| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
३. देवसद्दसुत्तवण्णना
3. Devasaddasuttavaṇṇanā
८२. ततिये देवेसूति ठपेत्वा अरूपावचरदेवे चेव असञ्ञदेवे च तदञ्ञेसु उपपत्तिदेवेसु। देवसद्दाति देवानं पीतिसमुदाहारसद्दा। निच्छरन्तीति अञ्ञमञ्ञं आलापसल्लापवसेन पवत्तन्ति। समया समयं उपादायाति समयतो समयं पटिच्च। इदं वुत्तं होति – यस्मिं काले ठिता ते देवा तं कालं आगम्म नं पस्सिस्सन्ति, ततो तं समयं सम्पत्तं आगम्माति। ‘‘समयं समयं उपादाया’’ति च केचि पठन्ति, तेसं तं तं समयं पटिच्चाति अत्थो। यस्मिं समयेति यदा ‘‘अट्ठिकङ्कलूपमा कामा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३४; पाचि॰ ४१७), ‘‘सम्बाधो घरावासो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१९१; सं॰ नि॰ २.१५४) च कामेसु घरावासे च आदीनवा, तप्पटिपक्खतो नेक्खम्मे आनिसंसा च सुदिट्ठा होन्ति, तस्मिं समये। तदा हिस्स एकन्तेन पब्बज्जाय चित्तं नमति। अरियसावकोति अरियस्स बुद्धस्स भगवतो सावको, सावकभावं उपगन्तुकामो, अरियसावको वा अवस्संभावी । अन्तिमभविकं सावकबोधिसत्तं सन्धाय अयमारम्भो। केसमस्सुं ओहारेत्वाति केसे च मस्सुञ्च ओहारेत्वा अपनेत्वा। कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वाति कसायेन रत्तताय कासायानि ब्रह्मचरियं चरन्तानं अनुच्छविकानि वत्थानि निवासेत्वा चेव पारुपित्वा च। अगारस्मा अनगारियं पब्बज्जाय चेतेतीति अगारस्मा घरा निक्खमित्वा अनगारियं पब्बज्जं पब्बजेय्यन्ति पब्बज्जाय चेतेति पकप्पेति, पब्बजतीति अत्थो। एत्थ च यस्मा अगारस्स हितं कसिवणिज्जादिकम्मं अगारियन्ति वुच्चति, तञ्च पब्बज्जाय नत्थि, तस्मा पब्बज्जा अनगारियन्ति ञातब्बा।
82. Tatiye devesūti ṭhapetvā arūpāvacaradeve ceva asaññadeve ca tadaññesu upapattidevesu. Devasaddāti devānaṃ pītisamudāhārasaddā. Niccharantīti aññamaññaṃ ālāpasallāpavasena pavattanti. Samayā samayaṃ upādāyāti samayato samayaṃ paṭicca. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmiṃ kāle ṭhitā te devā taṃ kālaṃ āgamma naṃ passissanti, tato taṃ samayaṃ sampattaṃ āgammāti. ‘‘Samayaṃ samayaṃ upādāyā’’ti ca keci paṭhanti, tesaṃ taṃ taṃ samayaṃ paṭiccāti attho. Yasmiṃ samayeti yadā ‘‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā’’tiādinā (ma. ni. 1.234; pāci. 417), ‘‘sambādho gharāvāso’’tiādinā (dī. ni. 1.191; saṃ. ni. 2.154) ca kāmesu gharāvāse ca ādīnavā, tappaṭipakkhato nekkhamme ānisaṃsā ca sudiṭṭhā honti, tasmiṃ samaye. Tadā hissa ekantena pabbajjāya cittaṃ namati. Ariyasāvakoti ariyassa buddhassa bhagavato sāvako, sāvakabhāvaṃ upagantukāmo, ariyasāvako vā avassaṃbhāvī . Antimabhavikaṃ sāvakabodhisattaṃ sandhāya ayamārambho. Kesamassuṃ ohāretvāti kese ca massuñca ohāretvā apanetvā. Kāsāyāni vatthāni acchādetvāti kasāyena rattatāya kāsāyāni brahmacariyaṃ carantānaṃ anucchavikāni vatthāni nivāsetvā ceva pārupitvā ca. Agārasmā anagāriyaṃ pabbajjāya cetetīti agārasmā gharā nikkhamitvā anagāriyaṃ pabbajjaṃ pabbajeyyanti pabbajjāya ceteti pakappeti, pabbajatīti attho. Ettha ca yasmā agārassa hitaṃ kasivaṇijjādikammaṃ agāriyanti vuccati, tañca pabbajjāya natthi, tasmā pabbajjā anagāriyanti ñātabbā.
मारेनाति किलेसमारेन। सङ्गामाय चेतेतीति युज्झनत्थाय चित्तं उप्पादेति, मारं अभिविजेतुं सन्नय्हति। यस्मा पन एवरूपस्स पटिपज्जनकपुग्गलस्स देवपुत्तमारोपि अन्तरायाय उपक्कमति, तस्मा तस्सपि वसेन मारेनाति एत्थ देवपुत्तमारेनातिपि अत्थो वेदितब्बो। तस्सापि अयं इच्छाविघातं करिस्सतेवाति। यस्मा पन पब्बजितदिवसतो पट्ठाय खुरग्गतो वा पट्ठाय सीलानि समादियन्तो परिसोधेन्तो समथविपस्सनासु कम्मं करोन्तो यथारहं तदङ्गप्पहानविक्खम्भनप्पहानानं वसेन किलेसमारं परिपातेति नाम, न युज्झति नाम सम्पहारस्स अभावतो, तस्मा वुत्तं ‘‘मारेन सद्धिं सङ्गामाय चेतेती’’ति।
Mārenāti kilesamārena. Saṅgāmāya cetetīti yujjhanatthāya cittaṃ uppādeti, māraṃ abhivijetuṃ sannayhati. Yasmā pana evarūpassa paṭipajjanakapuggalassa devaputtamāropi antarāyāya upakkamati, tasmā tassapi vasena mārenāti ettha devaputtamārenātipi attho veditabbo. Tassāpi ayaṃ icchāvighātaṃ karissatevāti. Yasmā pana pabbajitadivasato paṭṭhāya khuraggato vā paṭṭhāya sīlāni samādiyanto parisodhento samathavipassanāsu kammaṃ karonto yathārahaṃ tadaṅgappahānavikkhambhanappahānānaṃ vasena kilesamāraṃ paripāteti nāma, na yujjhati nāma sampahārassa abhāvato, tasmā vuttaṃ ‘‘mārena saddhiṃ saṅgāmāya cetetī’’ti.
सत्तन्नन्ति कोट्ठासतो सत्तन्नं, पभेदतो पन ते सत्ततिंस होन्ति। कथं? चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा , अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति। एवं पभेदतो सत्ततिंसविधापि सतिपट्ठानादिकोट्ठासतो सत्तेव होन्तीति वुत्तं ‘‘सत्तन्न’’न्ति। बोधिपक्खियानन्ति बुज्झनट्ठेन बोधीति लद्धनामस्स अरियपुग्गलस्स मग्गञाणस्सेव वा पक्खे भवानं बोधिपक्खियानं , बोधिकोट्ठासियानन्ति अत्थो। ‘‘बोधिपक्खिकान’’न्तिपि पाठो, बोधिपक्खवन्तानं, बोधिपक्खे वा नियुत्तानन्ति अत्थो। भावनानुयोगमनुयुत्तोति विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरियमग्गभावनानुयोगमनुयुत्तो। विपस्सनाक्खणे हि सतिपट्ठानादयो परियायेन बोधिपक्खिया नाम, मग्गक्खणेयेव पन ते निप्परियायेन बोधिपक्खिया नाम होन्ति।
Sattannanti koṭṭhāsato sattannaṃ, pabhedato pana te sattatiṃsa honti. Kathaṃ? Cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā , ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti. Evaṃ pabhedato sattatiṃsavidhāpi satipaṭṭhānādikoṭṭhāsato satteva hontīti vuttaṃ ‘‘sattanna’’nti. Bodhipakkhiyānanti bujjhanaṭṭhena bodhīti laddhanāmassa ariyapuggalassa maggañāṇasseva vā pakkhe bhavānaṃ bodhipakkhiyānaṃ , bodhikoṭṭhāsiyānanti attho. ‘‘Bodhipakkhikāna’’ntipi pāṭho, bodhipakkhavantānaṃ, bodhipakkhe vā niyuttānanti attho. Bhāvanānuyogamanuyuttoti vipassanaṃ ussukkāpetvā ariyamaggabhāvanānuyogamanuyutto. Vipassanākkhaṇe hi satipaṭṭhānādayo pariyāyena bodhipakkhiyā nāma, maggakkhaṇeyeva pana te nippariyāyena bodhipakkhiyā nāma honti.
आसवानं खयाति कामासवादीनं सब्बेसं आसवानं खया। आसवेसु हि खीणेसु सब्बे किलेसा खीणायेव होन्ति। तेन अरहत्तमग्गो वुत्तो होति। अनासवन्ति आसवविरहितं। चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एत्थ चेतोवचनेन अरहत्तफलसमाधि, पञ्ञावचनेन तंसम्पयुत्ता च पञ्ञा वुत्ता। तत्थ समाधि रागतो विमुत्तत्ता चेतोविमुत्ति, पञ्ञा अविज्जाय विमुत्तत्ता पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं भगवता –
Āsavānaṃ khayāti kāmāsavādīnaṃ sabbesaṃ āsavānaṃ khayā. Āsavesu hi khīṇesu sabbe kilesā khīṇāyeva honti. Tena arahattamaggo vutto hoti. Anāsavanti āsavavirahitaṃ. Cetovimuttiṃ paññāvimuttinti ettha cetovacanena arahattaphalasamādhi, paññāvacanena taṃsampayuttā ca paññā vuttā. Tattha samādhi rāgato vimuttattā cetovimutti, paññā avijjāya vimuttattā paññāvimuttīti veditabbā. Vuttañhetaṃ bhagavatā –
‘‘यो हिस्स, भिक्खवे, समाधि, तदस्स समाधिन्द्रियं। या हिस्स, भिक्खवे, पञ्ञा, तदस्स पञ्ञिन्द्रियं। इति खो, भिक्खवे, रागविरागा चेतोविमुत्ति, अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.५१६)।
‘‘Yo hissa, bhikkhave, samādhi, tadassa samādhindriyaṃ. Yā hissa, bhikkhave, paññā, tadassa paññindriyaṃ. Iti kho, bhikkhave, rāgavirāgā cetovimutti, avijjāvirāgā paññāvimuttī’’ti (saṃ. ni. 5.516).
अपिचेत्थ समथफलं चेतोविमुत्ति, विपस्सनाफलं पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा। दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अत्तनायेव अभिविसिट्ठाय पञ्ञाय पच्चक्खं कत्वा अपरप्पच्चयेन ञत्वा। उपसम्पज्ज विहरतीति पापुणित्वा सम्पादेत्वा विहरति। तमेव सङ्गामसीसं अभिविजिय अज्झावसतीति मारं अभिविजिनित्वा विजितविजयत्ता तेन कतसङ्गामसङ्खातस्स अरियमग्गस्स सीसभूतं अरहत्तफलसमापत्तिइस्सरियट्ठानं, अभिभवन्तो आवसति, समापज्जति इच्चेव अत्थो। इमे च देवसद्दा दिट्ठसच्चेसु देवेसु पवत्तन्ति, विसेसतो सुद्धावासदेवेसूति वेदितब्बं।
Apicettha samathaphalaṃ cetovimutti, vipassanāphalaṃ paññāvimuttīti veditabbā. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti attanāyeva abhivisiṭṭhāya paññāya paccakkhaṃ katvā aparappaccayena ñatvā. Upasampajja viharatīti pāpuṇitvā sampādetvā viharati. Tameva saṅgāmasīsaṃ abhivijiya ajjhāvasatīti māraṃ abhivijinitvā vijitavijayattā tena katasaṅgāmasaṅkhātassa ariyamaggassa sīsabhūtaṃ arahattaphalasamāpattiissariyaṭṭhānaṃ, abhibhavanto āvasati, samāpajjati icceva attho. Ime ca devasaddā diṭṭhasaccesu devesu pavattanti, visesato suddhāvāsadevesūti veditabbaṃ.
गाथासु महन्तन्ति सीलादिगुणमहत्तेन महन्तं। वीतसारदन्ति सारज्जकरानं किलेसानं अभावेन विगतसारज्जं अपगतमङ्कुभावं। पुरिसाजञ्ञाति अस्सादीसु अस्साजानीयादयो विय पुरिसेसु आजानीयभूता उत्तमपुरिसा। दुज्जयमज्झभूति पचुरजनेहि जेतुं असक्कुणेय्यं किलेसवाहिनिं अभिभवि अज्झोत्थरि। ‘‘अज्जयी’’तिपि पठन्ति, अजिनीति अत्थो। जेत्वान मच्चुनो सेनं, विमोक्खेन अनावरन्ति लोकत्तयाभिब्यापनतो दियड्ढसहस्सादिविभागतो च विपुलत्ता अञ्ञेहि आवरितुं पटिसेधेतुं असक्कुणेय्यत्ता च अनावरं, मच्चुनो मारस्स सेनं विमोक्खेन अरियमग्गेन जेत्वा यो त्वं दुज्जयं अजयि, तस्स नमो, ते पुरिसाजञ्ञाति सम्बन्धो।
Gāthāsu mahantanti sīlādiguṇamahattena mahantaṃ. Vītasāradanti sārajjakarānaṃ kilesānaṃ abhāvena vigatasārajjaṃ apagatamaṅkubhāvaṃ. Purisājaññāti assādīsu assājānīyādayo viya purisesu ājānīyabhūtā uttamapurisā. Dujjayamajjhabhūti pacurajanehi jetuṃ asakkuṇeyyaṃ kilesavāhiniṃ abhibhavi ajjhotthari. ‘‘Ajjayī’’tipi paṭhanti, ajinīti attho. Jetvāna maccunosenaṃ, vimokkhena anāvaranti lokattayābhibyāpanato diyaḍḍhasahassādivibhāgato ca vipulattā aññehi āvarituṃ paṭisedhetuṃ asakkuṇeyyattā ca anāvaraṃ, maccuno mārassa senaṃ vimokkhena ariyamaggena jetvā yo tvaṃ dujjayaṃ ajayi, tassa namo, te purisājaññāti sambandho.
इतीति वुत्तप्पकारेन। हि-इति निपातमत्तं। एतं पत्तमानसं अधिगतारहत्तं खीणासवं देवता नमस्सन्तीति वुत्तमेवत्थं निगमनवसेन दस्सेति। अथ वा इतीति इमिना कारणेन। किं पन एतं कारणं? नमुचिसेनाविजयेन पत्तमानसत्तं। इमिना कारणेन तं देवता नमस्सन्तीति अत्थो। इदानि तं कारणं फलतो दस्सेतुं ‘‘तञ्हि तस्स न पस्सन्ति, येन मच्चुवसं वजे’’ति वुत्तं। तस्सत्थो – यस्मा तस्स पुरिसाजञ्ञस्स पणिधाय गवेसन्तापि देवा अणुमत्तम्पि तं कारणं न पस्सन्ति, येन सो मच्चुनो मरणस्स वसं वजे उपगच्छेय्य। तस्मा तं विसुद्धिदेवा नमस्सन्तीति।
Itīti vuttappakārena. Hi-iti nipātamattaṃ. Etaṃ pattamānasaṃ adhigatārahattaṃ khīṇāsavaṃ devatānamassantīti vuttamevatthaṃ nigamanavasena dasseti. Atha vā itīti iminā kāraṇena. Kiṃ pana etaṃ kāraṇaṃ? Namucisenāvijayena pattamānasattaṃ. Iminā kāraṇena taṃ devatā namassantīti attho. Idāni taṃ kāraṇaṃ phalato dassetuṃ ‘‘tañhi tassa na passanti, yena maccuvasaṃ vaje’’ti vuttaṃ. Tassattho – yasmā tassa purisājaññassa paṇidhāya gavesantāpi devā aṇumattampi taṃ kāraṇaṃ na passanti, yena so maccuno maraṇassa vasaṃ vaje upagaccheyya. Tasmā taṃ visuddhidevā namassantīti.
ततियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Tatiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ३. देवसद्दसुत्तं • 3. Devasaddasuttaṃ
