| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
मज्झिमनिकाये
Majjhimanikāye
उपरिपण्णास-अट्ठकथा
Uparipaṇṇāsa-aṭṭhakathā
१. देवदहवग्गो
1. Devadahavaggo
१. देवदहसुत्तवण्णना
1. Devadahasuttavaṇṇanā
१. एवं मे सुतन्ति देवदहसुत्तं। तत्थ देवदहं नामाति देवा वुच्चन्ति राजानो, तत्थ च सक्यराजूनं मङ्गलपोक्खरणी अहोसि पासादिका आरक्खसम्पन्ना, सा देवानं दहत्ता ‘‘देवदह’’न्ति पञ्ञायित्थ। तदुपादाय सोपि निगमो देवदहन्त्वेव सङ्खं गतो। भगवा तं निगमं निस्साय लुम्बिनिवने विहरति। सब्बं तं पुब्बेकतहेतूति पुब्बे कतकम्मपच्चया। इमिना कम्मवेदनञ्च किरियवेदनञ्च पटिक्खिपित्वा एकं विपाकवेदनमेव सम्पटिच्छन्तीति दस्सेति। एवं वादिनो, भिक्खवे, निगण्ठाति इमिना पुब्बे अनियमेत्वा वुत्तं नियमेत्वा दस्सेति।
1.Evaṃme sutanti devadahasuttaṃ. Tattha devadahaṃ nāmāti devā vuccanti rājāno, tattha ca sakyarājūnaṃ maṅgalapokkharaṇī ahosi pāsādikā ārakkhasampannā, sā devānaṃ dahattā ‘‘devadaha’’nti paññāyittha. Tadupādāya sopi nigamo devadahantveva saṅkhaṃ gato. Bhagavā taṃ nigamaṃ nissāya lumbinivane viharati. Sabbaṃ taṃ pubbekatahetūti pubbe katakammapaccayā. Iminā kammavedanañca kiriyavedanañca paṭikkhipitvā ekaṃ vipākavedanameva sampaṭicchantīti dasseti. Evaṃ vādino, bhikkhave, nigaṇṭhāti iminā pubbe aniyametvā vuttaṃ niyametvā dasseti.
अहुवम्हेव मयन्ति इदं भगवा तेसं अजाननभावं जानन्तोव केवलं कलिसासनं आरोपेतुकामो पुच्छति। ये हि ‘‘मयं अहुवम्हा’’तिपि न जानन्ति, ते कथं कम्मस्स कतभावं वा अकतभावं वा जानिस्सन्ति। उत्तरिपुच्छायपि एसेव नयो।
Ahuvamhevamayanti idaṃ bhagavā tesaṃ ajānanabhāvaṃ jānantova kevalaṃ kalisāsanaṃ āropetukāmo pucchati. Ye hi ‘‘mayaṃ ahuvamhā’’tipi na jānanti, te kathaṃ kammassa katabhāvaṃ vā akatabhāvaṃ vā jānissanti. Uttaripucchāyapi eseva nayo.
२. एवं सन्तेति चूळदुक्खक्खन्धे (म॰ नि॰ १.१७९-१८०) महानिगण्ठस्स वचने सच्चे सन्तेति अत्थो, इध पन एत्तकस्स ठानस्स तुम्हाकं अजाननभावे सन्तेति अत्थो। न कल्लन्ति न युत्तं।
2.Evaṃ santeti cūḷadukkhakkhandhe (ma. ni. 1.179-180) mahānigaṇṭhassa vacane sacce santeti attho, idha pana ettakassa ṭhānassa tumhākaṃ ajānanabhāve santeti attho. Na kallanti na yuttaṃ.
३. गाळ्हूपलेपनेनाति बहलूपलेपनेन, पुनप्पुनं विसरञ्जितेन, न पन खलिया लित्तेन विय। एसनियाति एसनिसलाकाय अन्तमसो नन्तकवट्टियापि। एसेय्याति गम्भीरं वा उत्तानं वाति वीमंसेय्य। अगदङ्गारन्ति झामहरीतकस्स वा आमलकस्स वा चुण्णं। ओदहेय्याति पक्खिपेय्य। अरोगोतिआदि मागण्डियसुत्ते (म॰ नि॰ २.२१३) वुत्तमेव।
3.Gāḷhūpalepanenāti bahalūpalepanena, punappunaṃ visarañjitena, na pana khaliyā littena viya. Esaniyāti esanisalākāya antamaso nantakavaṭṭiyāpi. Eseyyāti gambhīraṃ vā uttānaṃ vāti vīmaṃseyya. Agadaṅgāranti jhāmaharītakassa vā āmalakassa vā cuṇṇaṃ. Odaheyyāti pakkhipeyya. Arogotiādi māgaṇḍiyasutte (ma. ni. 2.213) vuttameva.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं, सल्लेन विद्धस्स हि विद्धकाले वेदनाय पाकटकालो विय इमेसं ‘‘मयं पुब्बे अहुवम्हा वा नो वा, पापकम्मं अकरम्हा वा नो वा, एवरूपं वा पापं करम्हा’’ति जाननकालो सिया। वणमुखस्स परिकन्तनादीसु चतूसु कालेसु वेदनाय पाकटकालो विय ‘‘एत्तकं वा नो दुक्खं निज्जिण्णं, एत्तके वा निज्जिण्णे सब्बमेव दुक्खं निज्जिण्णं भविस्सति, सुद्धन्ते पतिट्ठिता नाम भविस्सामा’’ति जाननकालो सिया। अपरभागे फासुभावजाननकालो विय दिट्ठेव धम्मे अकुसलानं धम्मानं पहानाय कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय जाननकालो सिया। एवमेत्थ एकाय उपमाय तयो अत्था, चतूहि उपमाहि एको अत्थो परिदीपितो।
Evameva khoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ, sallena viddhassa hi viddhakāle vedanāya pākaṭakālo viya imesaṃ ‘‘mayaṃ pubbe ahuvamhā vā no vā, pāpakammaṃ akaramhā vā no vā, evarūpaṃ vā pāpaṃ karamhā’’ti jānanakālo siyā. Vaṇamukhassa parikantanādīsu catūsu kālesu vedanāya pākaṭakālo viya ‘‘ettakaṃ vā no dukkhaṃ nijjiṇṇaṃ, ettake vā nijjiṇṇe sabbameva dukkhaṃ nijjiṇṇaṃ bhavissati, suddhante patiṭṭhitā nāma bhavissāmā’’ti jānanakālo siyā. Aparabhāge phāsubhāvajānanakālo viya diṭṭheva dhamme akusalānaṃ dhammānaṃ pahānāya kusalānaṃ dhammānaṃ upasampadāya jānanakālo siyā. Evamettha ekāya upamāya tayo atthā, catūhi upamāhi eko attho paridīpito.
४. इमे पन ततो एकम्पि न जानन्ति, विरज्झित्वा गते सल्ले अविद्धोव ‘‘विद्धोसि मया’’ति पच्चत्थिकस्स वचनप्पमाणेनेव ‘‘विद्धोस्मी’’ति सञ्ञं उप्पादेत्वा दुक्खप्पत्तपुरिसो विय केवलं महानिगण्ठस्स वचनप्पमाणेन सब्बमेतं सद्दहन्ता एवं सल्लोपमाय भगवता निग्गहिता पच्चाहरितुं असक्कोन्ता यथा नाम दुब्बलो सुनखो मिगं उट्ठापेत्वा सामिकस्स अभिमुखं करित्वा अत्तना ओसक्कति, एवं महानिगण्ठस्स मत्थके वादं पक्खिपन्ता निगण्ठो, आवुसोतिआदीमाहंसु।
4. Ime pana tato ekampi na jānanti, virajjhitvā gate salle aviddhova ‘‘viddhosi mayā’’ti paccatthikassa vacanappamāṇeneva ‘‘viddhosmī’’ti saññaṃ uppādetvā dukkhappattapuriso viya kevalaṃ mahānigaṇṭhassa vacanappamāṇena sabbametaṃ saddahantā evaṃ sallopamāya bhagavatā niggahitā paccāharituṃ asakkontā yathā nāma dubbalo sunakho migaṃ uṭṭhāpetvā sāmikassa abhimukhaṃ karitvā attanā osakkati, evaṃ mahānigaṇṭhassa matthake vādaṃ pakkhipantā nigaṇṭho, āvusotiādīmāhaṃsu.
५. अथ ने भगवा साचरियके निग्गण्हन्तो पञ्च खो इमेतिआदिमाह। तत्रायस्मन्तानन्ति तेसु पञ्चसु धम्मेसु आयस्मन्तानं। का अतीतंसे सत्थरि सद्धाति अतीतंसवादिम्हि सत्थरि का सद्धा। या अतीतवादं सद्दहन्तानं तुम्हाकं महानिगण्ठस्स सद्धा, सा कतमा? किं भूतत्था अभूतत्था, भूतविपाका अभूतविपाकाति पुच्छति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। सहधम्मिकन्ति सहेतुकं सकारणं। वादपटिहारन्ति पच्चागमनकवादं। एत्तावता तेसं ‘‘अपनेथ सद्धं, सब्बदुब्बला एसा’’ति सद्धाछेदकवादं नाम दस्सेति।
5. Atha ne bhagavā sācariyake niggaṇhanto pañca kho imetiādimāha. Tatrāyasmantānanti tesu pañcasu dhammesu āyasmantānaṃ. Kā atītaṃse satthari saddhāti atītaṃsavādimhi satthari kā saddhā. Yā atītavādaṃ saddahantānaṃ tumhākaṃ mahānigaṇṭhassa saddhā, sā katamā? Kiṃ bhūtatthā abhūtatthā, bhūtavipākā abhūtavipākāti pucchati. Sesapadesupi eseva nayo. Sahadhammikanti sahetukaṃ sakāraṇaṃ. Vādapaṭihāranti paccāgamanakavādaṃ. Ettāvatā tesaṃ ‘‘apanetha saddhaṃ, sabbadubbalā esā’’ti saddhāchedakavādaṃ nāma dasseti.
६. अविज्जा अञ्ञाणाति अविज्जाय अञ्ञाणेन। सम्मोहाति सम्मोहेन। विपच्चेथाति विपरीततो सद्दहथ, विपल्लासग्गाहं वा गण्हथाति अत्थो।
6.Avijjā aññāṇāti avijjāya aññāṇena. Sammohāti sammohena. Vipaccethāti viparītato saddahatha, vipallāsaggāhaṃ vā gaṇhathāti attho.
७. दिट्ठधम्मवेदनीयन्ति इमस्मिंयेव अत्तभावे विपाकदायकं। उपक्कमेनाति पयोगेन। पधानेनाति वीरियेन। सम्परायवेदनीयन्ति दुतिये वा ततिये वा अत्तभावे विपाकदायकं। सुखवेदनीयन्ति इट्ठारम्मणविपाकदायकं कुसलकम्मं। विपरीतं दुक्खवेदनीयं। परिपक्कवेदनीयन्ति परिपक्के निप्फन्ने अत्तभावे वेदनीयं, दिट्ठधम्मवेदनीयस्सेवेतं अधिवचनं। अपरिपक्कवेदनीयन्ति अपरिपक्के अत्तभावे वेदनीयं, सम्परायवेदनीयस्सेवेतं अधिवचनं। एवं सन्तेपि अयमेत्थ विसेसो – यं पठमवये कतं पठमवये वा मज्झिमवये वा पच्छिमवये वा विपाकं देति, मज्झिमवये कतं मज्झिमवये वा पच्छिमवये वा विपाकं देति, पच्छिमवये कतं तत्थेव विपाकं देति, तं दिट्ठधम्मवेदनीयं नाम। यं पन सत्तदिवसब्भन्तरे विपाकं देति, तं परिपक्कवेदनीयं नाम। तं कुसलम्पि होति अकुसलम्पि।
7.Diṭṭhadhammavedanīyanti imasmiṃyeva attabhāve vipākadāyakaṃ. Upakkamenāti payogena. Padhānenāti vīriyena. Samparāyavedanīyanti dutiye vā tatiye vā attabhāve vipākadāyakaṃ. Sukhavedanīyanti iṭṭhārammaṇavipākadāyakaṃ kusalakammaṃ. Viparītaṃ dukkhavedanīyaṃ. Paripakkavedanīyanti paripakke nipphanne attabhāve vedanīyaṃ, diṭṭhadhammavedanīyassevetaṃ adhivacanaṃ. Aparipakkavedanīyanti aparipakke attabhāve vedanīyaṃ, samparāyavedanīyassevetaṃ adhivacanaṃ. Evaṃ santepi ayamettha viseso – yaṃ paṭhamavaye kataṃ paṭhamavaye vā majjhimavaye vā pacchimavaye vā vipākaṃ deti, majjhimavaye kataṃ majjhimavaye vā pacchimavaye vā vipākaṃ deti, pacchimavaye kataṃ tattheva vipākaṃ deti, taṃ diṭṭhadhammavedanīyaṃ nāma. Yaṃ pana sattadivasabbhantare vipākaṃ deti, taṃ paripakkavedanīyaṃ nāma. Taṃ kusalampi hoti akusalampi.
तत्रिमानि वत्थूनि – पुण्णो नाम किर दुग्गतमनुस्सो राजगहे सुमनसेट्ठिं निस्साय वसति। तमेनं एकदिवसं नगरम्हि नक्खत्ते सङ्घुट्ठे सेट्ठि आह – ‘‘सचे अज्ज कसिस्ससि, द्वे च गोणे नङ्गलञ्च लभिस्ससि। किं नक्खत्तं कीळिस्ससि, कसिस्ससी’’ति। किं मे नक्खत्तेन, कसिस्सामीति? तेन हि ये गोणे इच्छसि, ते गहेत्वा कसाहीति। सो कसितुं गतो। तं दिवसं सारिपुत्तत्थेरो निरोधा वुट्ठाय ‘‘कस्स सङ्गहं करोमी’’ति? आवज्जन्तो पुण्णं दिस्वा पत्तचीवरं आदाय तस्स कसनट्ठानं गतो। पुण्णो कसिं ठपेत्वा थेरस्स दन्तकट्ठं दत्वा मुखोदकं अदासि। थेरो सरीरं पटिजग्गित्वा कम्मन्तस्स अविदूरे निसीदि भत्ताभिहारं ओलोकेन्तो। अथस्स भरियं भत्तं आहरन्तिं दिस्वा अन्तरामग्गेयेव अत्तानं दस्सेसि।
Tatrimāni vatthūni – puṇṇo nāma kira duggatamanusso rājagahe sumanaseṭṭhiṃ nissāya vasati. Tamenaṃ ekadivasaṃ nagaramhi nakkhatte saṅghuṭṭhe seṭṭhi āha – ‘‘sace ajja kasissasi, dve ca goṇe naṅgalañca labhissasi. Kiṃ nakkhattaṃ kīḷissasi, kasissasī’’ti. Kiṃ me nakkhattena, kasissāmīti? Tena hi ye goṇe icchasi, te gahetvā kasāhīti. So kasituṃ gato. Taṃ divasaṃ sāriputtatthero nirodhā vuṭṭhāya ‘‘kassa saṅgahaṃ karomī’’ti? Āvajjanto puṇṇaṃ disvā pattacīvaraṃ ādāya tassa kasanaṭṭhānaṃ gato. Puṇṇo kasiṃ ṭhapetvā therassa dantakaṭṭhaṃ datvā mukhodakaṃ adāsi. Thero sarīraṃ paṭijaggitvā kammantassa avidūre nisīdi bhattābhihāraṃ olokento. Athassa bhariyaṃ bhattaṃ āharantiṃ disvā antarāmaggeyeva attānaṃ dassesi.
सा सामिकस्स आहटभत्तं थेरस्स पत्ते पक्खिपित्वा पुन गन्त्वा अञ्ञं भत्तं सम्पादेत्वा दिवा अगमासि। पुण्णो एकवारं कसित्वा निसीदि। सापि भत्तं गहेत्वा आगच्छन्ती आह – ‘‘सामि पातोव ते भत्तं आहरियित्थ, अन्तरामग्गे पन सारिपुत्तत्थेरं दिस्वा तं तस्स दत्वा अञ्ञं पचित्वा आहरन्तिया मे उस्सूरो जातो, मा कुज्झि सामी’’ति। भद्दकं ते भद्दे कतं, मया थेरस्स पातोव दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्नं, अम्हाकंयेवानेन पिण्डपातोपि परिभुत्तो, अज्ज थेरेन कतसमणधम्मस्स मयं भागिनो जाताति चित्तं पसादेसि। एकवारं कसितट्ठानं सुवण्णमेव अहोसि। सो भुञ्जित्वा कसितट्ठानं ओलोकेन्तो विज्जोतमानं दिस्वा उट्ठाय यट्ठिया पहरित्वा रत्तसुवण्णभावं जानित्वा ‘‘रञ्ञो अकथेत्वा परिभुञ्जितुं न सक्का’’ति गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि। राजा तं सब्बं सकटेहि आहरापेत्वा राजङ्गणे रासिं कारेत्वा ‘‘कस्सिमस्मिं नगरे एत्तकं सुवण्णं अत्थी’’ति पुच्छि। कस्सचि नत्थीति च वुत्ते सेट्ठिट्ठानमस्स अदासि। सो पुण्णसेट्ठि नाम जातो।
Sā sāmikassa āhaṭabhattaṃ therassa patte pakkhipitvā puna gantvā aññaṃ bhattaṃ sampādetvā divā agamāsi. Puṇṇo ekavāraṃ kasitvā nisīdi. Sāpi bhattaṃ gahetvā āgacchantī āha – ‘‘sāmi pātova te bhattaṃ āhariyittha, antarāmagge pana sāriputtattheraṃ disvā taṃ tassa datvā aññaṃ pacitvā āharantiyā me ussūro jāto, mā kujjhi sāmī’’ti. Bhaddakaṃ te bhadde kataṃ, mayā therassa pātova dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinnaṃ, amhākaṃyevānena piṇḍapātopi paribhutto, ajja therena katasamaṇadhammassa mayaṃ bhāgino jātāti cittaṃ pasādesi. Ekavāraṃ kasitaṭṭhānaṃ suvaṇṇameva ahosi. So bhuñjitvā kasitaṭṭhānaṃ olokento vijjotamānaṃ disvā uṭṭhāya yaṭṭhiyā paharitvā rattasuvaṇṇabhāvaṃ jānitvā ‘‘rañño akathetvā paribhuñjituṃ na sakkā’’ti gantvā rañño ārocesi. Rājā taṃ sabbaṃ sakaṭehi āharāpetvā rājaṅgaṇe rāsiṃ kāretvā ‘‘kassimasmiṃ nagare ettakaṃ suvaṇṇaṃ atthī’’ti pucchi. Kassaci natthīti ca vutte seṭṭhiṭṭhānamassa adāsi. So puṇṇaseṭṭhi nāma jāto.
अपरम्पि वत्थु – तस्मिंयेव राजगहे काळवेळियो नाम दुग्गतो अत्थि। तस्स भरिया पण्णम्बिलयागुं पचि। महाकस्सपत्थेरो निरोधा वुट्ठाय ‘‘कस्स सङ्गहं करोमी’’ति आवज्जन्तो तं दिस्वा गन्त्वा गेहद्वारे अट्ठासि। सा पत्तं गहेत्वा सब्बं तत्थ पक्खिपित्वा थेरस्स अदासि, थेरो विहारं गन्त्वा सत्थु उपनामेसि। सत्था अत्तनो यापनमत्तं गण्हि, सेसं पञ्चन्नं भिक्खुसतानं पहोसि। काळवळियोपि तं ठानं पत्तो चूळकं लभि। महाकस्सपो सत्थारं काळवळियस्स विपाकं पुच्छि। सत्था ‘‘इतो सत्तमे दिवसे सेट्ठिच्छत्तं लभिस्सती’’ति आह। काळवळियो तं कथं सुत्वा गन्त्वा भरियाय आरोचेसि।
Aparampi vatthu – tasmiṃyeva rājagahe kāḷaveḷiyo nāma duggato atthi. Tassa bhariyā paṇṇambilayāguṃ paci. Mahākassapatthero nirodhā vuṭṭhāya ‘‘kassa saṅgahaṃ karomī’’ti āvajjanto taṃ disvā gantvā gehadvāre aṭṭhāsi. Sā pattaṃ gahetvā sabbaṃ tattha pakkhipitvā therassa adāsi, thero vihāraṃ gantvā satthu upanāmesi. Satthā attano yāpanamattaṃ gaṇhi, sesaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ pahosi. Kāḷavaḷiyopi taṃ ṭhānaṃ patto cūḷakaṃ labhi. Mahākassapo satthāraṃ kāḷavaḷiyassa vipākaṃ pucchi. Satthā ‘‘ito sattame divase seṭṭhicchattaṃ labhissatī’’ti āha. Kāḷavaḷiyo taṃ kathaṃ sutvā gantvā bhariyāya ārocesi.
तदा च राजा नगरं अनुसञ्चरन्तो बहिनगरे जीवसूले निसिन्नं पुरिसं अद्दस। पुरिसो राजानं दिस्वा उच्चासद्दं अकासि ‘‘तुम्हाकं मे भुञ्जनभत्तं पहिणथ देवा’’ति। राजा ‘‘पेसेस्सामी’’ति वत्वा सायमासभत्ते उपनीते सरित्वा ‘‘इमं हरितुं समत्थं जानाथा’’ति आह, नगरे सहस्सभण्डिकं चारेसुं। ततियवारे काळवळियस्स भरिया अग्गहेसि । अथ नं रञ्ञो दस्सेसुं, सा पुरिसवेसं गहेत्वा पञ्चावुधसन्नद्धा भत्तपातिं गहेत्वा नगरा निक्खमि। बहिनगरे ताले अधिवत्थो दीघतालो नाम यक्खो तं रुक्खमूलेन गच्छन्तिं दिस्वा ‘‘तिट्ठ तिट्ठ भक्खोसि मे’’ति आह। नाहं तव भक्खो, राजदूतो अहन्ति। कत्थ गच्छसीति। जीवसूले निसिन्नस्स पुरिसस्स सन्तिकन्ति। ममपि एकं सासनं हरितुं सक्खिस्ससीति। आम सक्खिस्सामीति। ‘‘दीघतालस्स भरिया सुमनदेवराजधीता काळी पुत्तं विजाता’’ति आरोचेय्यासि। इमस्मिं तालमूले सत्त निधिकुम्भियो अत्थि, ता त्वं गण्हेय्यासीति। सा ‘‘दीघतालस्स भरिया सुमनदेवराजधीता काळी पुत्तं विजाता’’ति उग्घोसेन्ती अगमासि।
Tadā ca rājā nagaraṃ anusañcaranto bahinagare jīvasūle nisinnaṃ purisaṃ addasa. Puriso rājānaṃ disvā uccāsaddaṃ akāsi ‘‘tumhākaṃ me bhuñjanabhattaṃ pahiṇatha devā’’ti. Rājā ‘‘pesessāmī’’ti vatvā sāyamāsabhatte upanīte saritvā ‘‘imaṃ harituṃ samatthaṃ jānāthā’’ti āha, nagare sahassabhaṇḍikaṃ cāresuṃ. Tatiyavāre kāḷavaḷiyassa bhariyā aggahesi . Atha naṃ rañño dassesuṃ, sā purisavesaṃ gahetvā pañcāvudhasannaddhā bhattapātiṃ gahetvā nagarā nikkhami. Bahinagare tāle adhivattho dīghatālo nāma yakkho taṃ rukkhamūlena gacchantiṃ disvā ‘‘tiṭṭha tiṭṭha bhakkhosi me’’ti āha. Nāhaṃ tava bhakkho, rājadūto ahanti. Kattha gacchasīti. Jīvasūle nisinnassa purisassa santikanti. Mamapi ekaṃ sāsanaṃ harituṃ sakkhissasīti. Āma sakkhissāmīti. ‘‘Dīghatālassa bhariyā sumanadevarājadhītā kāḷī puttaṃ vijātā’’ti āroceyyāsi. Imasmiṃ tālamūle satta nidhikumbhiyo atthi, tā tvaṃ gaṇheyyāsīti. Sā ‘‘dīghatālassa bhariyā sumanadevarājadhītā kāḷī puttaṃ vijātā’’ti ugghosentī agamāsi.
सुमनदेवो यक्खसमागमे निसिन्नो सुत्वा ‘‘एको मनुस्सो अम्हाकं पियपवत्तिं आहरति, पक्कोसथ न’’न्ति सासनं सुत्वा पसन्नो ‘‘इमस्स रुक्खस्स परिमण्डलच्छायाय फरणट्ठाने निधिकुम्भियो तुय्हं दम्मी’’ति आह। जीवसूले निसिन्नपुरिसो भत्तं भुञ्जित्वा मुखपुञ्छनकाले इत्थिफस्सोति ञत्वा चूळाय डंसि, सा असिना अत्तनो चूळं छिन्दित्वा रञ्ञो सन्तिकंयेव गता। राजा भत्तभोजितभावो कथं जानितब्बोति? चूळसञ्ञायाति वत्वा रञ्ञो आचिक्खित्वा तं धनं आहरापेसि। राजा अञ्ञस्स एत्तकं धनं नाम अत्थीति। नत्थि देवाति। राजा तस्सा पतिं तस्मिं नगरे धनसेट्ठिं अकासि। मल्लिकायपि देविया वत्थु कथेतब्बं। इमानि ताव कुसलकम्मे वत्थूनि।
Sumanadevo yakkhasamāgame nisinno sutvā ‘‘eko manusso amhākaṃ piyapavattiṃ āharati, pakkosatha na’’nti sāsanaṃ sutvā pasanno ‘‘imassa rukkhassa parimaṇḍalacchāyāya pharaṇaṭṭhāne nidhikumbhiyo tuyhaṃ dammī’’ti āha. Jīvasūle nisinnapuriso bhattaṃ bhuñjitvā mukhapuñchanakāle itthiphassoti ñatvā cūḷāya ḍaṃsi, sā asinā attano cūḷaṃ chinditvā rañño santikaṃyeva gatā. Rājā bhattabhojitabhāvo kathaṃ jānitabboti? Cūḷasaññāyāti vatvā rañño ācikkhitvā taṃ dhanaṃ āharāpesi. Rājā aññassa ettakaṃ dhanaṃ nāma atthīti. Natthi devāti. Rājā tassā patiṃ tasmiṃ nagare dhanaseṭṭhiṃ akāsi. Mallikāyapi deviyā vatthu kathetabbaṃ. Imāni tāva kusalakamme vatthūni.
नन्दमाणवको पन उप्पलवण्णाय थेरिया विप्पटिपज्जि, तस्स मञ्चतो उट्ठाय निक्खमित्वा गच्छन्तस्स महापथवी भिज्जित्वा ओकासमदासि, तत्थेव महानरकं पविट्ठो। नन्दोपि गोघातको पण्णास वस्सानि गोघातककम्मं कत्वा एकदिवसं भोजनकाले मंसं अलभन्तो एकस्स जीवमानकगोणस्स जिव्हं छिन्दित्वा अङ्गारेसु पचापेत्वा खादितुं आरद्धो। अथस्स जिव्हा मूले छिज्जित्वा भत्तपातियंयेव पतिता, सो विरवन्तो कालं कत्वा निरये निब्बत्ति। नन्दोपि यक्खो अञ्ञेन यक्खेन सद्धिं आकासेन गच्छन्तो सारिपुत्तत्थेरं नवोरोपितेहि केसेहि रत्तिभागे अब्भोकासे निसिन्नं दिस्वा सीसे पहरितुकामो इतरस्स यक्खस्स आरोचेत्वा तेन वारियमानोपि पहारं दत्वा डय्हामि डय्हामीति विरवन्तो तस्मिंयेव ठाने भूमिं पविसित्वा महानिरये निब्बत्तोति इमानि अकुसलकम्मे वत्थूनि।
Nandamāṇavako pana uppalavaṇṇāya theriyā vippaṭipajji, tassa mañcato uṭṭhāya nikkhamitvā gacchantassa mahāpathavī bhijjitvā okāsamadāsi, tattheva mahānarakaṃ paviṭṭho. Nandopi goghātako paṇṇāsa vassāni goghātakakammaṃ katvā ekadivasaṃ bhojanakāle maṃsaṃ alabhanto ekassa jīvamānakagoṇassa jivhaṃ chinditvā aṅgāresu pacāpetvā khādituṃ āraddho. Athassa jivhā mūle chijjitvā bhattapātiyaṃyeva patitā, so viravanto kālaṃ katvā niraye nibbatti. Nandopi yakkho aññena yakkhena saddhiṃ ākāsena gacchanto sāriputtattheraṃ navoropitehi kesehi rattibhāge abbhokāse nisinnaṃ disvā sīse paharitukāmo itarassa yakkhassa ārocetvā tena vāriyamānopi pahāraṃ datvā ḍayhāmi ḍayhāmīti viravanto tasmiṃyeva ṭhāne bhūmiṃ pavisitvā mahāniraye nibbattoti imāni akusalakamme vatthūni.
यं पन अन्तमसो मरणसन्तिकेपि कतं कम्मं भवन्तरे विपाकं देति, तं सब्बं सम्परायवेदनीयं नाम। तत्थ यो अपरिहीनस्स झानस्स विपाको निब्बत्तिस्सति, सो इध निब्बत्तितविपाकोति वुत्तो। तस्स मूलभूतं कम्मं नेव दिट्ठधम्मवेदनीयं न सम्परायवेदनीयन्ति, न विचारितं, किञ्चापि न विचारितं, सम्परायवेदनीयमेव पनेतन्ति वेदितब्बं। यो पठममग्गादीनं भवन्तरे फलसमापत्तिविपाको, सो इध निब्बत्तितगुणोत्वेव वुत्तो। किञ्चापि एवं वुत्तो, मग्गकम्मं पन परिपक्कवेदनीयन्ति वेदितब्बं। मग्गचेतनायेव हि सब्बलहुं फलदायिका अनन्तरफलत्ताति।
Yaṃ pana antamaso maraṇasantikepi kataṃ kammaṃ bhavantare vipākaṃ deti, taṃ sabbaṃ samparāyavedanīyaṃ nāma. Tattha yo aparihīnassa jhānassa vipāko nibbattissati, so idha nibbattitavipākoti vutto. Tassa mūlabhūtaṃ kammaṃ neva diṭṭhadhammavedanīyaṃ na samparāyavedanīyanti, na vicāritaṃ, kiñcāpi na vicāritaṃ, samparāyavedanīyameva panetanti veditabbaṃ. Yo paṭhamamaggādīnaṃ bhavantare phalasamāpattivipāko, so idha nibbattitaguṇotveva vutto. Kiñcāpi evaṃ vutto, maggakammaṃ pana paripakkavedanīyanti veditabbaṃ. Maggacetanāyeva hi sabbalahuṃ phaladāyikā anantaraphalattāti.
८. बहुवेदनीयन्ति सञ्ञाभवूपगं। अप्पवेदनीयन्ति असञ्ञाभवूपगं। सवेदनीयन्ति सविपाकं कम्मं। अवेदनीयन्ति अविपाकं कम्मं। एवं सन्तेति इमेसं दिट्ठधम्मवेदनीयादीनं कम्मानं उपक्कमेन सम्परायवेदनीयादि भावकारणस्स अलाभे सति। अफलोति निप्फलो निरत्थकोति। एत्तावता अनिय्यानिकसासने पयोगस्स अफलतं दस्सेत्वा पधानच्छेदकवादो नाम दस्सितोति वेदितब्बो। सहधम्मिका वादानुवादाति परेहि वुत्तकारणेन सकारणा हुत्वा निगण्ठानं वादा च अनुवादा च। गारय्हं ठानं आगच्छन्तीति विञ्ञूहि गरहितब्बं कारणं आगच्छन्ति। ‘‘वादानुप्पत्ता गारय्हट्ठाना’’तिपि पाठो। तस्सत्थो – परेहि वुत्तेन कारणेन सकारणा निगण्ठानं वादं अनुप्पत्ता तं वादं सोसेन्ता मिलापेन्ता दुक्कटकम्मकारिनोतिआदयो दस गारय्हट्ठाना आगच्छन्ति।
8.Bahuvedanīyanti saññābhavūpagaṃ. Appavedanīyanti asaññābhavūpagaṃ. Savedanīyanti savipākaṃ kammaṃ. Avedanīyanti avipākaṃ kammaṃ. Evaṃ santeti imesaṃ diṭṭhadhammavedanīyādīnaṃ kammānaṃ upakkamena samparāyavedanīyādi bhāvakāraṇassa alābhe sati. Aphaloti nipphalo niratthakoti. Ettāvatā aniyyānikasāsane payogassa aphalataṃ dassetvā padhānacchedakavādo nāma dassitoti veditabbo. Sahadhammikā vādānuvādāti parehi vuttakāraṇena sakāraṇā hutvā nigaṇṭhānaṃ vādā ca anuvādā ca. Gārayhaṃ ṭhānaṃ āgacchantīti viññūhi garahitabbaṃ kāraṇaṃ āgacchanti. ‘‘Vādānuppattā gārayhaṭṭhānā’’tipi pāṭho. Tassattho – parehi vuttena kāraṇena sakāraṇā nigaṇṭhānaṃ vādaṃ anuppattā taṃ vādaṃ sosentā milāpentā dukkaṭakammakārinotiādayo dasa gārayhaṭṭhānā āgacchanti.
९. सङ्गतिभावहेतूति नियतिभावकारणा। पापसङ्गतिकाति पापनियतिनो। अभिजातिहेतूति छळभिजातिहेतु।
9.Saṅgatibhāvahetūti niyatibhāvakāraṇā. Pāpasaṅgatikāti pāpaniyatino. Abhijātihetūti chaḷabhijātihetu.
१०. एवं निगण्ठानं उपक्कमस्स अफलतं दस्सेत्वा इदानि निय्यानिकसासने उपक्कमस्स वीरियस्स च सफलतं दस्सेतुं कथञ्च, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ अनद्धभूतन्ति अनधिभूतं। दुक्खेन अनधिभूतो नाम मनुस्सत्तभावो वुच्चति, न तं अद्धभावेति नाभिभवतीति अत्थो। तम्पि नानप्पकाराय दुक्करकारिकाय पयोजेन्तो दुक्खेन अद्धभावेति नाम। ये पन सासने पब्बजित्वा आरञ्ञका वा होन्ति रुक्खमूलिकादयो वा, ते दुक्खेन न अद्धभावेन्ति नाम। निय्यानिकसासनस्मिञ्हि वीरियं सम्मावायामो नाम होति।
10. Evaṃ nigaṇṭhānaṃ upakkamassa aphalataṃ dassetvā idāni niyyānikasāsane upakkamassa vīriyassa ca saphalataṃ dassetuṃ kathañca, bhikkhavetiādimāha. Tattha anaddhabhūtanti anadhibhūtaṃ. Dukkhena anadhibhūto nāma manussattabhāvo vuccati, na taṃ addhabhāveti nābhibhavatīti attho. Tampi nānappakārāya dukkarakārikāya payojento dukkhena addhabhāveti nāma. Ye pana sāsane pabbajitvā āraññakā vā honti rukkhamūlikādayo vā, te dukkhena na addhabhāventi nāma. Niyyānikasāsanasmiñhi vīriyaṃ sammāvāyāmo nāma hoti.
थेरो पनाह – यो इस्सरकुले निब्बत्तो सत्तवस्सिको हुत्वा अलङ्कतप्पटियत्तो पितुअङ्के निसिन्नो घरे भत्तकिच्चं कत्वा निसिन्नेन भिक्खुसङ्घेन अनुमोदनाय करियमानाय तिस्सो सम्पत्तियो दस्सेत्वा सच्चेसु पकासितेसु अरहत्तं पापुणाति, मातापितूहि वा ‘‘पब्बजिस्ससि ताता’’ति वुत्तो ‘‘आम पब्बजिस्सामी’’ति वत्वा न्हापेत्वा अलङ्करित्वा विहारं नीतो तचपञ्चकं उग्गण्हित्वा निसिन्नो केसेसु ओहारियमानेसु खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणाति, नवपब्बजितो वा पन मनोसिलातेलमक्खितेन सीसेन पुनदिवसे मातापितूहि पेसितं काजभत्तं भुञ्जित्वा विहारे निसिन्नोव अरहत्तं पापुणाति, अयं न दुक्खेन अत्तानं अद्धभावेति नाम। अयं पन उक्कट्ठसक्कारो। यो दासिकुच्छियं निब्बत्तो अन्तमसो रजतमुद्दिकम्पि पिळन्धित्वा गोरकपियङ्गुमत्तेनापि सरीरं विलिम्पेत्वा ‘‘पब्बाजेथ न’’न्ति नीतो खुरग्गे वा पुनदिवसे वा अरहत्तं पापुणाति, अयम्पि न अनद्धभूतं अत्तानं दुक्खेन अद्धभावेति नाम।
Thero panāha – yo issarakule nibbatto sattavassiko hutvā alaṅkatappaṭiyatto pituaṅke nisinno ghare bhattakiccaṃ katvā nisinnena bhikkhusaṅghena anumodanāya kariyamānāya tisso sampattiyo dassetvā saccesu pakāsitesu arahattaṃ pāpuṇāti, mātāpitūhi vā ‘‘pabbajissasi tātā’’ti vutto ‘‘āma pabbajissāmī’’ti vatvā nhāpetvā alaṅkaritvā vihāraṃ nīto tacapañcakaṃ uggaṇhitvā nisinno kesesu ohāriyamānesu khuraggeyeva arahattaṃ pāpuṇāti, navapabbajito vā pana manosilātelamakkhitena sīsena punadivase mātāpitūhi pesitaṃ kājabhattaṃ bhuñjitvā vihāre nisinnova arahattaṃ pāpuṇāti, ayaṃ na dukkhena attānaṃ addhabhāveti nāma. Ayaṃ pana ukkaṭṭhasakkāro. Yo dāsikucchiyaṃ nibbatto antamaso rajatamuddikampi piḷandhitvā gorakapiyaṅgumattenāpi sarīraṃ vilimpetvā ‘‘pabbājetha na’’nti nīto khuragge vā punadivase vā arahattaṃ pāpuṇāti, ayampi na anaddhabhūtaṃ attānaṃ dukkhena addhabhāveti nāma.
धम्मिकं सुखं नाम सङ्घतो वा गणतो वा उप्पन्नं चतुपच्चयसुखं। अनधिमुच्छितोति तण्हामुच्छनाय अमुच्छितो। धम्मिकञ्हि सुखं न परिच्चजामीति न तत्थ गेधो कातब्बो। सङ्घतो हि उप्पन्नं सलाकभत्तं वा वस्सावासिकं वा ‘‘इदमत्थं एत’’न्ति परिच्छिन्दित्वा सङ्घमज्झे भिक्खूनं अन्तरे परिभुञ्जन्तो पत्तन्तरे पदुमं विय सीलसमाधिविपस्सनामग्गफलेहि वड्ढति। इमस्साति पच्चुप्पन्नानं पञ्चन्नं खन्धानं मूलभूतस्स। दुक्खनिदानस्साति तण्हाय। सा हि पञ्चक्खन्धदुक्खस्स निदानं। सङ्खारं पदहतोति सम्पयोगवीरियं करोन्तस्स। विरागो होतीति मग्गेन विरागो होति। इदं वुत्तं होति ‘‘सङ्खारपधानेन मे इमस्स दुक्खनिदानस्स विरागो होती’’ति एवं पजानातीति इमिना सुखापटिपदा खिप्पाभिञ्ञा कथिता। दुतियवारेन तस्स सम्पयोगवीरियस्स मज्झत्तताकारो कथितो। सो यस्स हि ख्वास्साति एत्थ अयं सङ्खेपत्थो – सो पुग्गलो यस्स दुक्खनिदानस्स सङ्खारपधानेन विरागो होति, सङ्खारं तत्थ पदहति, मग्गपधानेन पदहति। यस्स पन दुक्खनिदानस्स अज्झुपेक्खतो उपेक्खं भावेन्तस्स विरागो होति, उपेक्खं तत्थ भावेति, मग्गभावनाय भावेति। तस्साति तस्स पुग्गलस्स।
Dhammikaṃ sukhaṃ nāma saṅghato vā gaṇato vā uppannaṃ catupaccayasukhaṃ. Anadhimucchitoti taṇhāmucchanāya amucchito. Dhammikañhi sukhaṃ na pariccajāmīti na tattha gedho kātabbo. Saṅghato hi uppannaṃ salākabhattaṃ vā vassāvāsikaṃ vā ‘‘idamatthaṃ eta’’nti paricchinditvā saṅghamajjhe bhikkhūnaṃ antare paribhuñjanto pattantare padumaṃ viya sīlasamādhivipassanāmaggaphalehi vaḍḍhati. Imassāti paccuppannānaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ mūlabhūtassa. Dukkhanidānassāti taṇhāya. Sā hi pañcakkhandhadukkhassa nidānaṃ. Saṅkhāraṃ padahatoti sampayogavīriyaṃ karontassa. Virāgohotīti maggena virāgo hoti. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘saṅkhārapadhānena me imassa dukkhanidānassa virāgo hotī’’ti evaṃ pajānātīti iminā sukhāpaṭipadā khippābhiññā kathitā. Dutiyavārena tassa sampayogavīriyassa majjhattatākāro kathito. So yassa hi khvāssāti ettha ayaṃ saṅkhepattho – so puggalo yassa dukkhanidānassa saṅkhārapadhānena virāgo hoti, saṅkhāraṃ tattha padahati, maggapadhānena padahati. Yassa pana dukkhanidānassa ajjhupekkhato upekkhaṃ bhāventassa virāgo hoti, upekkhaṃ tattha bhāveti, maggabhāvanāya bhāveti. Tassāti tassa puggalassa.
११. पटिबद्धचित्तोति छन्दरागेन बद्धचित्तो। तिब्बच्छन्दोति बहलच्छन्दो। तिब्बापेक्खोति बहलपत्थनो। सन्तिट्ठन्तिन्ति एकतो तिट्ठन्तिं। सञ्जग्घन्तिन्ति महाहसितं हसमानं। संहसन्तिन्ति सितं कुरुमानं।
11.Paṭibaddhacittoti chandarāgena baddhacitto. Tibbacchandoti bahalacchando. Tibbāpekkhoti bahalapatthano. Santiṭṭhantinti ekato tiṭṭhantiṃ. Sañjagghantinti mahāhasitaṃ hasamānaṃ. Saṃhasantinti sitaṃ kurumānaṃ.
एवमेव खो, भिक्खवेति एत्थ इदं ओपम्मविभावनं – एको हि पुरिसो एकिस्सा इत्थिया सारत्तो घासच्छादनमालालङ्कारादीनि दत्वा घरे वासेति। सा तं अतिचरित्वा अञ्ञं सेवति। सो ‘‘नून अहं अस्सा अनुरूपं सक्कारं न करोमी’’ति सक्कारं वड्ढेसि। सा भिय्योसोमत्ताय अतिचरतियेव। सो – ‘‘अयं सक्करियमानापि अतिचरतेव, घरे मे वसमाना अनत्थम्पि करेय्य, नीहरामि न’’न्ति परिसमज्झे अलंवचनीयं कत्वा ‘‘मा पुन गेहं पाविसी’’ति विस्सज्जेसि। सा केनचि उपायेन तेन सद्धिं सन्थवं कातुं असक्कोन्ती नटनच्चकादीहि सद्धिं विचरति। तस्स पुरिसस्स तं दिस्वा नेव उप्पज्जति दोमनस्सं, सोमनस्सं पन उप्पज्जति।
Evameva kho, bhikkhaveti ettha idaṃ opammavibhāvanaṃ – eko hi puriso ekissā itthiyā sāratto ghāsacchādanamālālaṅkārādīni datvā ghare vāseti. Sā taṃ aticaritvā aññaṃ sevati. So ‘‘nūna ahaṃ assā anurūpaṃ sakkāraṃ na karomī’’ti sakkāraṃ vaḍḍhesi. Sā bhiyyosomattāya aticaratiyeva. So – ‘‘ayaṃ sakkariyamānāpi aticarateva, ghare me vasamānā anatthampi kareyya, nīharāmi na’’nti parisamajjhe alaṃvacanīyaṃ katvā ‘‘mā puna gehaṃ pāvisī’’ti vissajjesi. Sā kenaci upāyena tena saddhiṃ santhavaṃ kātuṃ asakkontī naṭanaccakādīhi saddhiṃ vicarati. Tassa purisassa taṃ disvā neva uppajjati domanassaṃ, somanassaṃ pana uppajjati.
तत्थ पुरिसस्स इत्थिया सारत्तकालो विय इमस्स भिक्खुनो अत्तभावे आलयो। घासच्छादनादीनि दत्वा घरे वसापनकालो विय अत्तभावस्स पटिजग्गनकालो। तस्सा अतिचरणकालो विय जग्गियमानस्सेव अत्तभावस्स पित्तपकोपादीनं वसेन साबाधता। ‘‘अत्तनो अनुरूपं सक्कारं अलभन्ती अतिचरती’’ति सल्लक्खेत्वा सक्कारवड्ढनं विय ‘‘भेसज्जं अलभन्तो एवं होती’’ति सल्लक्खेत्वा भेसज्जकरणकालो। सक्कारे वड्ढितेपि पुन अतिचरणं विय पित्तादीसु एकस्स भेसज्जे करियमाने सेसानं पकोपवसेन पुन साबाधता। परिसमज्झे अलंवचनीयं कत्वा गेहा निक्कड्ढनं विय ‘‘इदानि ते नाहं दासो न कम्मकरो, अनमतग्गे संसारे तंयेव उपट्ठहन्तो विचरिं, को मे तया अत्थो, छिज्ज वा भिज्ज वा’’ति तस्मिं अनपेक्खतं आपज्जित्वा वीरियं थिरं कत्वा मग्गेन किलेससमुग्घातनं। नटनच्चकादीहि नच्चमानं विचरन्तिं दिस्वा यथा तस्स पुरिसस्स दोमनस्सं न उप्पज्जति, सोमनस्समेव उप्पज्जति, एवमेव इमस्स भिक्खुनो अरहत्तं पत्तस्स पित्तपकोपादीनं वसेन आबाधिकं अत्तभावं दिस्वा दोमनस्सं न उप्पज्जति, ‘‘मुच्चिस्सामि वत खन्धपरिहारदुक्खतो’’ति सोमनस्समेव उप्पज्जतीति। अयं पन उपमा ‘‘पटिबद्धचित्तस्स दोमनस्सं उप्पज्जति, अप्पटिबद्धचित्तस्स नत्थेतन्ति ञत्वा इत्थिया छन्दरागं पजहति, एवमयं भिक्खु सङ्खारं वा पदहन्तस्स उपेक्खं वा भावेन्तस्स दुक्खनिदानं पहीयति, नो अञ्ञथाति ञत्वा तदुभयं सम्पादेन्तो दुक्खनिदानं पजहती’’ति एतमत्थं विभावेतुं आगताति वेदितब्बा।
Tattha purisassa itthiyā sārattakālo viya imassa bhikkhuno attabhāve ālayo. Ghāsacchādanādīni datvā ghare vasāpanakālo viya attabhāvassa paṭijagganakālo. Tassā aticaraṇakālo viya jaggiyamānasseva attabhāvassa pittapakopādīnaṃ vasena sābādhatā. ‘‘Attano anurūpaṃ sakkāraṃ alabhantī aticaratī’’ti sallakkhetvā sakkāravaḍḍhanaṃ viya ‘‘bhesajjaṃ alabhanto evaṃ hotī’’ti sallakkhetvā bhesajjakaraṇakālo. Sakkāre vaḍḍhitepi puna aticaraṇaṃ viya pittādīsu ekassa bhesajje kariyamāne sesānaṃ pakopavasena puna sābādhatā. Parisamajjhe alaṃvacanīyaṃ katvā gehā nikkaḍḍhanaṃ viya ‘‘idāni te nāhaṃ dāso na kammakaro, anamatagge saṃsāre taṃyeva upaṭṭhahanto vicariṃ, ko me tayā attho, chijja vā bhijja vā’’ti tasmiṃ anapekkhataṃ āpajjitvā vīriyaṃ thiraṃ katvā maggena kilesasamugghātanaṃ. Naṭanaccakādīhi naccamānaṃ vicarantiṃ disvā yathā tassa purisassa domanassaṃ na uppajjati, somanassameva uppajjati, evameva imassa bhikkhuno arahattaṃ pattassa pittapakopādīnaṃ vasena ābādhikaṃ attabhāvaṃ disvā domanassaṃ na uppajjati, ‘‘muccissāmi vata khandhaparihāradukkhato’’ti somanassameva uppajjatīti. Ayaṃ pana upamā ‘‘paṭibaddhacittassa domanassaṃ uppajjati, appaṭibaddhacittassa natthetanti ñatvā itthiyā chandarāgaṃ pajahati, evamayaṃ bhikkhu saṅkhāraṃ vā padahantassa upekkhaṃ vā bhāventassa dukkhanidānaṃ pahīyati, no aññathāti ñatvā tadubhayaṃ sampādento dukkhanidānaṃ pajahatī’’ti etamatthaṃ vibhāvetuṃ āgatāti veditabbā.
१२. यथा सुखं खो मे विहरतोति येन सुखेन विहरितुं इच्छामि तेन, मे विहरतो। पदहतोति पेसेन्तस्स। एत्थ च यस्स सुखा पटिपदा असप्पाया, सुखुमचीवरानि धारेन्तस्स पासादिके सेनासने वसन्तस्स चित्तं विक्खिपति, दुक्खा पटिपदा सप्पाया, छिन्नभिन्नानि थूलचीवरानि धारेन्तस्स सुसानरुक्खमूलादीसु वसन्तस्स चित्तं एकग्गं होति, तं सन्धायेतं वुत्तं।
12.Yathā sukhaṃ kho me viharatoti yena sukhena viharituṃ icchāmi tena, me viharato. Padahatoti pesentassa. Ettha ca yassa sukhā paṭipadā asappāyā, sukhumacīvarāni dhārentassa pāsādike senāsane vasantassa cittaṃ vikkhipati, dukkhā paṭipadā sappāyā, chinnabhinnāni thūlacīvarāni dhārentassa susānarukkhamūlādīsu vasantassa cittaṃ ekaggaṃ hoti, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.
एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं, उसुकारो विय हि जातिजरामरणभीतो योगी दट्ठब्बो, वङ्ककुटिलजिम्हतेजनं विय वङ्ककुटिलजिम्हचित्तं, द्वे अलाता विय कायिकचेतसिकवीरियं, तेजनं उजुं करोन्तस्स कञ्जिकतेलं विय सद्धा, नमनदण्डको विय लोकुत्तरमग्गो, उस्सुकारस्स वङ्ककुटिलजिम्हतेजनं कञ्जिकतेलेन सिनेहेत्वा अलातेसु तापेत्वा नमनदण्डकेन उजुकरणं विय इमस्स भिक्खुनो वङ्ककुटिलजिम्हचित्तं सद्धाय सिनेहेत्वा कायिकचेतसिकवीरियेन तापेत्वा लोकुत्तरमग्गेन उजुकरणं, उसुकारस्सेव एवं उजुकतेन तेजनेन सपत्तं विज्झित्वा सम्पत्तिअनुभवनं विय इमस्स योगिनो तथा उजुकतेन चित्तेन किलेसगणं विज्झित्वा पासादिके सेनासने निरोधवरतलगतस्स फलसमापत्तिसुखानुभवनं दट्ठब्बं। इध तथागतो सुखापटिपदाखिप्पाभिञ्ञभिक्खुनो, दुक्खापटिपदादन्धाभिञ्ञभिक्खुनो च पटिपत्तियो कथिता, इतरेसं द्विन्नं न कथिता, ता कथेतुं इमं देसनं आरभि। इमासु वा द्वीसु कथितासु इतरापि कथिताव होन्ति, आगमनीयपटिपदा पन न कथिता, तं कथेतुं इमं देसनं आरभि। सहागमनीयापि वा पटिपदा कथिताव, अदस्सितं पन एकं बुद्धुप्पादं दस्सेत्वा एकस्स कुलपुत्तस्स निक्खमनदेसनं अरहत्तेन विनिवट्टेस्सामीति दस्सेतुं इमं देसनं आरभि। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Evameva khoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ, usukāro viya hi jātijarāmaraṇabhīto yogī daṭṭhabbo, vaṅkakuṭilajimhatejanaṃ viya vaṅkakuṭilajimhacittaṃ, dve alātā viya kāyikacetasikavīriyaṃ, tejanaṃ ujuṃ karontassa kañjikatelaṃ viya saddhā, namanadaṇḍako viya lokuttaramaggo, ussukārassa vaṅkakuṭilajimhatejanaṃ kañjikatelena sinehetvā alātesu tāpetvā namanadaṇḍakena ujukaraṇaṃ viya imassa bhikkhuno vaṅkakuṭilajimhacittaṃ saddhāya sinehetvā kāyikacetasikavīriyena tāpetvā lokuttaramaggena ujukaraṇaṃ, usukārasseva evaṃ ujukatena tejanena sapattaṃ vijjhitvā sampattianubhavanaṃ viya imassa yogino tathā ujukatena cittena kilesagaṇaṃ vijjhitvā pāsādike senāsane nirodhavaratalagatassa phalasamāpattisukhānubhavanaṃ daṭṭhabbaṃ. Idha tathāgato sukhāpaṭipadākhippābhiññabhikkhuno, dukkhāpaṭipadādandhābhiññabhikkhuno ca paṭipattiyo kathitā, itaresaṃ dvinnaṃ na kathitā, tā kathetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Imāsu vā dvīsu kathitāsu itarāpi kathitāva honti, āgamanīyapaṭipadā pana na kathitā, taṃ kathetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Sahāgamanīyāpi vā paṭipadā kathitāva, adassitaṃ pana ekaṃ buddhuppādaṃ dassetvā ekassa kulaputtassa nikkhamanadesanaṃ arahattena vinivaṭṭessāmīti dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
देवदहसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Devadahasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १. देवदहसुत्तं • 1. Devadahasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १. देवदहसुत्तवण्णना • 1. Devadahasuttavaṇṇanā
