṃ assādo. Alābho ayaso dukkhaṃ nindā, ayaṃ ādīnavo.

    ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो च निस्सरणञ्‍च?

    ‘‘Tattha katamo assādo ca nissaraṇañca?

    ‘सुखो विपाको पुञ्‍ञानं, अधिप्पायो च इज्झति।

    ‘Sukho vipāko puññānaṃ, adhippāyo ca ijjhati;

    खिप्पञ्‍च परमं सन्तिं, निब्बानमधिगच्छती’ति॥ –

    Khippañca paramaṃ santiṃ, nibbānamadhigacchatī’ti. –

    अयं अस्सादो च निस्सरणञ्‍च।

    Ayaṃ assādo ca nissaraṇañca.

    ‘‘द्वत्तिंसिमानि, भिक्खवे, महापुरिसस्स महापुरिसलक्खणानि, येहि समन्‍नागतस्स महापुरिसस्स द्वेयेव गतियो भवन्ति…पे॰… विवटच्छदोति सब्बं लक्खणसुत्तं (दी॰ नि॰ ३.१९९) अयं अस्सादो च निस्सरणञ्‍च।

    ‘‘Dvattiṃsimāni, bhikkhave, mahāpurisassa mahāpurisalakkhaṇāni, yehi samannāgatassa mahāpurisassa dveyeva gatiyo bhavanti…pe… vivaṭacchadoti sabbaṃ lakkhaṇasuttaṃ (dī. ni. 3.199) ayaṃ assādo ca nissaraṇañca.

    ‘‘तत्थ कतमो आदीनवो च निस्सरणञ्‍च?

    ‘‘Tattha katamo ādīnavo ca nissaraṇañca?

    ‘भारा हवे पञ्‍चक्खन्धा, भारहारो च पुग्गलो।

    ‘Bhārā have pañcakkhandhā, bhārahāro ca puggalo;

    भारादानं दुखं लोके, भारनिक्खेपनं सुखं॥

    Bhārādānaṃ dukhaṃ loke, bhāranikkhepanaṃ sukhaṃ.

    ‘निक्खिपित्वा गरुं भारं, अञ्‍ञं भारं अनादिय।

    ‘Nikkhipitvā garuṃ bhāraṃ, aññaṃ bhāraṃ anādiya;

    समूलं तण्हमब्बुय्ह, निच्छातो परिनिब्बुतो’ति॥ (सं॰ नि॰ ३.२२) –

    Samūlaṃ taṇhamabbuyha, nicchāto parinibbuto’ti. (saṃ. ni. 3.22) –

    अयं आदीनवो च निस्सरणञ्‍च।

    Ayaṃ ādīnavo ca nissaraṇañca.

    ‘‘तत्थ कतमो अस्सादो च आदीनवो च निस्सरणञ्‍च?

    ‘‘Tattha katamo assādo ca ādīnavo ca nissaraṇañca?

    ‘कामा हि चित्रा मधुरा मनोरमा, विरूपरूपेन मथेन्ति चित्तं।

    ‘Kāmā hi citrā madhurā manoramā, virūparūpena mathenti cittaṃ;

    तस्मा अहं पब्बजितोम्हि राज, अपण्णकं सामञ्‍ञमेव सेय्यो’ति॥ (म॰ नि॰ २.३०७; थेरगा॰ ७८७; पेटको॰ २३) –

    Tasmā ahaṃ pabbajitomhi rāja, apaṇṇakaṃ sāmaññameva seyyo’ti. (ma. ni. 2.307; theragā. 787; peṭako. 23) –

    अयं अस्सादो च आदीनवो च निस्सरणञ्‍चा’’ति वुत्तं, तस्मा तेपि नया इध निद्धारेत्वा वेदितब्बा। फलादीसुपि अयं नयो लब्भतियेव।

    Ayaṃ assādo ca ādīnavo ca nissaraṇañcā’’ti vuttaṃ, tasmā tepi nayā idha niddhāretvā veditabbā. Phalādīsupi ayaṃ nayo labbhatiyeva.

    यस्मा पेटके (सं॰ नि॰ १.२३, १९२; पेटको॰ २२; मि॰ प॰ २.१.९) – ‘‘तत्थ कतमं फलञ्‍च उपायो च? ‘सीले पतिट्ठाय नरो सप्पञ्‍ञो’ति गाथा, इदं फलञ्‍च उपायो च।

    Yasmā peṭake (saṃ. ni. 1.23, 192; peṭako. 22; mi. pa. 2.1.9) – ‘‘tattha katamaṃ phalañca upāyo ca? ‘Sīle patiṭṭhāya naro sappañño’ti gāthā, idaṃ phalañca upāyo ca.

    ‘‘तत्थ कतमं फलञ्‍च आणत्ति च?

    ‘‘Tattha katamaṃ phalañca āṇatti ca?

    ‘सचे भायथ दुक्खस्स, सचे वो दुक्खमप्पियं।

    ‘Sace bhāyatha dukkhassa, sace vo dukkhamappiyaṃ;

    माकत्थ पापकं कम्मं, आवि वा यदि वा रहो’ति॥ (उदा॰ ४४) –

    Mākattha pāpakaṃ kammaṃ, āvi vā yadi vā raho’ti. (udā. 44) –

    इदं फलञ्‍च आणत्ति च।

    Idaṃ phalañca āṇatti ca.

    ‘‘तत्थ कतमो उपायो च आणत्ति च?

    ‘‘Tattha katamo upāyo ca āṇatti ca?

    ‘कुम्भूपमं कायमिमं विदित्वा, नगरूपमं चित्तमिदं ठपेत्वा।

    ‘Kumbhūpamaṃ kāyamimaṃ viditvā, nagarūpamaṃ cittamidaṃ ṭhapetvā;

    योधेथ मारं पञ्‍ञावुधेन, जितञ्‍च रक्खे अनिवेसनो सिया’ति॥ (ध॰ प॰ ४०) –

    Yodhetha māraṃ paññāvudhena, jitañca rakkhe anivesano siyā’ti. (dha. pa. 40) –

    अयं उपायो च आणत्ति चा’’ति वुत्तं, तस्मा एवं फलादीनं दुक्खवसेनापि उदाहरणं वेदितब्बं।

    Ayaṃ upāyo ca āṇatti cā’’ti vuttaṃ, tasmā evaṃ phalādīnaṃ dukkhavasenāpi udāharaṇaṃ veditabbaṃ.

    ‘‘उग्घटितञ्‍ञुआदीनं तिण्णं पुग्गलानं इमस्स पुग्गलस्स इमं देसेति, इमस्स पुग्गलस्स इमं देसेती’’ति येहि पुग्गलेहि अस्सादादयो यथारहं आचरियेन विभत्ता, ते पुग्गला याहि पटिपदाहि भिन्‍ना, ता पटिपदा कित्तिका भवन्ति, ताहि भिन्‍ना पुग्गला च कित्तिकाति विचारणाय सम्भवतो ता पटिपदा, ते च पुग्गला एत्तकाति गणनतो दस्सेतुं ‘‘तत्थ चतस्सो पटिपदा’’तिआदि आरद्धं।

    ‘‘Ugghaṭitaññuādīnaṃ tiṇṇaṃ puggalānaṃ imassa puggalassa imaṃ deseti, imassa puggalassa imaṃ desetī’’ti yehi puggalehi assādādayo yathārahaṃ ācariyena vibhattā, te puggalā yāhi paṭipadāhi bhinnā, tā paṭipadā kittikā bhavanti, tāhi bhinnā puggalā ca kittikāti vicāraṇāya sambhavato tā paṭipadā, te ca puggalā ettakāti gaṇanato dassetuṃ ‘‘tattha catasso paṭipadā’’tiādi āraddhaṃ.

    तत्थ तत्थाति तेसु उग्घटितञ्‍ञुआदीसु पुग्गलेसु। ये पुग्गला याहि पटिपदाहि भिन्‍ना, ता पटिपदा चतस्सो भवन्ति, ते च पुग्गला चत्तारोति योजना कातब्बा। कतमा चतस्सो? दुक्खापटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा, दुक्खापटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा, सुखापटिपदा दन्धाभिञ्‍ञा, सुखापटिपदा खिप्पाभिञ्‍ञा चाति चतस्सो। कतमे चत्तारो? तण्हाचरितो मन्दो पुग्गलो, तण्हाचरितो उदत्तो पुग्गलो, दिट्ठिचरितो मन्दो पुग्गलो, दिट्ठिचरितो उदत्तो पुग्गलो चाति चत्तारो।

    Tattha tatthāti tesu ugghaṭitaññuādīsu puggalesu. Ye puggalā yāhi paṭipadāhi bhinnā, tā paṭipadā catasso bhavanti, te ca puggalā cattāroti yojanā kātabbā. Katamā catasso? Dukkhāpaṭipadā dandhābhiññā, dukkhāpaṭipadā khippābhiññā, sukhāpaṭipadā dandhābhiññā, sukhāpaṭipadā khippābhiññā cāti catasso. Katame cattāro? Taṇhācarito mando puggalo, taṇhācarito udatto puggalo, diṭṭhicarito mando puggalo, diṭṭhicarito udatto puggalo cāti cattāro.

    पटिपदाभिञ्‍ञाहि कतो विभागोपि पटिपदाहि कतो विभागो नाम होति अविनाभावतोति मनसि कत्वा ‘‘चतस्सो पटिपदाभिञ्‍ञा’’ति अवत्वा ‘‘चतस्सो पटिपदा’’ति वुत्ता। ता पनेता समथवसेनापि भिन्‍ना, विपस्सनावसेनापि भिन्‍ना। कथं समथवसेन? पथवीकसिणादीसु सब्बपठमं ‘‘पथवी पथवी’’तिआदिना पवत्तमनसिकारतो पट्ठाय याव झानस्स उपचारं उप्पज्‍जति, ताव पवत्ता पञ्‍ञा समथभावना ‘‘पटिपदा’’ति वुच्‍चति। उपचारतो पन पट्ठाय याव अप्पना, ताव पवत्ता पञ्‍ञा ‘‘अभिञ्‍ञा’’ति वुच्‍चति हेट्ठिमपञ्‍ञातो अधिगतपञ्‍ञाभावतो।

    Paṭipadābhiññāhi kato vibhāgopi paṭipadāhi kato vibhāgo nāma hoti avinābhāvatoti manasi katvā ‘‘catasso paṭipadābhiññā’’ti avatvā ‘‘catasso paṭipadā’’ti vuttā. Tā panetā samathavasenāpi bhinnā, vipassanāvasenāpi bhinnā. Kathaṃ samathavasena? Pathavīkasiṇādīsu sabbapaṭhamaṃ ‘‘pathavī pathavī’’tiādinā pavattamanasikārato paṭṭhāya yāva jhānassa upacāraṃ uppajjati, tāva pavattā paññā samathabhāvanā ‘‘paṭipadā’’ti vuccati. Upacārato pana paṭṭhāya yāva appanā, tāva pavattā paññā ‘‘abhiññā’’ti vuccati heṭṭhimapaññāto adhigatapaññābhāvato.

    सा च पटिपदा कस्सचि दुक्खा किच्छा होति नीवरणादिपच्‍चनीकधम्मसमुदाचारग्गहणताय, कस्सचि तदभावतो सुखा अकिच्छा होति, अभिञ्‍ञापि कस्सचि दन्धा असीघप्पवत्ति होति अविसदञाणताय, कस्सचि खिप्पा सीघप्पवत्ति होति विसदञाणतायाति।

    Sā ca paṭipadā kassaci dukkhā kicchā hoti nīvaraṇādipaccanīkadhammasamudācāraggahaṇatāya, kassaci tadabhāvato sukhā akicchā hoti, abhiññāpi kassaci dandhā asīghappavatti hoti avisadañāṇatāya, kassaci khippā sīghappavatti hoti visadañāṇatāyāti.

    कथं विपस्सनावसेन? यो रूपारूपमुखेन विपस्सनं अभिनिविसन्तो चत्तारि महाभूतानि परिग्गहेत्वा उपादारूपं परिग्गण्हाति, अरूपं परिग्गण्हाति, रूपारूपं पन परिग्गण्हन्तो दुक्खेन कसिरेन किलमन्तो परिग्गहएतउं सक्‍कोति, तस्स दुक्खापटिपदा नाम होति। परिग्गहितरूपारूपस्स विपस्सनापरिवासे मग्गपातुभावदन्धताय दन्धाभिञ्‍ञा नाम होति। तब्बिपरियायेन इतरा द्वे होन्ति। विपस्सनावसेन पन भिन्‍नायेव पटिपदाभिञ्‍ञायो इध दट्ठब्बा अभिसमयाधिकारत्ता, अट्ठकथायं पन ‘‘एवं येसं पुग्गलानं वसेन देसनाविभागो दस्सितो, ते पुग्गले पटिपदाविभागेन विभजित्वा दस्सेतुं ‘चतस्सो पटिपदा’तिआदि वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ६) वुत्तं। योजनानयो वुत्तनयानुसारेनेव वेदितब्बो।

    Kathaṃ vipassanāvasena? Yo rūpārūpamukhena vipassanaṃ abhinivisanto cattāri mahābhūtāni pariggahetvā upādārūpaṃ pariggaṇhāti, arūpaṃ pariggaṇhāti, rūpārūpaṃ pana pariggaṇhanto dukkhena kasirena kilamanto pariggahaetauṃ sakkoti, tassa dukkhāpaṭipadā nāma hoti. Pariggahitarūpārūpassa vipassanāparivāse maggapātubhāvadandhatāya dandhābhiññā nāma hoti. Tabbipariyāyena itarā dve honti. Vipassanāvasena pana bhinnāyeva paṭipadābhiññāyo idha daṭṭhabbā abhisamayādhikārattā, aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘evaṃ yesaṃ puggalānaṃ vasena desanāvibhāgo dassito, te puggale paṭipadāvibhāgena vibhajitvā dassetuṃ ‘catasso paṭipadā’tiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 6) vuttaṃ. Yojanānayo vuttanayānusāreneva veditabbo.

    चतूहि पटिपदाभिञ्‍ञाहि चत्तारो पुग्गला सब्बेव अनियमतो वट्टदुक्खतो किं नु खो निय्यन्ति, उदाहु ‘‘इमाय पटिपदाभिञ्‍ञाय अयं पुग्गलो निय्याति, इमाय पटिपदाभिञ्‍ञाय अयं पुग्गलो निय्याती’’ति नियमतो च निय्यातीति विचारणाय सम्भवतो ‘‘अयं पुग्गलो इमेहि निस्सयेहि उपनिस्सयपच्‍चयं लभित्वा इमाय पटिपदाभिञ्‍ञाय वट्टदुक्खतो निय्याती’’ति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘तण्हाचरितो मन्दो’’तिआदि वुत्तं।

    Catūhi paṭipadābhiññāhi cattāro puggalā sabbeva aniyamato vaṭṭadukkhato kiṃ nu kho niyyanti, udāhu ‘‘imāya paṭipadābhiññāya ayaṃ puggalo niyyāti, imāya paṭipadābhiññāya ayaṃ puggalo niyyātī’’ti niyamato ca niyyātīti vicāraṇāya sambhavato ‘‘ayaṃ puggalo imehi nissayehi upanissayapaccayaṃ labhitvā imāya paṭipadābhiññāya vaṭṭadukkhato niyyātī’’ti niyametvā dassetuṃ ‘‘taṇhācarito mando’’tiādi vuttaṃ.

    तत्थ तण्हाचरितो मन्दो पुग्गलो सतिपट्ठानेहि निस्सयेहि उपनिस्सयपच्‍चयं लभित्वा सतिन्द्रियेन सतिन्द्रियाधिकेन अरियमग्गेन दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्‍ञाय वट्टदुक्खतो निय्याति, तण्हाचरितो उदत्तो पुग्गलो झानेहि निस्सयेहि उपनिस्सयपच्‍चयं लभित्वा समाधिन्द्रियेन समाधिन्द्रियाधिकेन अरियमग्गेन दुक्खापटिपदाखिप्पाभिञ्‍ञाय वट्टदुक्खतो निय्याति , दिट्ठिचरितो मन्दो पुग्गलो सम्मप्पधानेहि निस्सयेहि उपनिस्सयपच्‍चयं लभित्वा वीरियिन्द्रियेन वीरियिन्द्रियाधिकेन अरियमग्गेन सुखापटिपदादन्धाभिञ्‍ञाय वट्टदुक्खतो निय्याति, दिट्ठिचरितो उदत्तो पुग्गलो सच्‍चेहि निस्सयेहि उपनिस्सयपच्‍चयं लभित्वा पञ्‍ञिन्द्रियेन पञ्‍ञिन्द्रियाधिकेन अरियमग्गेन सुखापटिपदाखिप्पाभिञ्‍ञाय वट्टदुक्खतो निय्यातीति योजना कातब्बा। अट्ठकथायं पन –

    Tattha taṇhācarito mando puggalo satipaṭṭhānehi nissayehi upanissayapaccayaṃ labhitvā satindriyena satindriyādhikena ariyamaggena dukkhāpaṭipadādandhābhiññāya vaṭṭadukkhato niyyāti, taṇhācarito udatto puggalo jhānehi nissayehi upanissayapaccayaṃ labhitvā samādhindriyena samādhindriyādhikena ariyamaggena dukkhāpaṭipadākhippābhiññāya vaṭṭadukkhato niyyāti , diṭṭhicarito mando puggalo sammappadhānehi nissayehi upanissayapaccayaṃ labhitvā vīriyindriyena vīriyindriyādhikena ariyamaggena sukhāpaṭipadādandhābhiññāya vaṭṭadukkhato niyyāti, diṭṭhicarito udatto puggalo saccehi nissayehi upanissayapaccayaṃ labhitvā paññindriyena paññindriyādhikena ariyamaggena sukhāpaṭipadākhippābhiññāya vaṭṭadukkhato niyyātīti yojanā kātabbā. Aṭṭhakathāyaṃ pana –

    ‘‘चत्तारो पुग्गलाति यथावुत्तपटिपदाविभागेनेव चत्तारो पटिपन्‍नकपुग्गला, तं पन पटिपदाविभागं सद्धिं हेतुपायफलेहि दस्सेतुं ‘तण्हाचरितो’तिआदि वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ६) –

    ‘‘Cattāro puggalāti yathāvuttapaṭipadāvibhāgeneva cattāro paṭipannakapuggalā, taṃ pana paṭipadāvibhāgaṃ saddhiṃ hetupāyaphalehi dassetuṃ ‘taṇhācarito’tiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 6) –

    वुत्तं। तत्थ तण्हाचरितोति तण्हाय निब्बत्तितं चरितं एतस्स पुग्गलस्साति तण्हाचरितो। मन्दोति मन्दियाय अविज्‍जाय समन्‍नागतोति मन्दो, मोहाधिकपुग्गलो। उदत्तोति उदअत्तो, उळारपञ्‍ञोति अत्थो। उळारं फलं देतीति उदो, को सो? पविचयो, अत्तनि निब्बत्तोति अत्तो, उदो अत्तो यस्स पुग्गलस्साति उदत्तोति वचनत्थो कातब्बो।

    Vuttaṃ. Tattha taṇhācaritoti taṇhāya nibbattitaṃ caritaṃ etassa puggalassāti taṇhācarito. Mandoti mandiyāya avijjāya samannāgatoti mando, mohādhikapuggalo. Udattoti udaatto, uḷārapaññoti attho. Uḷāraṃ phalaṃ detīti udo, ko so? Pavicayo, attani nibbattoti atto, udo atto yassa puggalassāti udattoti vacanattho kātabbo.

    पठमाय पटिपदाय हेतु नाम तण्हाचरितता, मन्दपञ्‍ञता च, उपायो सतिन्द्रियं, सब्बासम्पि फलं निय्यानमेव। दुतियाय पटिपदाय हेतु नाम तण्हाचरितता, उदत्तपञ्‍ञता च, उपायो वीरियिन्द्रियं। ततियाय पटिपदाय हेतु नाम दिट्ठिचरितता, मन्दपञ्‍ञता च, उपायो समाधिन्द्रियं। चतुत्थिया पटिपदाय हेतु नाम दिट्ठिचरितता, उदत्तपञ्‍ञता च, उपायो पञ्‍ञिन्द्रियन्ति हेतुपायफलानि दट्ठब्बानि।

    Paṭhamāya paṭipadāya hetu nāma taṇhācaritatā, mandapaññatā ca, upāyo satindriyaṃ, sabbāsampi phalaṃ niyyānameva. Dutiyāya paṭipadāya hetu nāma taṇhācaritatā, udattapaññatā ca, upāyo vīriyindriyaṃ. Tatiyāya paṭipadāya hetu nāma diṭṭhicaritatā, mandapaññatā ca, upāyo samādhindriyaṃ. Catutthiyā paṭipadāya hetu nāma diṭṭhicaritatā, udattapaññatā ca, upāyo paññindriyanti hetupāyaphalāni daṭṭhabbāni.

    एत्थ च दिट्ठिचरितो उदत्तो पुग्गलो उग्घटितञ्‍ञू नाम, दिट्ठिचरितो मन्दो चेव तण्हाचरितो उदत्तो च विपञ्‍चितञ्‍ञू नाम, तण्हाचरितो मन्दो पुग्गलो नेय्यो नाम, तस्मा ‘‘तत्थ भगवा उग्घटितञ्‍ञुस्स पुग्गलस्स निस्सरणं देसयती’’तिआदिना नयेन उग्घटितञ्‍ञुआदिवेनेय्यत्तयस्स भेददस्सनेन निस्सरणं देसयति, ‘‘आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च देसयति, अस्सादञ्‍च आदीनवञ्‍च निस्सरणञ्‍च देसयती’’ति देसनाविभागो दस्सितो। ‘‘तत्थ चतस्सो पटिपदा’’तिआदिना पटिपदाभेददस्सनेन ‘‘तण्हाचरितो मन्दो पुग्गलो, तण्हाचरितो उदत्तो पुग्गलो, दिट्ठिचरितो मन्दो पुग्गलो, दिट्ठिचरितो उदत्तो पुग्गलो’’ति चतुधा भिन्‍नं तण्हाचरितमन्दादिकं पुग्गलचतुक्‍कं दस्सितन्ति दट्ठब्बं।

    Ettha ca diṭṭhicarito udatto puggalo ugghaṭitaññū nāma, diṭṭhicarito mando ceva taṇhācarito udatto ca vipañcitaññū nāma, taṇhācarito mando puggalo neyyo nāma, tasmā ‘‘tattha bhagavā ugghaṭitaññussa puggalassa nissaraṇaṃ desayatī’’tiādinā nayena ugghaṭitaññuādiveneyyattayassa bhedadassanena nissaraṇaṃ desayati, ‘‘ādīnavañca nissaraṇañca desayati, assādañca ādīnavañca nissaraṇañca desayatī’’ti desanāvibhāgo dassito. ‘‘Tattha catasso paṭipadā’’tiādinā paṭipadābhedadassanena ‘‘taṇhācarito mando puggalo, taṇhācarito udatto puggalo, diṭṭhicarito mando puggalo, diṭṭhicarito udatto puggalo’’ti catudhā bhinnaṃ taṇhācaritamandādikaṃ puggalacatukkaṃ dassitanti daṭṭhabbaṃ.

    इदानि चतूहि पटिपदाभिञ्‍ञाहि चतुधा भिन्‍नं तण्हाचरितमन्दचतुक्‍कं अत्थनययोजनाय दुतियाय विसयं कत्वा दस्सेतुं ‘‘उभो तण्हाचरिता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तण्हाय समाधिपटिपक्खत्ता तण्हाचरिता मन्दउदत्ता उभो पुग्गला समथपुब्बङ्गमाय विपस्सनाय उपनिस्सयं लभित्वा रागविरागाय मग्गपञ्‍ञाय निय्यन्ति चेतोविमुत्तिया सेक्खफलभावाय। सम्मादिट्ठिसहितेनेव सम्मासमाधिना निय्यानं भवति, न सम्मासमाधिना एव, तस्मा दिट्ठिचरिता मन्दउदत्ता उभो पुग्गला विपस्सनापुब्बङ्गमेन समथेन अविज्‍जाविरागाय मग्गपञ्‍ञाय निय्यन्ति पञ्‍ञाविमुत्तिया असेक्खफलभावायाति चत्तारोपि पुग्गला दुविधायेव भवन्तीति वुत्तं होति।

    Idāni catūhi paṭipadābhiññāhi catudhā bhinnaṃ taṇhācaritamandacatukkaṃ atthanayayojanāya dutiyāya visayaṃ katvā dassetuṃ ‘‘ubho taṇhācaritā’’tiādi vuttaṃ. Tattha taṇhāya samādhipaṭipakkhattā taṇhācaritā mandaudattā ubho puggalā samathapubbaṅgamāya vipassanāya upanissayaṃ labhitvā rāgavirāgāya maggapaññāya niyyanti cetovimuttiyā sekkhaphalabhāvāya. Sammādiṭṭhisahiteneva sammāsamādhinā niyyānaṃ bhavati, na sammāsamādhinā eva, tasmā diṭṭhicaritā mandaudattā ubho puggalā vipassanāpubbaṅgamena samathena avijjāvirāgāya maggapaññāya niyyanti paññāvimuttiyā asekkhaphalabhāvāyāti cattāropi puggalā duvidhāyeva bhavantīti vuttaṃ hoti.

    रागविरागायाति रञ्‍जतीति रागो, सो विरज्‍जति एतायाति विरागा, रागस्स विरागा रागविरागा, ताय रागविरागाय। चेतोति चित्तप्पभेदेन च समाधि वुच्‍चति यथा ‘‘चित्तं पञ्‍ञञ्‍च भावय’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२३, १९२; मि॰ प॰ २.१.९.)। पटिप्पस्सद्धिवसेन पटिपक्खतो विमुच्‍चतीति विमुत्ति, चेतसा चित्तेन समाधिना विमुच्‍चतीति चेतोविमुत्ति, चेतो एव वा विमुत्ति चेतोविमुत्ति, अनागामिफलसमाधि। अनागामिपुग्गलो हि समाधिस्मिं परिपूरकारिताय चेतोविमुत्तिया निय्याति। अविज्‍जाविरागायाति अविन्दियं कायदुच्‍चरितादिं विन्दतीति अविज्‍जा, विन्दियं वा कायसुचरितादिं न विन्दतीति अविज्‍जा निरुत्तिनयेन। विरज्‍जति एतायाति विरागा, अविज्‍जाय विरागा अविज्‍जाविरागा, ताय अविज्‍जाविरागाय। पकारेहि जानातीति पञ्‍ञा, विमुच्‍चतीति विमुत्ति, पञ्‍ञाय विमुच्‍चतीति पञ्‍ञाविमुत्ति, पञ्‍ञा एव वा विमुत्ति पञ्‍ञाविमुत्ति, अरहत्तफलपञ्‍ञा, ताय पञ्‍ञाविमुत्तिया।

    Rāgavirāgāyāti rañjatīti rāgo, so virajjati etāyāti virāgā, rāgassa virāgā rāgavirāgā, tāya rāgavirāgāya. Cetoti cittappabhedena ca samādhi vuccati yathā ‘‘cittaṃ paññañca bhāvaya’’nti (saṃ. ni. 1.23, 192; mi. pa. 2.1.9.). Paṭippassaddhivasena paṭipakkhato vimuccatīti vimutti, cetasā cittena samādhinā vimuccatīti cetovimutti, ceto eva vā vimutti cetovimutti, anāgāmiphalasamādhi. Anāgāmipuggalo hi samādhismiṃ paripūrakāritāya cetovimuttiyā niyyāti. Avijjāvirāgāyāti avindiyaṃ kāyaduccaritādiṃ vindatīti avijjā, vindiyaṃ vā kāyasucaritādiṃ na vindatīti avijjā niruttinayena. Virajjati etāyāti virāgā, avijjāya virāgā avijjāvirāgā, tāya avijjāvirāgāya. Pakārehi jānātīti paññā, vimuccatīti vimutti, paññāya vimuccatīti paññāvimutti, paññā eva vā vimutti paññāvimutti, arahattaphalapaññā, tāya paññāvimuttiyā.

    ‘‘तेसु कतमे पुग्गला केन अत्थनयेन हातब्बा’’ति वत्तब्बतो ‘‘तत्थ ये समथपुब्बङ्गमाही’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तेसु ‘‘उभो तण्हाचरिता’’तिआदिना विभत्तेसु पुग्गलेसु ये उभो तण्हाचरिता मन्दउदत्ता पुग्गला समथ…पे॰… निय्यन्ति, ते उभो तण्हाचरिता मन्दउदत्ता पुग्गला नन्दियावट्टेन नयेन हातब्बा गमेतब्बा नेतब्बा। ये उभो दिट्ठिचरिता मन्दउदत्ता पुग्गला विपस्सना…पे॰… समथेन निय्यन्ति, ते उभो दिट्ठिचरिता मन्दउदत्ता पुग्गला सीहविक्‍कीळितेन नयेन हातब्बा गमेतब्बा नेतब्बाति अत्थो।

    ‘‘Tesu katame puggalā kena atthanayena hātabbā’’ti vattabbato ‘‘tattha ye samathapubbaṅgamāhī’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tesu ‘‘ubho taṇhācaritā’’tiādinā vibhattesu puggalesu ye ubho taṇhācaritā mandaudattā puggalā samatha…pe… niyyanti, te ubho taṇhācaritā mandaudattā puggalā nandiyāvaṭṭena nayena hātabbā gametabbā netabbā. Ye ubho diṭṭhicaritā mandaudattā puggalā vipassanā…pe… samathena niyyanti, te ubho diṭṭhicaritā mandaudattā puggalā sīhavikkīḷitena nayena hātabbā gametabbā netabbāti attho.

    ७. ‘‘तत्थ चतस्सो पटिपदा’’तिआदिना देसनाहारेन दुक्खापटिपदाभेदेन तण्हाचरितमन्दादिभेदो पुग्गलो विभत्तो, अम्हेहि च ञातो, ‘‘तस्स विभत्तानन्तरं स्वायं देसनाहारो कत्थ संवण्णेतब्बे धम्मे केनचि आकारेन सम्भवती’’ति पुच्छितब्बभावतो ‘‘स्वायं हारो कत्थ सम्भवती’’तिआदिमाह। नवमक्खणसम्पन्‍नस्स सत्था यं धम्मं देसेति, तस्मिं संवण्णेतब्बे धम्मे या वीमंसादिका सुतमयादिका तिस्सो पञ्‍ञा विभत्ता, ताहि पञ्‍ञाहि ये उग्घटितञ्‍ञुआदयो तयो पुग्गला विभत्ता, इति विभत्ताकारेन अयं देसनाहारो सत्थारा देसेतब्बे धम्मे सम्भवतीति दट्ठब्बो।

    7. ‘‘Tattha catasso paṭipadā’’tiādinā desanāhārena dukkhāpaṭipadābhedena taṇhācaritamandādibhedo puggalo vibhatto, amhehi ca ñāto, ‘‘tassa vibhattānantaraṃ svāyaṃ desanāhāro kattha saṃvaṇṇetabbe dhamme kenaci ākārena sambhavatī’’ti pucchitabbabhāvato ‘‘svāyaṃ hāro kattha sambhavatī’’tiādimāha. Navamakkhaṇasampannassa satthā yaṃ dhammaṃ deseti, tasmiṃ saṃvaṇṇetabbe dhamme yā vīmaṃsādikā sutamayādikā tisso paññā vibhattā, tāhi paññāhi ye ugghaṭitaññuādayo tayo puggalā vibhattā, iti vibhattākārena ayaṃ desanāhāro satthārā desetabbe dhamme sambhavatīti daṭṭhabbo.

    तत्थ स्वायं हारोति देसनाहारेन पटिपदाविभागेन वेनेय्यपुग्गलविभागो दस्सितो, सो अयं देसनाहारो। कत्थ सम्भवतीति कत्थ संवण्णेतब्बे धम्मे संवण्णनाभावेन सम्भवतीति। यस्साति यो सो वेनेय्यो पच्‍चन्तजादीहि अट्ठहि अक्खणेहि विमुत्तो, सवनधारणादीहि च सम्पत्तीहि समन्‍नागतो, तस्स वेनेय्यस्स। सत्थाति सदेवकं लोकं सासति अनुसासतीति सत्था। धम्मन्ति देसितं संवण्णेतब्बं धम्मं। देसयतीति सङ्खेपनयवित्थारनयेहि भासति। अञ्‍ञतरोति भगवतो सावकेसु एवं धम्मं देसेतुं समत्थो सावको। गरुट्ठानियोति गारवस्स ठानभूतेहि सीलसुतचागादिगुणविसेसेहि युत्तो मानितो सद्दहितब्बवचनो। सब्रह्मचारीति समं, सह वा ब्रह्मं सत्थुसासनं चरति पटिपज्‍जतीति सब्रह्मचारी। सद्धं लभति ‘‘यो सत्था धम्मं देसेति, सो सत्था सम्मासम्बुद्धो होती’’ति सत्थरि, ‘‘स्वाक्खातो वतायं धम्मो सात्थो सब्यञ्‍जनो एकन्तपरिपुण्णो एकन्तपरिसुद्धो अत्थावहो हितावहो सुखावहो झानमग्गफलनिब्बत्तको, अम्हेहि च सद्दहितब्बो’’ति देसिते धम्मे च अचलसद्धं लभति, सद्दहनं अत्तनो सन्ताने पुनप्पुनं उप्पादेति। तथा ‘‘यो सावको धम्मं देसेति, सो सावको सङ्खेपतो वा वित्थारतो वा धम्मं देसेतुं समत्थो वत गरुट्ठानियो सब्रह्मचारी मानितो सद्दहितब्बवचनो’’ति देसके सावके च ‘‘तादिसेन सावकेन देसितो यो धम्मो, सो धम्मो सात्थो सब्यञ्‍जनो एकन्तपरिपुण्णो एकन्तपरिसुद्धो अत्थावहो हितावहो सुखावहो झानमग्गफलनिब्बत्तको, अम्हेहि च सद्दहितब्बो’’ति सावकेन देसितधम्मे च सद्धं सद्दहनं अत्तनो सन्ताने पुनप्पुनं उप्पादेतीति अत्थो।

    Tattha svāyaṃ hāroti desanāhārena paṭipadāvibhāgena veneyyapuggalavibhāgo dassito, so ayaṃ desanāhāro. Kattha sambhavatīti kattha saṃvaṇṇetabbe dhamme saṃvaṇṇanābhāvena sambhavatīti. Yassāti yo so veneyyo paccantajādīhi aṭṭhahi akkhaṇehi vimutto, savanadhāraṇādīhi ca sampattīhi samannāgato, tassa veneyyassa. Satthāti sadevakaṃ lokaṃ sāsati anusāsatīti satthā. Dhammanti desitaṃ saṃvaṇṇetabbaṃ dhammaṃ. Desayatīti saṅkhepanayavitthāranayehi bhāsati. Aññataroti bhagavato sāvakesu evaṃ dhammaṃ desetuṃ samattho sāvako. Garuṭṭhāniyoti gāravassa ṭhānabhūtehi sīlasutacāgādiguṇavisesehi yutto mānito saddahitabbavacano. Sabrahmacārīti samaṃ, saha vā brahmaṃ satthusāsanaṃ carati paṭipajjatīti sabrahmacārī. Saddhaṃ labhati ‘‘yo satthā dhammaṃ deseti, so satthā sammāsambuddho hotī’’ti satthari, ‘‘svākkhāto vatāyaṃ dhammo sāttho sabyañjano ekantaparipuṇṇo ekantaparisuddho atthāvaho hitāvaho sukhāvaho jhānamaggaphalanibbattako, amhehi ca saddahitabbo’’ti desite dhamme ca acalasaddhaṃ labhati, saddahanaṃ attano santāne punappunaṃ uppādeti. Tathā ‘‘yo sāvako dhammaṃ deseti, so sāvako saṅkhepato vā vitthārato vā dhammaṃ desetuṃ samattho vata garuṭṭhāniyo sabrahmacārī mānito saddahitabbavacano’’ti desake sāvake ca ‘‘tādisena sāvakena desito yo dhammo, so dhammo sāttho sabyañjano ekantaparipuṇṇo ekantaparisuddho atthāvaho hitāvaho sukhāvaho jhānamaggaphalanibbattako, amhehi ca saddahitabbo’’ti sāvakena desitadhamme ca saddhaṃ saddahanaṃ attano santāne punappunaṃ uppādetīti attho.

    तत्थाति तस्मिं सद्दहितब्बे सत्थारा देसितधम्मे चेव सावकेन देसितधम्मे च सद्दहन्तस्स वेनेय्यस्स या वीमंसा, वीमंसन्तस्स या उस्साहना, उस्सहन्तस्स या तुलना, तुलयन्तस्स या उपपरिक्खा, सा अयं वीमंसादिका पञ्‍ञा सद्धानुसारेन पवत्तनतो सुतमयी पञ्‍ञा नाम। तत्थ वीमंसनं विमंसा, पाळिया, पाळिअत्थस्स च वीमंसा। वीमंसतीति वा वीमंसा, पदं पदन्तरेन, पदत्थं पदत्थन्तरेन विचारणका पञ्‍ञा। यथा चेत्थ, एवं उस्साहनादीसुपि भावसाधनकत्तुसाधनानि कातब्बानि। उस्साहना च उस्साहेन उपत्थम्भिका धम्मस्स धारणपरिचयसाधिका पञ्‍ञा च, न वीरियं, एत्थ च या सुतमत्तेयेव पवत्ता, वीमंसादिभावं अप्पत्ता निवत्ता, सा सुतमयी पञ्‍ञा न होति। या च सुत्वा वीमंसित्वा उस्साहनादिभावं अप्पत्ता निवत्ता, या च सुत्वा वीमंसित्वा उस्सहित्वा तुलनादिभावं अप्पत्ता निवत्ता, या च सुत्वा वीमंसित्वा उस्सहित्वा तुलयित्वा उपपरिक्खनभावं अप्पत्ता निवत्ता, सापि पञ्‍ञा न सुतमयी पञ्‍ञा होतीति दट्ठब्बा। या पन सुत्वा सद्दहन्तस्स वीमंसा, वीमंसन्तस्स उस्साहना, उस्सहन्तस्स तुलना, तुलयन्तस्स उपपरिक्खा होति, अयं सुतमयी पञ्‍ञा नाम होतीति दट्ठब्बा।

    Tatthāti tasmiṃ saddahitabbe satthārā desitadhamme ceva sāvakena desitadhamme ca saddahantassa veneyyassa yā vīmaṃsā, vīmaṃsantassa yā ussāhanā, ussahantassa yā tulanā, tulayantassa yā upaparikkhā, sā ayaṃ vīmaṃsādikā paññā saddhānusārena pavattanato sutamayī paññā nāma. Tattha vīmaṃsanaṃ vimaṃsā, pāḷiyā, pāḷiatthassa ca vīmaṃsā. Vīmaṃsatīti vā vīmaṃsā, padaṃ padantarena, padatthaṃ padatthantarena vicāraṇakā paññā. Yathā cettha, evaṃ ussāhanādīsupi bhāvasādhanakattusādhanāni kātabbāni. Ussāhanā ca ussāhena upatthambhikā dhammassa dhāraṇaparicayasādhikā paññā ca, na vīriyaṃ, ettha ca yā sutamatteyeva pavattā, vīmaṃsādibhāvaṃ appattā nivattā, sā sutamayī paññā na hoti. Yā ca sutvā vīmaṃsitvā ussāhanādibhāvaṃ appattā nivattā, yā ca sutvā vīmaṃsitvā ussahitvā tulanādibhāvaṃ appattā nivattā, yā ca sutvā vīmaṃsitvā ussahitvā tulayitvā upaparikkhanabhāvaṃ appattā nivattā, sāpi paññā na sutamayī paññā hotīti daṭṭhabbā. Yā pana sutvā saddahantassa vīmaṃsā, vīmaṃsantassa ussāhanā, ussahantassa tulanā, tulayantassa upaparikkhā hoti, ayaṃ sutamayī paññā nāma hotīti daṭṭhabbā.

    सुतमयी पञ्‍ञा आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमा चिन्तामयी पञ्‍ञा’’ति वत्तब्बभावतो सुतमयिया पञ्‍ञाय विभजनानन्तरं चिन्तामयिं पञ्‍ञं विभजितुं ‘‘तथा सुतेन निस्सयेना’’तिआदिमाह। तत्थ सुतन्ति सुय्यते परियत्तिधम्मोति सुतो, सवनं परियत्तिधम्मस्साति वा सुतं, दुविधम्पि सुतं। निस्सयेन उपनिस्सायाति अत्थो। इत्थम्भूतलक्खणे चेतं ‘‘सुतेन निस्सयेना’’ति करणवचनं। एत्थ पन ‘‘इदं पाणातिपातादिविरमनं सीलनट्ठेन सीलं, अयं एकग्गता समादहनट्ठेन समाधि , इमानि भूतुपादानि रुप्पनट्ठेन रूपानि, इमे फस्सादयो नमनट्ठेन नामानि, इमे रूपादयो पञ्‍च धम्मा रासट्ठेन खन्धा’’ति तेसं तेसं धम्मानं पीळनादिसभावस्स वीमंसनाभूता पञ्‍ञा वीमंसा नाम। तेसंयेव सीलसमाधिआदीनं सीलति पतिट्ठहति एत्थाति सीलन्तिआदिवचनत्थं पुच्छित्वा सभागलक्खणरसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानं तुलेत्वा विय गहणपञ्‍ञा तुलनं नाम। तेसंयेव सीलसमाधिआदीनं धम्मानं सभावलक्खणं अविजहित्वा अनिच्‍चतादुक्खतादिनमनरुप्पनादिसप्पच्‍चयसङ्खतादिआकारे वितक्‍केत्वा उपपरिक्खणपञ्‍ञा एव उपपरिक्खा नामाति विसेसतो दट्ठब्बो। सुतधम्मस्स धारणपरिचयवसेन पवत्तनतो सुतमयी पञ्‍ञा उस्साहना जाता विय न चिन्तामयी पञ्‍ञा चिन्तितस्स धारणपरिचयवसेन अप्पवत्तनतोति ‘‘उस्साहना’’ति न वुत्तं।

    Sutamayī paññā ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā cintāmayī paññā’’ti vattabbabhāvato sutamayiyā paññāya vibhajanānantaraṃ cintāmayiṃ paññaṃ vibhajituṃ ‘‘tathā sutena nissayenā’’tiādimāha. Tattha sutanti suyyate pariyattidhammoti suto, savanaṃ pariyattidhammassāti vā sutaṃ, duvidhampi sutaṃ. Nissayena upanissāyāti attho. Itthambhūtalakkhaṇe cetaṃ ‘‘sutena nissayenā’’ti karaṇavacanaṃ. Ettha pana ‘‘idaṃ pāṇātipātādiviramanaṃ sīlanaṭṭhena sīlaṃ, ayaṃ ekaggatā samādahanaṭṭhena samādhi , imāni bhūtupādāni ruppanaṭṭhena rūpāni, ime phassādayo namanaṭṭhena nāmāni, ime rūpādayo pañca dhammā rāsaṭṭhena khandhā’’ti tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ pīḷanādisabhāvassa vīmaṃsanābhūtā paññā vīmaṃsā nāma. Tesaṃyeva sīlasamādhiādīnaṃ sīlati patiṭṭhahati etthāti sīlantiādivacanatthaṃ pucchitvā sabhāgalakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānaṃ tuletvā viya gahaṇapaññā tulanaṃ nāma. Tesaṃyeva sīlasamādhiādīnaṃ dhammānaṃ sabhāvalakkhaṇaṃ avijahitvā aniccatādukkhatādinamanaruppanādisappaccayasaṅkhatādiākāre vitakketvā upaparikkhaṇapaññā eva upaparikkhā nāmāti visesato daṭṭhabbo. Sutadhammassa dhāraṇaparicayavasena pavattanato sutamayī paññā ussāhanā jātā viya na cintāmayī paññā cintitassa dhāraṇaparicayavasena appavattanatoti ‘‘ussāhanā’’ti na vuttaṃ.

    सुतमयी पञ्‍ञा चेव चिन्तामयी पञ्‍ञा च आचरियेन विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘कतमा भावनामयी पञ्‍ञा’’ति वत्तब्बभावतो कारणभूतानं द्विन्‍नं सुतमयिचिन्तामयिपञ्‍ञानं दस्सनानन्तरं फलभूतं भावनामयिं पञ्‍ञं विभजन्तो ‘‘इमाहि द्वीही’’तिआदिमाह। तत्थ इमाहि द्वीहि पञ्‍ञाहीति सुतमयिचिन्तामयिपञ्‍ञाहि कारणभूताहि। सुतमयिपञ्‍ञाय वा चिन्तामयिपञ्‍ञाय वा उभयत्थ वा ठितोयेव योगावचरो विपस्सनं आरभतीति। मनसिकारसम्पयुत्तस्साति रूपारूपेसु परिग्गहादिवसेन सङ्खारेसु अनिच्‍चतादिवसेन मनसिकारेन सम्मा पकारेहि युत्तप्पयुत्तस्स। दिट्ठिविसुद्धिकङ्खावितरणविसुद्धिमग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि- पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धिसम्पादनेन विपस्सनं उस्सुक्‍कन्तस्स योगावचरस्स सन्ताने ञाणदस्सनविसुद्धिसङ्खातं यं अरियमग्गञाणं निब्बानारम्मणदस्सनभूमियं वा भावनाभूमियं वा उप्पज्‍जति, अयं भावनामयी पञ्‍ञाति अत्थो दट्ठब्बो। यदिपि पठममग्गञाणं पठमं निब्बानदस्सनतो ‘‘दस्सन’’न्ति वुत्तं, भावनावसेन पन पवत्तनतो ‘‘भावनामयी पञ्‍ञा’’ति वेदितब्बं। दस्सनभूमीति पठममग्गफलानि, सेसानि ‘‘भावनाभूमी’’ति वुच्‍चन्ति।

    Sutamayī paññā ceva cintāmayī paññā ca ācariyena vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘katamā bhāvanāmayī paññā’’ti vattabbabhāvato kāraṇabhūtānaṃ dvinnaṃ sutamayicintāmayipaññānaṃ dassanānantaraṃ phalabhūtaṃ bhāvanāmayiṃ paññaṃ vibhajanto ‘‘imāhi dvīhī’’tiādimāha. Tattha imāhi dvīhi paññāhīti sutamayicintāmayipaññāhi kāraṇabhūtāhi. Sutamayipaññāya vā cintāmayipaññāya vā ubhayattha vā ṭhitoyeva yogāvacaro vipassanaṃ ārabhatīti. Manasikārasampayuttassāti rūpārūpesu pariggahādivasena saṅkhāresu aniccatādivasena manasikārena sammā pakārehi yuttappayuttassa. Diṭṭhivisuddhikaṅkhāvitaraṇavisuddhimaggāmaggañāṇadassanavisuddhi- paṭipadāñāṇadassanavisuddhisampādanena vipassanaṃ ussukkantassa yogāvacarassa santāne ñāṇadassanavisuddhisaṅkhātaṃ yaṃ ariyamaggañāṇaṃ nibbānārammaṇadassanabhūmiyaṃ vā bhāvanābhūmiyaṃ vā uppajjati, ayaṃ bhāvanāmayī paññāti attho daṭṭhabbo. Yadipi paṭhamamaggañāṇaṃ paṭhamaṃ nibbānadassanato ‘‘dassana’’nti vuttaṃ, bhāvanāvasena pana pavattanato ‘‘bhāvanāmayī paññā’’ti veditabbaṃ. Dassanabhūmīti paṭhamamaggaphalāni, sesāni ‘‘bhāvanābhūmī’’ti vuccanti.

    ८. अम्हाकाचरिय तुम्हेहि ‘‘यस्स सत्था वा’’तिआदिना सुतमयिपञ्‍ञादिका विभत्ता, एवं सति सुतेन विना चिन्तामयी पञ्‍ञा नाम न भवेय्य, महाबोधिसत्तानं पन सुतेन विना चिन्तामयी पञ्‍ञा होत्वेवाति चोदनं मनसि कत्वा तस्मिं सङ्गहेत्वा पकारन्तरेन विभजितुं ‘‘परतोघोसा’’तिआदिमाह।

    8. Amhākācariya tumhehi ‘‘yassa satthā vā’’tiādinā sutamayipaññādikā vibhattā, evaṃ sati sutena vinā cintāmayī paññā nāma na bhaveyya, mahābodhisattānaṃ pana sutena vinā cintāmayī paññā hotvevāti codanaṃ manasi katvā tasmiṃ saṅgahetvā pakārantarena vibhajituṃ ‘‘paratoghosā’’tiādimāha.

    तत्थ परतोघोसाति परतो पवत्तो देसनाघोसो पच्‍चयो एतिस्साति परतोघोसा। पच्‍चत्तसमुट्ठिताति पति विसुं अत्तनियेव समुट्ठिता। योनिसोमनसिकाराति तेसं तेसं चिन्तेतब्बानं रूपादीनं धम्मानं रुप्पननमनादिसभावपरिग्गण्हनादिना उपायेन पवत्तमनसिकारा चिन्तामयी पञ्‍ञा नाम, इमिना सावकापि सामञ्‍ञतो गहिता, तथापि उग्घटितञ्‍ञुआदीनंयेव वुत्तत्ता सावका इध गहिता, तस्मा पुरिमनयो युत्ततरो। परतोति धम्मदेसकतो पवत्तेन धम्मदेसनाघोसेन हेतुना यं ञाणं उप्पज्‍जति, पच्‍चत्तसमुट्ठितेन, योनिसोमनसिकारेन च हेतुना यं ञाणं उप्पज्‍जति, अयं भावनावसेन पवत्तनतो भावनामयी पञ्‍ञा नाम, इमिना सावकापि सामञ्‍ञतो गहिता, तथापि उग्घटितञ्‍ञुआदीनंयेव वुत्तत्ता सावका इध गहिता, तस्मा पुरिमनयो युत्ततरो। परतोति धम्मदेसकतो पवत्तेन धम्मदेसनाघोसेन हेतुना यं ञाणं उप्पज्‍जति, पच्‍चत्तसमुट्ठितेन, योनिसोमनसिकारेन च हेतुना यं ञाणं उप्पज्‍जति, अयं भावनावसेन पवत्तनतो भावनामयी पञ्‍ञा नामाति विभजित्वा पण्डितेहि ञेय्याति वित्थारेन गम्भीरत्थं ञातुं इच्छन्तेहि ‘‘एवं पटिपदाविभागेना’’तिआदिना (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ९) अट्ठकथावचनेन जानितब्बो।

    Tattha paratoghosāti parato pavatto desanāghoso paccayo etissāti paratoghosā. Paccattasamuṭṭhitāti pati visuṃ attaniyeva samuṭṭhitā. Yonisomanasikārāti tesaṃ tesaṃ cintetabbānaṃ rūpādīnaṃ dhammānaṃ ruppananamanādisabhāvapariggaṇhanādinā upāyena pavattamanasikārā cintāmayī paññā nāma, iminā sāvakāpi sāmaññato gahitā, tathāpi ugghaṭitaññuādīnaṃyeva vuttattā sāvakā idha gahitā, tasmā purimanayo yuttataro. Paratoti dhammadesakato pavattena dhammadesanāghosena hetunā yaṃ ñāṇaṃ uppajjati, paccattasamuṭṭhitena, yonisomanasikārena ca hetunā yaṃ ñāṇaṃ uppajjati, ayaṃ bhāvanāvasena pavattanato bhāvanāmayī paññā nāma, iminā sāvakāpi sāmaññato gahitā, tathāpi ugghaṭitaññuādīnaṃyeva vuttattā sāvakā idha gahitā, tasmā purimanayo yuttataro. Paratoti dhammadesakato pavattena dhammadesanāghosena hetunā yaṃ ñāṇaṃ uppajjati, paccattasamuṭṭhitena, yonisomanasikārena ca hetunā yaṃ ñāṇaṃ uppajjati, ayaṃ bhāvanāvasena pavattanato bhāvanāmayī paññā nāmāti vibhajitvā paṇḍitehi ñeyyāti vitthārena gambhīratthaṃ ñātuṃ icchantehi ‘‘evaṃ paṭipadāvibhāgenā’’tiādinā (netti. aṭṭha. 9) aṭṭhakathāvacanena jānitabbo.

    सुतमयिपञ्‍ञादिका तिस्सो पञ्‍ञा आचरियेन नानानयेहि विभत्ता, अम्हेहि च ञाता, ‘‘तासु यस्स एका वा द्वे वा पञ्‍ञा अत्थि, सो पुग्गलो कोनामो, यस्स एकापि नत्थि, सो पुग्गलो कोनामो’’ति पुच्छितब्बभावतो यस्स अयं पञ्‍ञा, इमा वा अत्थि, सो पुग्गलो इत्थन्‍नामो, यस्स नत्थि, सो पुग्गलो इत्थन्‍नामोति पटिपदापञ्‍ञाप्पभेदेन पुग्गलं विभजितुं ‘‘यस्स इमा’’तिआदि वुत्तं।

    Sutamayipaññādikā tisso paññā ācariyena nānānayehi vibhattā, amhehi ca ñātā, ‘‘tāsu yassa ekā vā dve vā paññā atthi, so puggalo konāmo, yassa ekāpi natthi, so puggalo konāmo’’ti pucchitabbabhāvato yassa ayaṃ paññā, imā vā atthi, so puggalo itthannāmo, yassa natthi, so puggalo itthannāmoti paṭipadāpaññāppabhedena puggalaṃ vibhajituṃ ‘‘yassa imā’’tiādi vuttaṃ.

    तत्थ यस्स अतितिक्खपञ्‍ञस्स सुतमयी पञ्‍ञा चेव चिन्तामयी पञ्‍ञा च इमा द्वे पञ्‍ञा अत्थि, अयं अतितिक्खपञ्‍ञो उद्देसमत्तेनेव जाननतो उग्घटितञ्‍ञू नाम। यस्स नातितिक्खपञ्‍ञस्स उद्देसनिद्देसेहि सुतमयी पञ्‍ञा अत्थि, चिन्तामयी पञ्‍ञा नत्थि, अयं नातितिक्खपञ्‍ञो उद्देसनिद्देसेहि जाननतो विपञ्‍चितञ्‍ञू नाम। यस्स मन्दपञ्‍ञस्स उद्देसनिद्देसेहि नेव सुतमयी पञ्‍ञा अत्थि, न चिन्तामयी पञ्‍ञा च, अयं मन्दपञ्‍ञो उद्देसनिद्देसपटिनिद्देसेहि जाननतो निरवसेसवित्थारदेसनाय नेतब्बतो नेय्यो नामाति। अट्ठकथायं पन ‘‘इदानि यदत्थं इमा पञ्‍ञा उद्धटा, तमेव वेनेय्यपुग्गलविभागं योजेत्वा दस्सेतुं ‘यस्सा’तिआदि वुत्त’’न्तिआदि (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ८) वुत्तं।

    Tattha yassa atitikkhapaññassa sutamayī paññā ceva cintāmayī paññā ca imā dve paññā atthi, ayaṃ atitikkhapañño uddesamatteneva jānanato ugghaṭitaññū nāma. Yassa nātitikkhapaññassa uddesaniddesehi sutamayī paññā atthi, cintāmayī paññā natthi, ayaṃ nātitikkhapañño uddesaniddesehi jānanato vipañcitaññū nāma. Yassa mandapaññassa uddesaniddesehi neva sutamayī paññā atthi, na cintāmayī paññā ca, ayaṃ mandapañño uddesaniddesapaṭiniddesehi jānanato niravasesavitthāradesanāya netabbato neyyo nāmāti. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘idāni yadatthaṃ imā paññā uddhaṭā, tameva veneyyapuggalavibhāgaṃ yojetvā dassetuṃ ‘yassā’tiādi vutta’’ntiādi (netti. aṭṭha. 8) vuttaṃ.

    ९. ‘‘तत्थ भगवा उग्घटितञ्‍ञुस्सा’’तिआदिना देसनं विभावेति, ‘‘तत्थ चतस्सो पटिपदा’’तिआदिना पटिपदाविभागेहि, ‘‘स्वायं हारो’’तिआदिना ञाणविभागेहि च देसनाभाजनं वेनेय्यत्तयं आचरियेन विभत्तं, अम्हेहि च ञातं, ‘‘याय देसनापाळिया देसनाहारं योजेतुं पुब्बे ‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामी’तिआदिना देसनाहारस्स विसयभावेन या पाळिदेसना निक्खित्ता, सा पाळिदेसना देसनाहारेन निद्धारितेसु अस्सादादीसु अत्थेसु किमत्थं देसयती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमं अत्थं देसयती’’ति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘सायं धम्मदेसना’’तिआदि आरद्धं।

    9. ‘‘Tattha bhagavā ugghaṭitaññussā’’tiādinā desanaṃ vibhāveti, ‘‘tattha catasso paṭipadā’’tiādinā paṭipadāvibhāgehi, ‘‘svāyaṃ hāro’’tiādinā ñāṇavibhāgehi ca desanābhājanaṃ veneyyattayaṃ ācariyena vibhattaṃ, amhehi ca ñātaṃ, ‘‘yāya desanāpāḷiyā desanāhāraṃ yojetuṃ pubbe ‘dhammaṃ vo, bhikkhave, desessāmī’tiādinā desanāhārassa visayabhāvena yā pāḷidesanā nikkhittā, sā pāḷidesanā desanāhārena niddhāritesu assādādīsu atthesu kimatthaṃ desayatī’’ti pucchitabbattā ‘‘imaṃ atthaṃ desayatī’’ti niyametvā dassetuṃ ‘‘sāyaṃ dhammadesanā’’tiādi āraddhaṃ.

    तत्थ सायं धम्मदेसनाति या धम्मदेसना आदिकल्याणादिका पुब्बे देसनाहारस्स विसयभावेन निक्खित्ता, सायं धम्मदेसना अस्सादादीसु किमत्थं देसयतीति कथेतुकामताय पुच्छति, पुच्छित्वा ‘‘चत्तारि सच्‍चानि देसयती’’ति विस्सज्‍जेति, तानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘दुक्खं समुदयं निरोधं मग्ग’’न्ति वुत्तं। पवत्तिपवत्तकनिवत्तिनिवत्तनुपायभावेन अविपरीतभावतो ‘‘सच्‍चानी’’ति वुत्तानि।

    Tattha sāyaṃ dhammadesanāti yā dhammadesanā ādikalyāṇādikā pubbe desanāhārassa visayabhāvena nikkhittā, sāyaṃ dhammadesanā assādādīsu kimatthaṃ desayatīti kathetukāmatāya pucchati, pucchitvā ‘‘cattāri saccāni desayatī’’ti vissajjeti, tāni sarūpato dassetuṃ ‘‘dukkhaṃ samudayaṃ nirodhaṃ magga’’nti vuttaṃ. Pavattipavattakanivattinivattanupāyabhāvena aviparītabhāvato ‘‘saccānī’’ti vuttāni.

    यस्सं देसनायं सच्‍चानि देसनाहारेन निद्धारितानि, सा देसना चत्तारि सच्‍चानि देसयतीति युत्तं होतु। यस्सं देसनायं अस्सादादयो निद्धारिता, सा देसना चत्तारि सच्‍चानि देसयतीति न सक्‍का वत्तुं। हेट्ठा च अस्सादादयो निद्धारिता, तस्मा ‘‘अस्सादादयो’’तिपि वत्तब्बन्ति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘आदीनवो फलञ्‍च दुक्ख’’न्तिआदि वुत्तं। देसनाहारेन संवण्णनानयेन देसनायं निद्धारितो आदीनवो चेव फलञ्‍च दुक्खसच्‍चं होति, अस्सादो समुदयसच्‍चं, निस्सरणं निरोधसच्‍चं, उपायो चेव आणत्ति च मग्गसच्‍चं होति, तस्मा ‘‘चत्तारि सच्‍चानि देसयती’’ति वत्तब्बमेवाति।

    Yassaṃ desanāyaṃ saccāni desanāhārena niddhāritāni, sā desanā cattāri saccāni desayatīti yuttaṃ hotu. Yassaṃ desanāyaṃ assādādayo niddhāritā, sā desanā cattāri saccāni desayatīti na sakkā vattuṃ. Heṭṭhā ca assādādayo niddhāritā, tasmā ‘‘assādādayo’’tipi vattabbanti codanaṃ manasi katvā ‘‘ādīnavo phalañca dukkha’’ntiādi vuttaṃ. Desanāhārena saṃvaṇṇanānayena desanāyaṃ niddhārito ādīnavo ceva phalañca dukkhasaccaṃ hoti, assādo samudayasaccaṃ, nissaraṇaṃ nirodhasaccaṃ, upāyo ceva āṇatti ca maggasaccaṃ hoti, tasmā ‘‘cattāri saccāni desayatī’’ti vattabbamevāti.

    तण्हावज्‍जा तेभूमकधम्मा दुक्खं, ते च अनिच्‍चादीहि पीळितत्ता आदीनवायेव। फलन्ति देसनाय फलं लोकियं, न लोकुत्तरं, तस्मा दुक्खन्ति वत्तब्बमेव। अस्सादोति तण्हास्सादस्स गहितत्ता ‘‘अस्सादो समुदयो’’ति च वत्तब्बं। अस्सादेकदेसो दुक्खमेव, अस्सादेकदेसो दुक्खञ्‍चेव समुदयो च। सह विपस्सनाय अरियमग्गो च भगवतो आणत्ति च देसनाय फलाधिगमस्स उपायभावतो ‘‘उपायो, आणत्ति च मग्गो’’ति वुत्तं, निस्सरणेकदेसोपि मग्गोति दट्ठब्बो। ‘‘इमानि चत्तारि सच्‍चानि या देसना विसेसतो देसयति, कतमा सा’’ति पुच्छितब्बत्ता विसेसं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘इमानि चत्तारि सच्‍चानि इदं धम्मचक्‍क’’न्ति वुत्तं। इदं वुच्‍चमानं धम्मचक्‍कं इमानि चत्तारि सच्‍चानि विसेसतो देसयतीति योजना कातब्बा।

    Taṇhāvajjā tebhūmakadhammā dukkhaṃ, te ca aniccādīhi pīḷitattā ādīnavāyeva. Phalanti desanāya phalaṃ lokiyaṃ, na lokuttaraṃ, tasmā dukkhanti vattabbameva. Assādoti taṇhāssādassa gahitattā ‘‘assādo samudayo’’ti ca vattabbaṃ. Assādekadeso dukkhameva, assādekadeso dukkhañceva samudayo ca. Saha vipassanāya ariyamaggo ca bhagavato āṇatti ca desanāya phalādhigamassa upāyabhāvato ‘‘upāyo, āṇatti ca maggo’’ti vuttaṃ, nissaraṇekadesopi maggoti daṭṭhabbo. ‘‘Imāni cattāri saccāni yā desanā visesato desayati, katamā sā’’ti pucchitabbattā visesaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘imāni cattāri saccāni idaṃ dhammacakka’’nti vuttaṃ. Idaṃ vuccamānaṃ dhammacakkaṃ imāni cattāri saccāni visesato desayatīti yojanā kātabbā.

    ‘‘या देसना इमानि चत्तारि सच्‍चानि विसेसतो देसयति, तस्सा देसनाय धम्मचक्‍कभावं किं भगवा आहा’’ति वत्तब्बभावतो ‘‘यथाह भगवा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘जातिपि दुक्खा’’तिआदिवचनतो (महाव॰ १४) तण्हावज्‍जं जातिआदिकं तेभूमकधम्मजातं दुक्खस्स अधिट्ठानभावेन, दुक्खदुक्खादिभावेन च ‘‘दुक्ख’’न्ति वुत्तं। मेति मया पवत्तितन्ति योजना। भिक्खवेति सवने उस्साहं जनेतुं आलपति। बाराणसियन्ति बाराणसीनगरस्स अविदूरे। इसिपतनेति सीलक्खन्धादीनं इसनतो गवेसनतो ‘‘इसी’’ति वोहरितानं पच्‍चेकबुद्धानं पतनट्ठाने। मिगदायेति मिगानं अभयदानट्ठाने कारिते अस्समेव।

    ‘‘Yā desanā imāni cattāri saccāni visesato desayati, tassā desanāya dhammacakkabhāvaṃ kiṃ bhagavā āhā’’ti vattabbabhāvato ‘‘yathāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘jātipi dukkhā’’tiādivacanato (mahāva. 14) taṇhāvajjaṃ jātiādikaṃ tebhūmakadhammajātaṃ dukkhassa adhiṭṭhānabhāvena, dukkhadukkhādibhāvena ca ‘‘dukkha’’nti vuttaṃ. Meti mayā pavattitanti yojanā. Bhikkhaveti savane ussāhaṃ janetuṃ ālapati. Bārāṇasiyanti bārāṇasīnagarassa avidūre. Isipataneti sīlakkhandhādīnaṃ isanato gavesanato ‘‘isī’’ti voharitānaṃ paccekabuddhānaṃ patanaṭṭhāne. Migadāyeti migānaṃ abhayadānaṭṭhāne kārite assameva.

    अनुत्तरन्ति उत्तरितराभावेन अनुत्तरं अनतिसयं। धम्मचक्‍कन्ति सतिपट्ठानादिके सभावधारणादिना अत्थेन धम्मो चेव पवत्तनट्ठेन चक्‍कञ्‍चाति धम्मचक्‍कं। अप्पटिवत्तियन्ति अप्पटिसेधनीयं। कस्मा? जनकस्स भगवतो धम्मिस्सरत्ता सम्मासम्बुद्धत्ता, जञ्‍ञस्स च अनुत्तरत्ता कोण्डञ्‍ञादीनञ्‍चेव अट्ठारसब्रह्मकोटिया च चतुसच्‍चपटिवेधसाधनतो च। ‘‘केन अप्पटिवत्तिय’’न्ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘समणेन वा’’तिआदिमाह। तत्थ समणेनाति पब्बज्‍जमत्तूपगतेन । ब्राह्मणेनाति जातिब्राह्मणेन। परमत्थानञ्हि समणब्राह्मणानं पटिसेधने चित्तुप्पादानुप्पज्‍जनम्पि नत्थि। देवेनाति छकामावचरदेवेन। ब्रह्मुनाति रूपब्रह्मा गहिता। ‘‘समणेन वा …पे॰… ब्रह्मुना’’ति एत्तकमेव अवत्वा‘‘केनची’’ति वुत्तवचनेन अवसेसखत्तियगहपतिपरिसजना सङ्गहिता। तस्मा खत्तियब्राह्मणगहपतिसमणचातुमहाराजिकतावतिंसमारब्रह्मपरिसा अट्ठविधापि पटिसेधेतुं असमत्थायेवाति वेदितब्बा। लोकस्मिन्ति सत्तसमूहे धम्मचक्‍काधारे।

    Anuttaranti uttaritarābhāvena anuttaraṃ anatisayaṃ. Dhammacakkanti satipaṭṭhānādike sabhāvadhāraṇādinā atthena dhammo ceva pavattanaṭṭhena cakkañcāti dhammacakkaṃ. Appaṭivattiyanti appaṭisedhanīyaṃ. Kasmā? Janakassa bhagavato dhammissarattā sammāsambuddhattā, jaññassa ca anuttarattā koṇḍaññādīnañceva aṭṭhārasabrahmakoṭiyā ca catusaccapaṭivedhasādhanato ca. ‘‘Kena appaṭivattiya’’nti pucchitabbattā ‘‘samaṇena vā’’tiādimāha. Tattha samaṇenāti pabbajjamattūpagatena . Brāhmaṇenāti jātibrāhmaṇena. Paramatthānañhi samaṇabrāhmaṇānaṃ paṭisedhane cittuppādānuppajjanampi natthi. Devenāti chakāmāvacaradevena. Brahmunāti rūpabrahmā gahitā. ‘‘Samaṇena vā …pe… brahmunā’’ti ettakameva avatvā‘‘kenacī’’ti vuttavacanena avasesakhattiyagahapatiparisajanā saṅgahitā. Tasmā khattiyabrāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmaparisā aṭṭhavidhāpi paṭisedhetuṃ asamatthāyevāti veditabbā. Lokasminti sattasamūhe dhammacakkādhāre.

    ‘‘द्वादस पदानि सुत्त’’न्ति गाथानुरूपं धम्मचक्‍कसुत्ते पदानि विभजन्तो ‘‘तत्थ अपरिमाणा’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति धम्मचक्‍कदेसनायं (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३ आदयो; पटि॰ म॰ २.३०)। ‘‘अपरिमाणा अक्खरा अपरिमाणा पदा’’ति अवत्वा ‘‘अपरिमाणा पदा अपरिमाणा अक्खरा’’ति उप्पटिपाटिवचनेहि येभुय्येन पदसङ्गहितानीति दस्सेति। पदा, अक्खरा, ब्यञ्‍जनाति च लिङ्गविपल्‍लासानीति दट्ठब्बानि। एतस्सेव अत्थस्साति वत्तब्बाकारस्स चतुसच्‍चसङ्खातस्स अत्थस्सेव सङ्कासना पकासना पकासनाकारो पञ्‍ञत्ताकारोति आकारवन्तआकारसम्बन्धे सामिवचनं। सङ्कासनाकारोति च सङ्कासनीयस्स अत्थस्स आकारो। एस नयो सेसेसुपि। इतिपीति इति इमिना पकारेनपि, इमिना पकारेनपि इदं जातिआदिकं दुक्खं अरियसच्‍चन्ति वेदितब्बं।

    ‘‘Dvādasa padāni sutta’’nti gāthānurūpaṃ dhammacakkasutte padāni vibhajanto ‘‘tattha aparimāṇā’’tiādimāha. Tattha tatthāti dhammacakkadesanāyaṃ (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13 ādayo; paṭi. ma. 2.30). ‘‘Aparimāṇā akkharā aparimāṇā padā’’ti avatvā ‘‘aparimāṇā padā aparimāṇā akkharā’’ti uppaṭipāṭivacanehi yebhuyyena padasaṅgahitānīti dasseti. Padā, akkharā, byañjanāti ca liṅgavipallāsānīti daṭṭhabbāni. Etasseva atthassāti vattabbākārassa catusaccasaṅkhātassa atthasseva saṅkāsanā pakāsanā pakāsanākāro paññattākāroti ākāravantaākārasambandhe sāmivacanaṃ. Saṅkāsanākāroti ca saṅkāsanīyassa atthassa ākāro. Esa nayo sesesupi. Itipīti iti iminā pakārenapi, iminā pakārenapi idaṃ jātiādikaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti veditabbaṃ.

    अयन्ति कामतण्हादिभेदा अयं तण्हा। दुक्खसमुदयोति दुक्खनिब्बत्तनस्स हेतुभावतो दुक्खसमुदयो। अयन्ति सब्बसङ्खततो निस्सटा अयं असङ्खता धातु। दुक्खनिरोधोति जातिआदिप्पभेदस्स दुक्खस्स अनुप्पादननिरोधपच्‍चयत्ता दुक्खनिरोधो। अयन्ति सम्मादिट्ठादिको अट्ठङ्गिको अरियो मग्गो। दुक्खनिरोधभूतं निब्बानं आरम्मणकरणवसेन गतत्ता, दुक्खनिरोधप्पत्तिया पटिपदाभावतो च दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा। सेसं वुत्तनयमेव।

    Ayanti kāmataṇhādibhedā ayaṃ taṇhā. Dukkhasamudayoti dukkhanibbattanassa hetubhāvato dukkhasamudayo. Ayanti sabbasaṅkhatato nissaṭā ayaṃ asaṅkhatā dhātu. Dukkhanirodhoti jātiādippabhedassa dukkhassa anuppādananirodhapaccayattā dukkhanirodho. Ayanti sammādiṭṭhādiko aṭṭhaṅgiko ariyo maggo. Dukkhanirodhabhūtaṃ nibbānaṃ ārammaṇakaraṇavasena gatattā, dukkhanirodhappattiyā paṭipadābhāvato ca dukkhanirodhagāminī paṭipadā. Sesaṃ vuttanayameva.

    ‘‘तत्थ अपरिमाणा’’तिआदिना ब्यञ्‍जनपदअत्थपदानि विभजित्वा तेसं अञ्‍ञमञ्‍ञं विसयिविसयभावेन सम्बन्धभावं दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदि वुत्तं। अथ वा भगवा किं सामञ्‍ञेहि अक्खरादीहि सङ्कासेति वा पकासेति वा, उदाहु यथारहं सङ्कासेति पकासेतीतिआदिविचारणाय सम्भवतो विसयविसयिभावेन सम्बन्धभावं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदि वुत्तं। तत्थ ‘‘अक्खरेहि सङ्कासेती’’ति कस्मा एवं वुत्तं, ननु ‘‘दुक्खसच्‍च’’न्तिआदीसु पदेनेव दुक्खसच्‍चत्थत्तादिको सङ्कासितब्बोति? सच्‍चं, पदावयवस्स पन अक्खरस्स गहणमुखेनेव अक्खरसमुदायस्सपि पदस्स गहणं होति, पदे गहिते च दुक्खसच्‍चत्थादिकावबोधो होत्वेव, एवं सति पदेनेव सिज्झनतो अक्खरो विसुं न गहेतब्बोति? न, दुक्खसच्‍चत्थादिकावबोधस्स विसेसुप्पत्तिभावतो। दु-इति अक्खरेन हि अनेकुपद्दवाधिट्ठानभावेन कुच्छितत्थो गहितो, ख-इति अक्खरेन धुवसुभसुखत्तभावविरहेन तुच्छत्थोति एवमादिकावबोधस्स विसेसुप्पत्ति भवति। तेन वुत्तं ‘‘पदत्थगहणस्स विसेसाधानं जायती’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ९)। पदपरियोसाने वाक्यपरियोसानाभावतो अक्खरेहि संखित्तेन दीपियमानो अत्थो पदेहि पकासितोवाति वुत्तं ‘‘पदेहि पकासेती’’ति। वाक्यपरियोसाने पन सङ्कासितो पकासितो अत्थो विवरितो विवटो कतोवाति वुत्तं। ‘‘ब्यञ्‍जनेहि विवरती’’ति। पकारेहि च वाक्यभेदे कते सो अत्थो विभत्तो नामाति वुत्तं ‘‘आकारेहि विभजती’’ति। वाक्यावयवानं पदानं पच्‍चेकं निब्बचनविभागे कते सो अत्थो पाकटो कतोवाति वुत्तं ‘‘निरुत्तीहि उत्तानीकरोती’’ति। कतनिब्बचनेहि वाक्यावयवेहि वित्थारवसेन निरवसेसतो देसितेहि वेनेय्यसत्तानं चित्ते परिसमन्ततो तोसनं होति, पञ्‍ञातेजनञ्‍चाति आह ‘‘निद्देसेहि पञ्‍ञपेती’’ति।

    ‘‘Tattha aparimāṇā’’tiādinā byañjanapadaatthapadāni vibhajitvā tesaṃ aññamaññaṃ visayivisayabhāvena sambandhabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā akkharehi saṅkāsetī’’tiādi vuttaṃ. Atha vā bhagavā kiṃ sāmaññehi akkharādīhi saṅkāseti vā pakāseti vā, udāhu yathārahaṃ saṅkāseti pakāsetītiādivicāraṇāya sambhavato visayavisayibhāvena sambandhabhāvaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā akkharehi saṅkāsetī’’tiādi vuttaṃ. Tattha ‘‘akkharehi saṅkāsetī’’ti kasmā evaṃ vuttaṃ, nanu ‘‘dukkhasacca’’ntiādīsu padeneva dukkhasaccatthattādiko saṅkāsitabboti? Saccaṃ, padāvayavassa pana akkharassa gahaṇamukheneva akkharasamudāyassapi padassa gahaṇaṃ hoti, pade gahite ca dukkhasaccatthādikāvabodho hotveva, evaṃ sati padeneva sijjhanato akkharo visuṃ na gahetabboti? Na, dukkhasaccatthādikāvabodhassa visesuppattibhāvato. Du-iti akkharena hi anekupaddavādhiṭṭhānabhāvena kucchitattho gahito, kha-iti akkharena dhuvasubhasukhattabhāvavirahena tucchatthoti evamādikāvabodhassa visesuppatti bhavati. Tena vuttaṃ ‘‘padatthagahaṇassa visesādhānaṃ jāyatī’’ti (netti. aṭṭha. 9). Padapariyosāne vākyapariyosānābhāvato akkharehi saṃkhittena dīpiyamāno attho padehi pakāsitovāti vuttaṃ ‘‘padehi pakāsetī’’ti. Vākyapariyosāne pana saṅkāsito pakāsito attho vivarito vivaṭo katovāti vuttaṃ. ‘‘Byañjanehi vivaratī’’ti. Pakārehi ca vākyabhede kate so attho vibhatto nāmāti vuttaṃ ‘‘ākārehi vibhajatī’’ti. Vākyāvayavānaṃ padānaṃ paccekaṃ nibbacanavibhāge kate so attho pākaṭo katovāti vuttaṃ ‘‘niruttīhi uttānīkarotī’’ti. Katanibbacanehi vākyāvayavehi vitthāravasena niravasesato desitehi veneyyasattānaṃ citte parisamantato tosanaṃ hoti, paññātejanañcāti āha ‘‘niddesehi paññapetī’’ti.

    ‘‘भगवा अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदीसु ‘‘भगवा एवा’’ति वा ‘‘अक्खरेहि एवा’’ति वा अवधारणे योजिते ‘‘सावको न सङ्कासेति, पदादीहि न सङ्कासेती’’ति अत्थो भवेय्य, सावको च सङ्कासेति, पदादीहि च सङ्कासेति। कत्थ अवधारणं योजेतब्बन्ति चे? ‘‘भगवा अक्खरेहि सङ्कासेतियेवा’’ति अवधारणं योजेतब्बं। एवञ्हि सति सावकेन सङ्कासितो वा पदादीहि सङ्कासितो वा अत्थो सङ्गहितो होति। अत्थपदानञ्‍च अक्खरादिनानाविसयता सिद्धा होति। तेन एकानुसन्धिके सुत्ते छळेव अत्थपदानि निद्धारेतब्बानि, अनेकानुसन्धिके सुत्ते अनुसन्धिभेदेन विसुं विसुं छ छ अत्थपदानि निद्धारेतब्बानि।

    ‘‘Bhagavā akkharehi saṅkāsetī’’tiādīsu ‘‘bhagavā evā’’ti vā ‘‘akkharehi evā’’ti vā avadhāraṇe yojite ‘‘sāvako na saṅkāseti, padādīhi na saṅkāsetī’’ti attho bhaveyya, sāvako ca saṅkāseti, padādīhi ca saṅkāseti. Kattha avadhāraṇaṃ yojetabbanti ce? ‘‘Bhagavā akkharehi saṅkāsetiyevā’’ti avadhāraṇaṃ yojetabbaṃ. Evañhi sati sāvakena saṅkāsito vā padādīhi saṅkāsito vā attho saṅgahito hoti. Atthapadānañca akkharādinānāvisayatā siddhā hoti. Tena ekānusandhike sutte chaḷeva atthapadāni niddhāretabbāni, anekānusandhike sutte anusandhibhedena visuṃ visuṃ cha cha atthapadāni niddhāretabbāni.

    ‘‘छसु ब्यञ्‍जनपदेसु कतमेन ब्यञ्‍जनपदेन कतमं किच्‍चं साधेती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘इमिना इदं किच्‍चं, इमिना इदं किच्‍चं साधेती’’ति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ भगवा अक्खरेहि च पदेहि च उग्घटेती’’तिआदिमाह। तत्थ तत्थाति अक्खरादीसु ब्यञ्‍जनपदेसु। उग्घटेतीति उग्घटनकिच्‍चं साधेतीति अत्थो। किञ्‍चापि देसनाव उग्घटनकिच्‍चं साधेति, भगवा पन देसनाजनकत्ता उग्घटनकिच्‍चं साधेतीति वुच्‍चति। सेसेसुपि एवमत्थो दट्ठब्बो।

    ‘‘Chasu byañjanapadesu katamena byañjanapadena katamaṃ kiccaṃ sādhetī’’ti pucchitabbattā ‘‘iminā idaṃ kiccaṃ, iminā idaṃ kiccaṃ sādhetī’’ti niyametvā dassetuṃ ‘‘tattha bhagavā akkharehi ca padehi ca ugghaṭetī’’tiādimāha. Tattha tatthāti akkharādīsu byañjanapadesu. Ugghaṭetīti ugghaṭanakiccaṃ sādhetīti attho. Kiñcāpi desanāva ugghaṭanakiccaṃ sādheti, bhagavā pana desanājanakattā ugghaṭanakiccaṃ sādhetīti vuccati. Sesesupi evamattho daṭṭhabbo.

    ‘‘उग्घटनकिच्‍चसाधिका देसनायेव किं विपञ्‍चनवित्थारणकिच्‍चसाधिका देसनाजनकत्ता, उदाहु विसुं विसुं किच्‍चसाधिका अञ्‍ञा’’ति पुच्छितब्बभावतो विसुं विसुं किच्‍चसाधिका अञ्‍ञा देसनाति नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘तत्थ उग्घटना आदी’’तिआदिमाह। अथ वा ‘‘कतमा उग्घटना, कतमा विपञ्‍चना, कतमा वित्थारणा’’ति पुच्छितब्बत्ता वुत्तं ‘‘तत्थ उग्घटना आदी’’तिआदि। तत्थ तत्थाति उग्घटनादिकिच्‍चसाधिकासु देसनासु। उग्घटनाति उग्घटनकिच्‍चसाधिका देसना आदिदेसना होति। विपञ्‍चनाति विपञ्‍चनकिच्‍चसाधिका देसना मज्झेदेसना होति। वित्थारणाति वित्थारणकिच्‍चसाधिका देसना परियोसानदेसना होतीति अत्थो दट्ठब्बो।

    ‘‘Ugghaṭanakiccasādhikā desanāyeva kiṃ vipañcanavitthāraṇakiccasādhikā desanājanakattā, udāhu visuṃ visuṃ kiccasādhikā aññā’’ti pucchitabbabhāvato visuṃ visuṃ kiccasādhikā aññā desanāti niyametvā dassetuṃ ‘‘tattha ugghaṭanā ādī’’tiādimāha. Atha vā ‘‘katamā ugghaṭanā, katamā vipañcanā, katamā vitthāraṇā’’ti pucchitabbattā vuttaṃ ‘‘tattha ugghaṭanā ādī’’tiādi. Tattha tatthāti ugghaṭanādikiccasādhikāsu desanāsu. Ugghaṭanāti ugghaṭanakiccasādhikā desanā ādidesanā hoti. Vipañcanāti vipañcanakiccasādhikā desanā majjhedesanā hoti. Vitthāraṇāti vitthāraṇakiccasādhikā desanā pariyosānadesanā hotīti attho daṭṭhabbo.

    ‘‘उग्घटियन्तो उद्दिसियमानो परियत्तिअत्थभूतो धम्मविनयो कतमं पुग्गलं विनेति, विपञ्‍चियन्तो निद्दिसियमानो परियत्तिअत्थभूतो धम्मविनयो कतमं पुग्गलं विनेति, वित्थारियन्तो पटिनिद्दिसियमानो परियत्तिअत्थभूतो धम्मविनयो कतमं पुग्गलं विनेती’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘सोयं धम्मविनयो’’तिआदिमाह। अट्ठकथायं पन ‘‘एवं ‘अक्खरेहि सङ्कासेती’तिआदीनं छन्‍नं ब्यञ्‍जनपदानं ब्यापारं दस्सेत्वा इदानि अत्थपदानं ब्यापारं दस्सेतुं ‘सोयं धम्मविनयो’तिआदि वुत्त’’न्ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ९) वुत्तं।

    ‘‘Ugghaṭiyanto uddisiyamāno pariyattiatthabhūto dhammavinayo katamaṃ puggalaṃ vineti, vipañciyanto niddisiyamāno pariyattiatthabhūto dhammavinayo katamaṃ puggalaṃ vineti, vitthāriyanto paṭiniddisiyamāno pariyattiatthabhūto dhammavinayo katamaṃ puggalaṃ vinetī’’ti pucchitabbattā ‘‘soyaṃ dhammavinayo’’tiādimāha. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘evaṃ ‘akkharehi saṅkāsetī’tiādīnaṃ channaṃ byañjanapadānaṃ byāpāraṃ dassetvā idāni atthapadānaṃ byāpāraṃ dassetuṃ ‘soyaṃ dhammavinayo’tiādi vutta’’nti (netti. aṭṭha. 9) vuttaṃ.

    तत्थ उग्घटियन्तो उद्दिसियमानो उद्देसपरियत्तिअत्थभूतो सो अयं धम्मविनयो उग्घटितञ्‍ञुपुग्गलं विनेति, तेन उग्घटितञ्‍ञुनो पुग्गलस्स विनयनेन नं उग्घटियन्तं उद्दिसियमानं उद्देसपरियत्तिअत्थभूतं विनयं ‘‘आदिकल्याणो’’ति आहु। विपञ्‍चियन्तो निद्दिसियमानो निद्देसपरियत्तिअत्थभूतो सो अयं धम्मविनयो विपञ्‍चितञ्‍ञुपुग्गलं विनेति, तेन विपञ्‍चितञ्‍ञुपुग्गलस्स विनयनेन नं विपञ्‍चियन्तं निद्दिसियमानं निद्देसपरियत्तिअत्थभूतं विनयं ‘‘मज्झेकल्याणो’’ति आहु। वित्थारियन्तो पटिनिद्दिसियमानो पटिनिद्देसपरियत्तिअत्थभूतो सो अयं धम्मविनयो नेय्यं पुग्गलं विनेति विनयनं जनेति, तेन नेय्यस्स पुग्गलस्स विनयनेन नं वित्थारियन्तं पटिनिद्दिसियमानं पटिनिद्देसपरियत्तिअत्थभूतं विनयं ‘‘परियोसानकल्याणो’’ति आहूति योजनत्थोति दट्ठब्बो।

    Tattha ugghaṭiyanto uddisiyamāno uddesapariyattiatthabhūto so ayaṃ dhammavinayo ugghaṭitaññupuggalaṃ vineti, tena ugghaṭitaññuno puggalassa vinayanena naṃ ugghaṭiyantaṃ uddisiyamānaṃ uddesapariyattiatthabhūtaṃ vinayaṃ ‘‘ādikalyāṇo’’ti āhu. Vipañciyanto niddisiyamāno niddesapariyattiatthabhūto so ayaṃ dhammavinayo vipañcitaññupuggalaṃ vineti, tena vipañcitaññupuggalassa vinayanena naṃ vipañciyantaṃ niddisiyamānaṃ niddesapariyattiatthabhūtaṃ vinayaṃ ‘‘majjhekalyāṇo’’ti āhu. Vitthāriyanto paṭiniddisiyamāno paṭiniddesapariyattiatthabhūto so ayaṃ dhammavinayo neyyaṃ puggalaṃ vineti vinayanaṃ janeti, tena neyyassa puggalassa vinayanena naṃ vitthāriyantaṃ paṭiniddisiyamānaṃ paṭiniddesapariyattiatthabhūtaṃ vinayaṃ ‘‘pariyosānakalyāṇo’’ti āhūti yojanatthoti daṭṭhabbo.

    अथ वा ‘‘अक्खरेहि सङ्कासेती’’तिआदिना छन्‍नं पदानं ब्यापारो दस्सितो, एवं सति अत्थो निब्यापारो सिया, अत्थो च निप्परियायतो सब्यापारोयेवाति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘सोयं धम्मविनयो’’तिआदि। एतेन अत्थोयेव मुख्यतो वेनेय्यत्तयस्स विनयनकिच्‍चं साधेति, अत्थवाचको पन सद्दो ठानूपचारतो वेनेय्यत्तयस्स विनयनकिच्‍चं साधेतीति दस्सेति। पदपरमस्स पन सच्‍चप्पटिवेधस्स पतिट्ठानाभावतो सो इध न वुत्तो। सेक्खग्गहणेन वा कल्याणपुथुज्‍जनस्स विय नेय्यग्गहणेन पदपरमस्स पुग्गलस्सापि गहणं दट्ठब्बं । अक्खरेहीतिआदीसु करणत्थे करणवचनं, न हेत्वत्थे। अक्खरादीनञ्हि उग्घटनादीनि पयोजनानियेव होन्ति, न उग्घटनादीनं अक्खरादीनि पयोजनानीति ‘‘अन्‍नेन वसती’’तिआदीसु विय न हेतुअत्थो गहेतब्बो। तत्थ हि अन्‍नेन हेतुना वसति, वसनेन हेतुना अन्‍नं लद्धन्ति वसनकिरियाय फलं वसनकिरियाय हेतुभावेन गहितं। ‘‘अज्झेसनेन वसती’’तिआदीसुपि एसेव नयो। तेनाह ‘‘यदत्था च किरिया, सो हेतू’’ति (नेत्ति॰ अट्ठ॰ ९)। तत्थ यदत्थाति सो अन्‍नादिको अत्थो यस्सा वसनादिकिरियायाति यदत्था, वसनादिकिरिया, सो अन्‍नादिको अत्थो तस्सा वसनादिकिरियाय हेतूति अत्थो वेदितब्बो।

    Atha vā ‘‘akkharehi saṅkāsetī’’tiādinā channaṃ padānaṃ byāpāro dassito, evaṃ sati attho nibyāpāro siyā, attho ca nippariyāyato sabyāpāroyevāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘soyaṃ dhammavinayo’’tiādi. Etena atthoyeva mukhyato veneyyattayassa vinayanakiccaṃ sādheti, atthavācako pana saddo ṭhānūpacārato veneyyattayassa vinayanakiccaṃ sādhetīti dasseti. Padaparamassa pana saccappaṭivedhassa patiṭṭhānābhāvato so idha na vutto. Sekkhaggahaṇena vā kalyāṇaputhujjanassa viya neyyaggahaṇena padaparamassa puggalassāpi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ . Akkharehītiādīsu karaṇatthe karaṇavacanaṃ, na hetvatthe. Akkharādīnañhi ugghaṭanādīni payojanāniyeva honti, na ugghaṭanādīnaṃ akkharādīni payojanānīti ‘‘annena vasatī’’tiādīsu viya na hetuattho gahetabbo. Tattha hi annena hetunā vasati, vasanena hetunā annaṃ laddhanti vasanakiriyāya phalaṃ vasanakiriyāya hetubhāvena gahitaṃ. ‘‘Ajjhesanena vasatī’’tiādīsupi eseva nayo. Tenāha ‘‘yadatthā ca kiriyā, so hetū’’ti (netti. aṭṭha. 9). Tattha yadatthāti so annādiko attho yassā vasanādikiriyāyāti yadatthā, vasanādikiriyā, so annādiko attho tassā vasanādikiriyāya hetūti attho veditabbo.

    १०. ‘‘तत्थ अपरिमाणा पदा’’तिआदिना ‘‘धम्मं वो भिक्खवे देसेस्सामी’’ति उद्दिट्ठाय पाळिया द्वादसपदसम्पत्तिसङ्खातं तिविधकल्याणतं दस्सेत्वा इदानि छअत्थपदछब्यञ्‍जनपदभेदेन सम्पत्तिसङ्खातं अत्थपदब्यञ्‍जनपदकल्याणतं दस्सेन्तो ‘‘तत्थ छप्पदानि अत्थो’’तिआदिमाह। अथ वा ‘‘द्वादस पदानि सुत्त’’न्ति वुत्तानुरूपं ‘‘तत्थ अपरिमाणा’’तिआदिना ‘‘धम्मं वो भिक्खवे देसेस्सामी’’ति उद्दिट्ठाय पाळिया द्वादसपदता दस्सेत्वा ‘‘आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याण’’न्ति वुत्तानुरूपं ‘‘तत्थ भगवा अक्खरेहि चा’’तिआदिना तस्सा पाळिया तिविधकल्याणता दस्सिता, दस्सेत्वा इदानि ‘‘सात्थं सब्यञ्‍जनं केवलपरिपुण्णं परिसुद्ध’’न्ति वुत्तानुरूपं तस्सा पाळिया छअत्थपदब्यञ्‍जनपदसम्पन्‍नतं दस्सेतुं ‘‘तत्थ छप्पदानि अत्थो’’तिआदि वुत्तं। तत्थ तत्थाति तिस्सं देसनाहारविसयसङ्खातायं पाळियं छप्पदानि अत्थो। कतमानि छप्पदानि? सङ्कासना, पकासना, विवरणा, विभजना, उत्तानीकम्मं, पञ्‍ञत्ति इमानि छप्पदानि। अत्थो यस्स अत्थि तस्मा सात्थं। तत्थाति तिस्सं देसनाहारविसयसङ्खातायं पाळियं छप्पदानि ब्यञ्‍जनं। कतमानि छप्पदानि? अक्खरं, पदं, ब्यञ्‍जनं, आकारो, निरुत्ति, निद्देसो इमानि छप्पदानि। ब्यञ्‍जनं यस्स अत्थीति सब्यञ्‍जनन्ति योजना कातब्बा। तेनाति तस्सा पाळिया तिविधकल्याणछअत्थपदसम्पन्‍नछब्यञ्‍जनपदसम्पन्‍नट्ठेन, ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे…पे॰… सुद्ध’’न्ति भगवा आहाति अत्थो।

    10. ‘‘Tattha aparimāṇā padā’’tiādinā ‘‘dhammaṃ vo bhikkhave desessāmī’’ti uddiṭṭhāya pāḷiyā dvādasapadasampattisaṅkhātaṃ tividhakalyāṇataṃ dassetvā idāni chaatthapadachabyañjanapadabhedena sampattisaṅkhātaṃ atthapadabyañjanapadakalyāṇataṃ dassento ‘‘tattha chappadāni attho’’tiādimāha. Atha vā ‘‘dvādasa padāni sutta’’nti vuttānurūpaṃ ‘‘tattha aparimāṇā’’tiādinā ‘‘dhammaṃ vo bhikkhave desessāmī’’ti uddiṭṭhāya pāḷiyā dvādasapadatā dassetvā ‘‘ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇa’’nti vuttānurūpaṃ ‘‘tattha bhagavā akkharehi cā’’tiādinā tassā pāḷiyā tividhakalyāṇatā dassitā, dassetvā idāni ‘‘sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddha’’nti vuttānurūpaṃ tassā pāḷiyā chaatthapadabyañjanapadasampannataṃ dassetuṃ ‘‘tattha chappadāni attho’’tiādi vuttaṃ. Tattha tatthāti tissaṃ desanāhāravisayasaṅkhātāyaṃ pāḷiyaṃ chappadāni attho. Katamāni chappadāni? Saṅkāsanā, pakāsanā, vivaraṇā, vibhajanā, uttānīkammaṃ, paññatti imāni chappadāni. Attho yassa atthi tasmā sātthaṃ. Tatthāti tissaṃ desanāhāravisayasaṅkhātāyaṃ pāḷiyaṃ chappadāni byañjanaṃ. Katamāni chappadāni? Akkharaṃ, padaṃ, byañjanaṃ, ākāro, nirutti, niddeso imāni chappadāni. Byañjanaṃ yassa atthīti sabyañjananti yojanā kātabbā. Tenāti tassā pāḷiyā tividhakalyāṇachaatthapadasampannachabyañjanapadasampannaṭṭhena, ‘‘dhammaṃ vo, bhikkhave…pe… suddha’’nti bhagavā āhāti attho.

    केवलसद्दस्स सकलादिअत्थवाचकत्ता अधिप्पेतत्थं नियमेत्वा दस्सेतुं ‘‘केवलन्ति लोकुत्तरं न मिस्सं लोकियेहि धम्मेही’’ति वुत्तं। परिपुण्णन्ति अधिप्पेतत्थे एकोपि अत्थो ऊनो नत्थि, वाचकसद्देसुपि अनत्थको एकोपि सद्दो अधिको नत्थीति परिपुण्णं अनूनं अनतिरेकं। परिसुद्धन्ति सद्ददोसअत्थदोसादिविरहतो वा परिसुद्धं, रागादिमलविरहतो वा परियोदातानं उत्तरिमनुस्सधम्मविसेसानं उपट्ठितट्ठानत्ता परिसुद्धं परियोदातं। निग्गतं मलं एतस्स धम्मस्साति निम्मलं। सद्ददोसादिविरहतो वा रागादिविरहतो वा सब्बमलेहि अपगतं परि समन्ततो ओदातन्ति परियोदातं। उपट्ठितन्ति उपतिट्ठन्ति एत्थ सब्बविसेसाति उपट्ठितं यथा ‘‘पदक्‍कन्त’’न्ति। पदक्‍कन्तं पदक्‍कन्तट्ठानं। विसिसन्ति मनुस्सधम्मेहीति विसेसा, सब्बे विसेसा सब्बविसेसा, सब्बतो वा विसेसाति सब्बविसेसा, उत्तरिमनुस्सधम्मा। तेसं सब्बविसेसानं उपट्ठितन्ति योजना। इदन्ति सिक्खत्तयसङ्गहं सासनब्रह्मचरियं। तथागतस्स सम्मासम्बुद्धस्स पदन्ति तथागतपदं। पदन्ति च पटिपत्तिगमनेन वा देसनागमनेन वा किलेसग्गहणं। ओत्थरित्वा गमनट्ठानं इतिपि वुच्‍चति पवुच्‍चति, तथागतेन गोचरासेवनेन वा भावनासेवनेन वा निसेवितं भजितं इतिपि वुच्‍चति, तथागतस्स महावजिरञाणसब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणदन्तेहि आरञ्‍जितं आरञ्‍जितट्ठानं इतिपि वुच्‍चति, अतो तथागतपदादिभावेन वत्तब्बभावतो एतं सासनब्रह्मचरियं इति पञ्‍ञायति। ब्रह्मचरियन्ति ब्रह्मुनो सब्बसत्तुत्तमस्स भगवतो चरियं, ब्रह्मं वा सब्बसेट्ठं चरियं ब्रह्मचरियं। पञ्‍ञायतीति यथावुत्तेहि पकारेहि ञायतीति अत्थो वेदितब्बो।

    Kevalasaddassa sakalādiatthavācakattā adhippetatthaṃ niyametvā dassetuṃ ‘‘kevalanti lokuttaraṃ na missaṃ lokiyehi dhammehī’’ti vuttaṃ. Paripuṇṇanti adhippetatthe ekopi attho ūno natthi, vācakasaddesupi anatthako ekopi saddo adhiko natthīti paripuṇṇaṃ anūnaṃ anatirekaṃ. Parisuddhanti saddadosaatthadosādivirahato vā parisuddhaṃ, rāgādimalavirahato vā pariyodātānaṃ uttarimanussadhammavisesānaṃ upaṭṭhitaṭṭhānattā parisuddhaṃ pariyodātaṃ. Niggataṃ malaṃ etassa dhammassāti nimmalaṃ. Saddadosādivirahato vā rāgādivirahato vā sabbamalehi apagataṃ pari samantato odātanti pariyodātaṃ. Upaṭṭhitanti upatiṭṭhanti ettha sabbavisesāti upaṭṭhitaṃ yathā ‘‘padakkanta’’nti. Padakkantaṃ padakkantaṭṭhānaṃ. Visisanti manussadhammehīti visesā, sabbe visesā sabbavisesā, sabbato vā visesāti sabbavisesā, uttarimanussadhammā. Tesaṃ sabbavisesānaṃ upaṭṭhitanti yojanā. Idanti sikkhattayasaṅgahaṃ sāsanabrahmacariyaṃ. Tathāgatassa sammāsambuddhassa padanti tathāgatapadaṃ. Padanti ca paṭipattigamanena vā desanāgamanena vā kilesaggahaṇaṃ. Ottharitvā gamanaṭṭhānaṃ itipi vuccati pavuccati, tathāgatena gocarāsevanena vā bhāvanāsevanena vā nisevitaṃ bhajitaṃ itipi vuccati, tathāgatassa mahāvajirañāṇasabbaññutaññāṇadantehi ārañjitaṃ ārañjitaṭṭhānaṃ itipi vuccati, ato tathāgatapadādibhāvena vattabbabhāvato etaṃ sāsanabrahmacariyaṃ iti paññāyati. Brahmacariyanti brahmuno sabbasattuttamassa bhagavato cariyaṃ, brahmaṃ vā sabbaseṭṭhaṃ cariyaṃ brahmacariyaṃ. Paññāyatīti yathāvuttehi pakārehi ñāyatīti attho veditabbo.

    ‘‘इमस्स सिक्खत्तयस्स सङ्गहस्स सासनस्स परिपुण्णभावपरिसुद्धभावसङ्खातं तथागतपदभावं!तथागतपदभावं, तथागतनिसेवितभावं, तथागतआरञ्‍जितभावं, तेहि पकारेहि ञापितभावं कथं मयं निक्‍कङ्खा जानिस्सामा’’ति वत्तब्बतो ‘‘तेनाह भगवा’’तिआदि वुत्तं, तब्भावदीपकेन भगवता वुत्तेन वचनेन तुम्हेहि निक्‍कङ्खेहि जानितब्बोति वुत्तं होति।

    ‘‘Imassa sikkhattayassa saṅgahassa sāsanassa paripuṇṇabhāvaparisuddhabhāvasaṅkhātaṃ tathāgatapadabhāvaṃ!Tathāgatapadabhāvaṃ, tathāgatanisevitabhāvaṃ, tathāgataārañjitabhāvaṃ, tehi pakārehi ñāpitabhāvaṃ kathaṃ mayaṃ nikkaṅkhā jānissāmā’’ti vattabbato ‘‘tenāha bhagavā’’tiādi vuttaṃ, tabbhāvadīpakena bhagavatā vuttena vacanena tumhehi nikkaṅkhehi jānitabboti vuttaṃ hoti.

    यदि भगवा अक्खरेहि च पदेहि च उग्घटेति, ब्यञ्‍जनेहि च आकारेहि च विपञ्‍चयति, निरुत्तीहि च निद्देसेहि च वित्थारेति, एवं सति आचरियेन रचितेन देसनाहारेन पयोजनं न भवति, देसनाहारेन न विना भगवतो देसनायमेव अत्थसिज्झनतोति चोदनं मनसि कत्वा ‘‘केसं अयं धम्मदेसना’’ति पुच्छित्वा ‘‘योगीन’’न्ति आह। तत्थ योगीनन्ति युज्‍जन्ति चतुसच्‍चकम्मट्ठानभावनायन्ति योगिनो, तेसं योगीनं। तेन मया रचितेन देसनाहारेन संवण्णिता अयं वुत्तप्पकारा भगवतो देसना उग्घटनादिकिच्‍चं साधेतीति देसनाहारो योगीनं सात्थकोयेवाति दट्ठब्बो। ‘‘देसनाहारस्स अस्सादादिदेसनाहारभावो केन अम्हेहि जानितब्बो सद्दहितब्बो’’ति वत्तब्बत्ता ‘‘तेनाह आयस्मा…पे॰… देसनाहारो’’ति वुत्तं। तत्थ तेन अस्सादादिदेसनाहारभावेन आयस्मा महाकच्‍चानो ‘‘अस्सादादीनवता…पे॰… देसनाहारो’’ति यं वचनं आह, तेन वचनेन तुम्हेहि देसनाहारस्स योगीनं अस्सादादिदेसनाहारभावो जानितब्बो सद्दहितब्बोति वुत्तं होति।

    Yadi bhagavā akkharehi ca padehi ca ugghaṭeti, byañjanehi ca ākārehi ca vipañcayati, niruttīhi ca niddesehi ca vitthāreti, evaṃ sati ācariyena racitena desanāhārena payojanaṃ na bhavati, desanāhārena na vinā bhagavato desanāyameva atthasijjhanatoti codanaṃ manasi katvā ‘‘kesaṃ ayaṃ dhammadesanā’’ti pucchitvā ‘‘yogīna’’nti āha. Tattha yogīnanti yujjanti catusaccakammaṭṭhānabhāvanāyanti yogino, tesaṃ yogīnaṃ. Tena mayā racitena desanāhārena saṃvaṇṇitā ayaṃ vuttappakārā bhagavato desanā ugghaṭanādikiccaṃ sādhetīti desanāhāro yogīnaṃ sātthakoyevāti daṭṭhabbo. ‘‘Desanāhārassa assādādidesanāhārabhāvo kena amhehi jānitabbo saddahitabbo’’ti vattabbattā ‘‘tenāha āyasmā…pe… desanāhāro’’ti vuttaṃ. Tattha tena assādādidesanāhārabhāvena āyasmā mahākaccāno ‘‘assādādīnavatā…pe… desanāhāro’’ti yaṃ vacanaṃ āha, tena vacanena tumhehi desanāhārassa yogīnaṃ assādādidesanāhārabhāvo jānitabbo saddahitabboti vuttaṃ hoti.

    ‘‘किं पन एत्तावता देसनाहारो परिपुण्णो, अञ्‍ञो नियुत्तो नत्थी’’ति पुच्छितब्बत्ता ‘‘नियुत्तो देसनाहारो’’ति वुत्तं। तत्थ यस्सं देसनायं अस्सादादयो येन देसनाहारेन निद्धारिता, तस्सं देसनायं सो देसनाहारो निद्धारेत्वा योजितोति अत्थो दट्ठब्बोति।

    ‘‘Kiṃ pana ettāvatā desanāhāro paripuṇṇo, añño niyutto natthī’’ti pucchitabbattā ‘‘niyutto desanāhāro’’ti vuttaṃ. Tattha yassaṃ desanāyaṃ assādādayo yena desanāhārena niddhāritā, tassaṃ desanāyaṃ so desanāhāro niddhāretvā yojitoti attho daṭṭhabboti.

    इति देसनाहारविभङ्गे सत्तिबलानुरूपा रचिता

    Iti desanāhāravibhaṅge sattibalānurūpā racitā

    विभावना निट्ठिता।

    Vibhāvanā niṭṭhitā.

    पण्डितेहि पन अट्ठकथाटीकानुसारेन गम्भीरत्थो वित्थारतो विभजित्वा गहेतब्बोति।

    Paṇḍitehi pana aṭṭhakathāṭīkānusārena gambhīrattho vitthārato vibhajitvā gahetabboti.




    Next: २. विचयहारविभङ्गविभावना • 2. Vicayahāravibhaṅgavibhāvanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / नेत्तिप्पकरणपाळि • Nettippakaraṇapāḷi / १. देसनाहारविभङ्गो • 1. Desanāhāravibhaṅgo

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / नेत्तिप्पकरण-अट्ठकथा • Nettippakaraṇa-aṭṭhakathā / १. देसनाहारविभङ्गवण्णना • 1. Desanāhāravibhaṅgavaṇṇanā

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / खुद्दकनिकाय (टीका) • Khuddakanikāya (ṭīkā) / नेत्तिप्पकरण-टीका • Nettippakaraṇa-ṭīkā / १. देसनाहारविभङ्गवण्णना • 1. Desanāhāravibhaṅgavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact