| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
६. पटिसम्भिदाकथा
6. Paṭisambhidākathā
१. धम्मचक्कपवत्तनवारवण्णना
1. Dhammacakkapavattanavāravaṇṇanā
३०. इदानि विरागसङ्खातमग्गवसेन सिद्धं पटिसम्भिदापभेदं दस्सेन्तेन कथिताय धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तपुब्बङ्गमाय पटिसम्भिदाकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। सुत्तन्ते ताव बाराणसियन्ति बाराणसा नाम नदी, बाराणसाय अविदूरे भवा नगरी बाराणसी। तस्सं बाराणसियं। इसिपतने मिगदायेति इसीनं पतनुप्पतनवसेन एवंलद्धनामे मिगानं अभयदानदिन्नट्ठानत्ता मिगदायसङ्खाते आरामे। तत्थ हि उप्पन्नुप्पन्ना सब्बञ्ञुइसयो पतन्ति, धम्मचक्कप्पवत्तनत्थं निसीदन्तीति अत्थो। नन्दमूलकपब्भारतो सत्ताहच्चयेन निरोधसमापत्तितो वुट्ठिता अनोतत्तदहे कतमुखधोवनकिच्चा आकासेन आगन्त्वा पच्चेकबुद्धइसयोपेत्थ समोसरणवसेन पतन्ति , उपोसथत्थञ्च अनुपोसथत्थञ्च सन्निपतन्ति, गन्धमादनं पटिगच्छन्ता च ततो च उप्पतन्तीतिपि इमिना इसीनं पतनुप्पतनवसेन तं ‘‘इसिपतन’’न्ति वुच्चति। ‘‘इसिपदन’’न्तिपि पाठो। पञ्चवग्गियेति –
30. Idāni virāgasaṅkhātamaggavasena siddhaṃ paṭisambhidāpabhedaṃ dassentena kathitāya dhammacakkappavattanasuttantapubbaṅgamāya paṭisambhidākathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Suttante tāva bārāṇasiyanti bārāṇasā nāma nadī, bārāṇasāya avidūre bhavā nagarī bārāṇasī. Tassaṃ bārāṇasiyaṃ. Isipatane migadāyeti isīnaṃ patanuppatanavasena evaṃladdhanāme migānaṃ abhayadānadinnaṭṭhānattā migadāyasaṅkhāte ārāme. Tattha hi uppannuppannā sabbaññuisayo patanti, dhammacakkappavattanatthaṃ nisīdantīti attho. Nandamūlakapabbhārato sattāhaccayena nirodhasamāpattito vuṭṭhitā anotattadahe katamukhadhovanakiccā ākāsena āgantvā paccekabuddhaisayopettha samosaraṇavasena patanti , uposathatthañca anuposathatthañca sannipatanti, gandhamādanaṃ paṭigacchantā ca tato ca uppatantītipi iminā isīnaṃ patanuppatanavasena taṃ ‘‘isipatana’’nti vuccati. ‘‘Isipadana’’ntipi pāṭho. Pañcavaggiyeti –
‘‘कोण्डञ्ञो भद्दियो वप्पो, महानामो च अस्सजि।
‘‘Koṇḍañño bhaddiyo vappo, mahānāmo ca assaji;
एते पञ्च महाथेरा, पञ्चवग्गाति वुच्चरे’’ति॥ –
Ete pañca mahātherā, pañcavaggāti vuccare’’ti. –
एवं वुत्तानं पञ्चन्नं भिक्खूनं वग्गो पञ्चवग्गो। तस्मिं पञ्चवग्गे भवा तंपरियापन्नत्ताति पञ्चवग्गिया, ते पञ्चवग्गिये। भिक्खू आमन्तेसीति दीपङ्करदसबलस्स पादमूले कताभिनीहारतो पट्ठाय पारमियो पूरेन्तो अनुपुब्बेन पच्छिमभवं पत्वा पच्छिमभवे च कताभिनिक्खमनो अनुपुब्बेन बोधिमण्डं पत्वा तत्थ अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो मारबलं भिन्दित्वा पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरित्वा मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेत्वा पच्छिमयामावसाने दससहस्सिलोकधातुं उन्नादेन्तो सम्पकम्पेन्तो सब्बञ्ञुतं पत्वा सत्त सत्ताहानि बोधिमण्डे वीतिनामेत्वा महाब्रह्मुना आयाचितधम्मदेसना बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेत्वा लोकानुग्गहेन बाराणसिं गन्त्वा पञ्चवग्गिये भिक्खू सञ्ञापेत्वा धम्मचक्कं पवत्तेतुकामो आमन्तेसि।
Evaṃ vuttānaṃ pañcannaṃ bhikkhūnaṃ vaggo pañcavaggo. Tasmiṃ pañcavagge bhavā taṃpariyāpannattāti pañcavaggiyā, te pañcavaggiye. Bhikkhū āmantesīti dīpaṅkaradasabalassa pādamūle katābhinīhārato paṭṭhāya pāramiyo pūrento anupubbena pacchimabhavaṃ patvā pacchimabhave ca katābhinikkhamano anupubbena bodhimaṇḍaṃ patvā tattha aparājitapallaṅke nisinno mārabalaṃ bhinditvā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaritvā majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāmāvasāne dasasahassilokadhātuṃ unnādento sampakampento sabbaññutaṃ patvā satta sattāhāni bodhimaṇḍe vītināmetvā mahābrahmunā āyācitadhammadesanā buddhacakkhunā lokaṃ voloketvā lokānuggahena bārāṇasiṃ gantvā pañcavaggiye bhikkhū saññāpetvā dhammacakkaṃ pavattetukāmo āmantesi.
द्वेमे, भिक्खवे, अन्ताति द्वेमे, भिक्खवे, कोट्ठासा। इमस्स पन वचनस्स समुदाहारेन समुदाहारनिग्घोसो हेट्ठा अवीचिं उपरि भवग्गं पत्वा दससहस्सिं लोकधातुं पत्थरित्वा अट्ठासि, तस्मिंयेव समये अट्ठारसकोटिसङ्खा ब्रह्मानो समागच्छिंसु। पच्छिमदिसाय सूरियो अत्थङ्गमेति, पुरत्थिमाय दिसाय उत्तरासाळ्हनक्खत्तेन युत्तो पुण्णचन्दो उग्गच्छति। तस्मिं समये भगवा धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तं आरभन्तो ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता’’तिआदिमाह।
Dveme, bhikkhave, antāti dveme, bhikkhave, koṭṭhāsā. Imassa pana vacanassa samudāhārena samudāhāranigghoso heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassiṃ lokadhātuṃ pattharitvā aṭṭhāsi, tasmiṃyeva samaye aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthaṅgameti, puratthimāya disāya uttarāsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttantaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
तत्थ पब्बजितेनाति गिहिसंयोजनं वत्थुकामं छेत्वा पब्बजितेन। न सेवितब्बाति न वलञ्जेतब्बा। पब्बजितानंयेव विसेसतो पटिपत्तिया भाजनभूतत्ता ‘‘पब्बजितेन न सेवितब्बा’’ति वुत्तं। यो चायं कामेसु कामसुखल्लिकानुयोगोति यो च अयं वत्थुकामेसु किलेसकामसुखस्स, किलेसकामसुखनिस्सयस्स वा अनुयोगो। हीनोति लामको। गम्मोति गामवासीनं सन्तको। पोथुज्जनिकोति पुथुज्जनेन अन्धबालजनेन आचिण्णो। अनरियोति न अरियो। अथ वा न विसुद्धानं उत्तमानं अरियानं सन्तको। अनत्थसंहितोति न अत्थसंहितो, सुखावहकारणं अनिस्सितोति अत्थो। अत्तकिलमथानुयोगोति अत्तनो किलमथस्स अनुयोगो , अत्तनो दुक्खकरणन्ति अत्थो। दुक्खोति कण्टकापस्सयसेय्यादीहि अत्तमारणेहि दुक्खावहो। तपस्सीहि ‘‘उत्तमं तपो’’ति गहितत्ता तेसं चित्तानुरक्खनत्थं इध ‘‘हीनो’’ति न वुत्तं, पब्बजितानं धम्मत्ता ‘‘गम्मो’’ति च, गिहीहि असाधारणत्ता ‘‘पोथुज्जनिको’’ति च न वुत्तं। तत्थ पन केहिचि पब्बजितपटिञ्ञेहि दिट्ठधम्मनिब्बानवादेहि ‘‘यतो खो, भो , अयं अत्ता पञ्चहि कामगुणेहि समप्पितो समङ्गिभूतो परिचारेति, एत्तावता खो, भो, अयं अत्ता दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो होती’’ति (दी॰ नि॰ १.९४) गहितत्ता तेसं चित्तानुरक्खनत्थञ्च पच्चुप्पन्ने सुखत्ता च तस्स धम्मसमादानस्स ‘‘दुक्खो’’ति न वुत्तं। कामसुखल्लिकानुयोगो पच्चुप्पन्ने तण्हादिट्ठिसंकिलिट्ठसुखत्ता आयतिञ्च दुक्खविपाकत्ता तदनुयुत्तानं तण्हादिट्ठिबन्धनबद्धत्ता च न सेवितब्बो, अत्तकिलमथानुयोगो पच्चुप्पन्ने दिट्ठिसंकिलिट्ठदुक्खत्ता आयतिञ्च दुक्खविपाकत्ता तदनुयुत्तानं दिट्ठिबन्धनबद्धत्ता च न सेवितब्बो, एते खोति ते एते। अनुपगम्माति न उपगन्त्वा। मज्झिमाति संकिलिट्ठसुखदुक्खानं अभावा मज्झे भवाति मज्झिमा। सा एव निब्बानं पटिपज्जन्ति एतायाति पटिपदा। अभिसम्बुद्धाति पटिविद्धा। चक्खुकरणीतिआदीसु पञ्ञाचक्खुं करोतीति चक्खुकरणी। ञाणकरणीति तस्सेव वेवचनं। उपसमायाति किलेसूपसमाय। अभिञ्ञायाति चतुन्नं सच्चानं अभिजाननत्थाय। सम्बोधायाति तेसंयेव सम्बुज्झनत्थाय। निब्बानायाति निब्बानसच्छिकिरियत्थाय। अथ वा दस्सनमग्गञाणं करोतीति चक्खुकरणी। भावनामग्गञाणं करोतीति ञाणकरणी। सब्बकिलेसानं उपसमाय। सब्बधम्मानं अभिञ्ञाय। अरहत्तफलसम्बोधाय। किलेसानञ्च खन्धानञ्च निब्बानाय। सच्चकथा अभिञ्ञेय्यनिद्देसे वुत्ता।
Tattha pabbajitenāti gihisaṃyojanaṃ vatthukāmaṃ chetvā pabbajitena. Na sevitabbāti na valañjetabbā. Pabbajitānaṃyeva visesato paṭipattiyā bhājanabhūtattā ‘‘pabbajitena na sevitabbā’’ti vuttaṃ. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa, kilesakāmasukhanissayassa vā anuyogo. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo. Atha vā na visuddhānaṃ uttamānaṃ ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, sukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo , attano dukkhakaraṇanti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attamāraṇehi dukkhāvaho. Tapassīhi ‘‘uttamaṃ tapo’’ti gahitattā tesaṃ cittānurakkhanatthaṃ idha ‘‘hīno’’ti na vuttaṃ, pabbajitānaṃ dhammattā ‘‘gammo’’ti ca, gihīhi asādhāraṇattā ‘‘pothujjaniko’’ti ca na vuttaṃ. Tattha pana kehici pabbajitapaṭiññehi diṭṭhadhammanibbānavādehi ‘‘yato kho, bho , ayaṃ attā pañcahi kāmaguṇehi samappito samaṅgibhūto paricāreti, ettāvatā kho, bho, ayaṃ attā diṭṭhadhammanibbānappatto hotī’’ti (dī. ni. 1.94) gahitattā tesaṃ cittānurakkhanatthañca paccuppanne sukhattā ca tassa dhammasamādānassa ‘‘dukkho’’ti na vuttaṃ. Kāmasukhallikānuyogo paccuppanne taṇhādiṭṭhisaṃkiliṭṭhasukhattā āyatiñca dukkhavipākattā tadanuyuttānaṃ taṇhādiṭṭhibandhanabaddhattā ca na sevitabbo, attakilamathānuyogo paccuppanne diṭṭhisaṃkiliṭṭhadukkhattā āyatiñca dukkhavipākattā tadanuyuttānaṃ diṭṭhibandhanabaddhattā ca na sevitabbo, ete khoti te ete. Anupagammāti na upagantvā. Majjhimāti saṃkiliṭṭhasukhadukkhānaṃ abhāvā majjhe bhavāti majjhimā. Sā eva nibbānaṃ paṭipajjanti etāyāti paṭipadā. Abhisambuddhāti paṭividdhā. Cakkhukaraṇītiādīsu paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Ñāṇakaraṇīti tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesūpasamāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyatthāya. Atha vā dassanamaggañāṇaṃ karotīti cakkhukaraṇī. Bhāvanāmaggañāṇaṃ karotīti ñāṇakaraṇī. Sabbakilesānaṃ upasamāya. Sabbadhammānaṃ abhiññāya. Arahattaphalasambodhāya. Kilesānañca khandhānañca nibbānāya. Saccakathā abhiññeyyaniddese vuttā.
एवं भगवा सच्चानि पकासेत्वा अत्तनि कतबहुमानानं तेसं अत्तनो पटिवेधक्कमं सुत्वा पटिपत्तिया बहुमानारोपनेन पटिपत्तियं ठत्वा सच्चप्पटिवेधं पस्सन्तो इदं दुक्खं अरियसच्चन्ति मे, भिक्खवेतिआदिना अत्तनो पटिवेधक्कमं दस्सेसि। तत्थ अननुस्सुतेसूति न अनुस्सुतेसु, परं अनुगन्त्वा अस्सुतेसूति अत्थो। चक्खूतिआदीनं अत्थो परतो आवि भविस्सति। इदं दुक्खं अरियसच्चं, इदं दुक्खसमुदयं, इदं दुक्खनिरोधं, इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चन्ति चतुन्नं सच्चानं दस्सनपटिवेधो सेखभूमियं। परिञ्ञेय्यं पहातब्बं सच्छिकातब्बं भावेतब्बन्ति चतुन्नं सच्चानं भावनापटिवेधो सेखभूमियंयेव। परिञ्ञातं पहीनं सच्छिकतं भावितन्ति चतुन्नं सच्चानं पच्चवेक्खणा असेखभूमियं।
Evaṃ bhagavā saccāni pakāsetvā attani katabahumānānaṃ tesaṃ attano paṭivedhakkamaṃ sutvā paṭipattiyā bahumānāropanena paṭipattiyaṃ ṭhatvā saccappaṭivedhaṃ passanto idaṃ dukkhaṃ ariyasaccanti me, bhikkhavetiādinā attano paṭivedhakkamaṃ dassesi. Tattha ananussutesūti na anussutesu, paraṃ anugantvā assutesūti attho. Cakkhūtiādīnaṃ attho parato āvi bhavissati. Idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ, idaṃ dukkhanirodhaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasaccanti catunnaṃ saccānaṃ dassanapaṭivedho sekhabhūmiyaṃ. Pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabbanti catunnaṃ saccānaṃ bhāvanāpaṭivedho sekhabhūmiyaṃyeva. Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvitanti catunnaṃ saccānaṃ paccavekkhaṇā asekhabhūmiyaṃ.
तिपरिवट्टन्ति सच्चञाणकिच्चञाणकतञाणसङ्खातानं तिण्णं परिवट्टानं वसेन तयो परिवट्टा अस्साति तिपरिवट्टं। एत्थ हि ‘‘इदं दुक्खं, इदं दुक्खसमुदयं , इदं दुक्खनिरोधं, इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’’न्ति एवं चतूसु सच्चेसु यथाभूतञाणं सच्चञाणं नाम। तेसुयेव ‘‘परिञ्ञेय्यं पहातब्बं सच्छिकातब्बं भावेतब्ब’’न्ति एवं कत्तब्बकिच्चजाननञाणं किच्चञाणं नाम। ‘‘परिञ्ञातं पहीनं सच्छिकतं भावित’’न्ति एवं तस्स किच्चस्स कतभावजाननञाणं कतञाणं नाम। द्वादसाकारन्ति तेसंयेव एकेकस्मिं सच्चे तिण्णं तिण्णं आकारानं वसेन द्वादस आकारा अस्साति द्वादसाकारं। ञाणदस्सनन्ति एतेसं तिपरिवट्टानं द्वादसन्नं आकारानं वसेन उप्पन्नं ञाणसङ्खातं दस्सनं। अत्तमनाति सकमना। सत्तानञ्हि सुखकामत्ता दुक्खपटिकूलत्ता पीतिसोमनस्सयुत्तमनो सकमनो नाम, पीतिसोमनस्सेहि अत्तमना गहितमना ब्यापितमनाति वा अत्थो। अभिनन्दुन्ति अभिमुखा हुत्वा नन्दिंसु। वेय्याकरणेति सुत्तन्ते। निग्गाथको हि सुत्तन्तो केवलं अत्थस्स ब्याकरणतो वेय्याकरणं नाम। भञ्ञमानेति कथियमाने। वत्तमानसमीपे वत्तमानवचनं कतं, भणितेति अत्थो। विरजन्ति विगतरागादिरजं। वीतमलन्ति विगतरागादिमलं। रागादयो हि अज्झोत्थरणट्ठेन रजो नाम, दूसनट्ठेन मलं नाम। धम्मचक्खुन्ति कत्थचि पठममग्गञाणं, कत्थचि आदीनि तीणि मग्गञाणानि, कत्थचि चतुत्थमग्गञाणम्पि । इध पन पठममग्गञाणमेव। यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्मन्ति विपस्सनावसेन एवं पवत्तस्स धम्मचक्खुं उदपादीति अत्थो।
Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tayo parivaṭṭā assāti tiparivaṭṭaṃ. Ettha hi ‘‘idaṃ dukkhaṃ, idaṃ dukkhasamudayaṃ , idaṃ dukkhanirodhaṃ, idaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā ariyasacca’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa kiccassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasa ākārā assāti dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannaṃ ñāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ. Attamanāti sakamanā. Sattānañhi sukhakāmattā dukkhapaṭikūlattā pītisomanassayuttamano sakamano nāma, pītisomanassehi attamanā gahitamanā byāpitamanāti vā attho. Abhinandunti abhimukhā hutvā nandiṃsu. Veyyākaraṇeti suttante. Niggāthako hi suttanto kevalaṃ atthassa byākaraṇato veyyākaraṇaṃ nāma. Bhaññamāneti kathiyamāne. Vattamānasamīpe vattamānavacanaṃ kataṃ, bhaṇiteti attho. Virajanti vigatarāgādirajaṃ. Vītamalanti vigatarāgādimalaṃ. Rāgādayo hi ajjhottharaṇaṭṭhena rajo nāma, dūsanaṭṭhena malaṃ nāma. Dhammacakkhunti katthaci paṭhamamaggañāṇaṃ, katthaci ādīni tīṇi maggañāṇāni, katthaci catutthamaggañāṇampi . Idha pana paṭhamamaggañāṇameva. Yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhammanti vipassanāvasena evaṃ pavattassa dhammacakkhuṃ udapādīti attho.
धम्मचक्केति पटिवेधञाणे च देसनाञाणे च। बोधिपल्लङ्के निसिन्नस्स हि भगवतो चतूसु सच्चेसु द्वादसाकारं पटिवेधञाणम्पि इसिपतने निसिन्नस्स द्वादसाकारमेव सच्चदेसनाय पवत्तकदेसनाञाणम्पि धम्मचक्कं नाम। उभयम्पि हेतं दसबलस्स पवत्तञाणमेव। तं इमाय देसनाय पकासेन्तेन भगवता धम्मचक्कं पवत्तितं नाम। तं पनेतं धम्मचक्कं याव अञ्ञातकोण्डञ्ञत्थेरो अट्ठारसहि ब्रह्मकोटीहि सद्धिं सोतापत्तिफले न पतिट्ठाति, ताव भगवा पवत्तेति नाम, पतिट्ठिते पन पवत्तितं नाम। तं सन्धाय ‘‘पवत्तिते च भगवता धम्मचक्के’’ति वुत्तं।
Dhammacakketi paṭivedhañāṇe ca desanāñāṇe ca. Bodhipallaṅke nisinnassa hi bhagavato catūsu saccesu dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi isipatane nisinnassa dvādasākārameva saccadesanāya pavattakadesanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa pavattañāṇameva. Taṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññātakoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale na patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma, patiṭṭhite pana pavattitaṃ nāma. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca bhagavatā dhammacakke’’ti vuttaṃ.
भुम्मा देवाति भूमट्ठका देवा। सद्दमनुस्सावेसुन्ति एकप्पहारेनेव साधुकारं दत्वा एतं भगवतातिआदीनि वदन्ता सद्दं अनुस्सावयिंसु। अप्पटिवत्तियन्ति ‘‘नयिदं तथा’’ति पटिलोमं वत्तेतुं असक्कुणेय्यं। सन्निपतिता चेत्थ देवब्रह्मानो देसनापरियोसाने एकप्पहारेनेव साधुकारं अदंसु, सन्निपातं अनागता पन भुम्मदेवादयो तेसं तेसं सद्दं सुत्वा साधुकारमदंसूति वेदितब्बं। तेसु पन पब्बतरुक्खादीसु निब्बत्ता भुम्मदेवा। ते चातुमहाराजिकपरियापन्ना होन्तापि इध विसुं कत्वा वुत्ता। चातुमहाराजिकाति च धतरट्ठविरूळ्हकविरूपक्खकुवेरसङ्खाता चतुमहाराजा देवता एतेसन्ति चातुमहाराजिका। ते सिनेरुवेमज्झे होन्ति। तेसु पब्बतट्ठकापि अत्थि आकासट्ठकापि। तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता। खिड्डापदोसिका मनोपदोसिका सीतवलाहका उण्हवलाहका चन्दिमा देवपुत्तो सूरियो देवपुत्तोति एते सब्बेपि चातुमहाराजिकदेवलोकट्ठा एव। तेत्तिंस जना तत्थ उप्पन्नाति तावतिंसा। अपिच ‘‘तावतिंसा’’ति तेसं देवानं नाममेवातिपि वुत्तं। तेपि अत्थि पब्बतट्ठका अत्थि आकासट्ठका। तेसं परम्परा चक्कवाळपब्बतं पत्ता, तथा यामादीनं। एकदेवलोकेपि हि देवानं परम्परा चक्कवाळपब्बतं अप्पत्ता नाम नत्थि। दिब्बं सुखं याता पयाता सम्पत्ताति यामा। तुट्ठा पहट्ठाति तुसिता। पकतिपटियत्तारम्मणतो अतिरेकेन रमितुकामकाले यथारुचिते भोगे निम्मिनित्वा निम्मिनित्वा रमन्तीति निम्मानरती। चित्ताचारं ञत्वा परनिम्मितेसु भोगेसु वसं वत्तेन्तीति परनिम्मितवसवत्ती। ब्रह्मकाये ब्रह्मघटाय नियुत्ताति ब्रह्मकायिका। सब्बेपि पञ्चवोकारब्रह्मानो गहिता।
Bhummādevāti bhūmaṭṭhakā devā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā etaṃ bhagavatātiādīni vadantā saddaṃ anussāvayiṃsu. Appaṭivattiyanti ‘‘nayidaṃ tathā’’ti paṭilomaṃ vattetuṃ asakkuṇeyyaṃ. Sannipatitā cettha devabrahmāno desanāpariyosāne ekappahāreneva sādhukāraṃ adaṃsu, sannipātaṃ anāgatā pana bhummadevādayo tesaṃ tesaṃ saddaṃ sutvā sādhukāramadaṃsūti veditabbaṃ. Tesu pana pabbatarukkhādīsu nibbattā bhummadevā. Te cātumahārājikapariyāpannā hontāpi idha visuṃ katvā vuttā. Cātumahārājikāti ca dhataraṭṭhavirūḷhakavirūpakkhakuverasaṅkhātā catumahārājā devatā etesanti cātumahārājikā. Te sineruvemajjhe honti. Tesu pabbataṭṭhakāpi atthi ākāsaṭṭhakāpi. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Khiḍḍāpadosikā manopadosikā sītavalāhakā uṇhavalāhakā candimā devaputto sūriyo devaputtoti ete sabbepi cātumahārājikadevalokaṭṭhā eva. Tettiṃsa janā tattha uppannāti tāvatiṃsā. Apica ‘‘tāvatiṃsā’’ti tesaṃ devānaṃ nāmamevātipi vuttaṃ. Tepi atthi pabbataṭṭhakā atthi ākāsaṭṭhakā. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā, tathā yāmādīnaṃ. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Dibbaṃ sukhaṃ yātā payātā sampattāti yāmā. Tuṭṭhā pahaṭṭhāti tusitā. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmakāle yathārucite bhoge nimminitvā nimminitvā ramantīti nimmānaratī. Cittācāraṃ ñatvā paranimmitesu bhogesu vasaṃ vattentīti paranimmitavasavattī. Brahmakāye brahmaghaṭāya niyuttāti brahmakāyikā. Sabbepi pañcavokārabrahmāno gahitā.
तेन खणेनाति वचनं विसेसेत्वा तेन मुहुत्तेनाति वुत्तं। मुहुत्तसङ्खातेन खणेन, न परमत्थखणेनाति वुत्तं होति। याव ब्रह्मलोकाति ब्रह्मलोकं अन्तोकत्वा। सद्दोति साधुकारसद्दो। दससहस्सीति दससहस्सचक्कवाळवती। सङ्कम्पीति उद्धं उग्गच्छन्ती सुट्ठु कम्पि। सम्पकम्पीति उद्धं उग्गच्छन्ती अधो ओक्कमन्ती सुट्ठु पकम्पि। सम्पवेधीति चतुदिसा गच्छन्ती सुट्ठु पवेधि। सम्बुद्धभावाय मातुकुच्छिं ओक्कमन्ते च बोधिसत्ते ततो निक्खमन्ते च महापथवी पुञ्ञतेजेन अकम्पित्थ, अभिसम्बोधियं पटिवेधञाणतेजेन। धम्मचक्कप्पवत्तने देसनाञाणतेजेन साधुकारं दातुकामा विय पथवी देवतानुभावेन अकम्पित्थ, आयुसङ्खारोस्सज्जने महापरिनिब्बाने च कारुञ्ञेन चित्तसङ्खोभं असहमाना विय पथवी देवतानुभावेन अकम्पित्थ। अप्पमाणोति वुद्धप्पमाणो। उळारोति एत्थ ‘‘उळारानि उळारानि खादनीयानि खादन्ती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३६६) मधुरं उळारन्ति वुत्तं। ‘‘उळाराय वत्थभोगाय चित्तं न नमती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ९.२०) पणीतं उळारन्ति वुत्तं। ‘‘उळाराय खलु भवं वच्छायनो समणं गोतमं पसंसाय पसंसती’’तिआदीसु सेट्ठं उळारन्ति वुत्तं। इध पन ‘‘विपुलो उळारो’’ति वुत्तो। ओभासोति देसनाञाणानुभावेन च देवतानुभावेन च जातओभासो। लोकेति चक्कवाळस्स दससहस्सियंयेव। अतिक्कम्मेव देवानं देवानुभावन्ति देवानं अयमानुभावो – निवत्थवत्थप्पभा द्वादस योजनानि फरति, तथा सरीरस्स अलङ्कारस्स विमानस्स च। तं देवानं देवानुभावं अतिक्कमित्वायेवाति अत्थो। उदानन्ति सोमनस्सञाणमयिकं उदाहारं। उदानेसीति उदाहरि। अञ्ञासि वत, भो कोण्डञ्ञोति इमस्सपि उदानस्स उदाहरणघोसो दससहस्सिलोकधातुं फरित्वा अट्ठासि। अञ्ञासिकोण्डञ्ञोति भुसं ञातकोण्डञ्ञोति अत्थो।
Tena khaṇenāti vacanaṃ visesetvā tena muhuttenāti vuttaṃ. Muhuttasaṅkhātena khaṇena, na paramatthakhaṇenāti vuttaṃ hoti. Yāva brahmalokāti brahmalokaṃ antokatvā. Saddoti sādhukārasaddo. Dasasahassīti dasasahassacakkavāḷavatī. Saṅkampīti uddhaṃ uggacchantī suṭṭhu kampi. Sampakampīti uddhaṃ uggacchantī adho okkamantī suṭṭhu pakampi. Sampavedhīti catudisā gacchantī suṭṭhu pavedhi. Sambuddhabhāvāya mātukucchiṃ okkamante ca bodhisatte tato nikkhamante ca mahāpathavī puññatejena akampittha, abhisambodhiyaṃ paṭivedhañāṇatejena. Dhammacakkappavattane desanāñāṇatejena sādhukāraṃ dātukāmā viya pathavī devatānubhāvena akampittha, āyusaṅkhārossajjane mahāparinibbāne ca kāruññena cittasaṅkhobhaṃ asahamānā viya pathavī devatānubhāvena akampittha. Appamāṇoti vuddhappamāṇo. Uḷāroti ettha ‘‘uḷārāni uḷārāni khādanīyāni khādantī’’tiādīsu (ma. ni. 1.366) madhuraṃ uḷāranti vuttaṃ. ‘‘Uḷārāya vatthabhogāya cittaṃ na namatī’’tiādīsu (a. ni. 9.20) paṇītaṃ uḷāranti vuttaṃ. ‘‘Uḷārāya khalu bhavaṃ vacchāyano samaṇaṃ gotamaṃ pasaṃsāya pasaṃsatī’’tiādīsu seṭṭhaṃ uḷāranti vuttaṃ. Idha pana ‘‘vipulo uḷāro’’ti vutto. Obhāsoti desanāñāṇānubhāvena ca devatānubhāvena ca jātaobhāso. Loketi cakkavāḷassa dasasahassiyaṃyeva. Atikkammeva devānaṃ devānubhāvanti devānaṃ ayamānubhāvo – nivatthavatthappabhā dvādasa yojanāni pharati, tathā sarīrassa alaṅkārassa vimānassa ca. Taṃ devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvāyevāti attho. Udānanti somanassañāṇamayikaṃ udāhāraṃ. Udānesīti udāhari. Aññāsi vata, bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Aññāsikoṇḍaññoti bhusaṃ ñātakoṇḍaññoti attho.
चक्खुआदीनं निद्देसे दस्सनट्ठेनातिआदीसु एकमेव ञाणं यथावुत्तस्स नेय्यस्स चक्खु विय दस्सनकिच्चकरणेन चक्खु। ञाणकिच्चकरणेन ञाणं। नानप्पकारतो जाननकिच्चकरणेन पञ्ञा। अनवसेसपटिवेधकरणेन विज्जा। सब्बथा ओभासकिच्चकरणेन आलोको नामाति अत्थो। चक्खुं धम्मोतिआदीसुपि एकंयेव ञाणं किच्चनानत्तेन पञ्चधा वण्णितं। आरम्मणाति उपत्थम्भनट्ठेन। गोचराति विसयट्ठेन। दस्सनट्ठेनातिआदीसु ञाणकिच्चं पञ्चधा वुत्तं। इमिना नयेन तीसु वारेसु एकेकस्मिं पञ्च पञ्च कत्वा पन्नरस धम्मा, पन्नरस अत्था, द्वीसु पन्नरसकेसु तिंस निरुत्तियो, पन्नरससु धम्मेसु पन्नरससु अत्थेसु तिंसाय निरुत्तीसूति सट्ठि ञाणानि वेदितब्बानि। सेसअरियसच्चेसुपि एसेव नयो। चतूसु अरियसच्चेसु एकेकस्मिं अरियसच्चे पन्नरसन्नं पन्नरसन्नं धम्मानं अत्थानञ्च वसेन सट्ठि धम्मा, सट्ठि अत्था, सट्ठिया धम्मेसु सट्ठिया अत्थेसु च वीससतं निरुत्तियो, वीसाधिकं सतन्ति अत्थो। सट्ठिया धम्मेसु सट्ठिया अत्थेसु वीसुत्तरसते निरुत्तीसूति एवं चत्तारीसञ्च द्वे च ञाणसतानि।
Cakkhuādīnaṃ niddese dassanaṭṭhenātiādīsu ekameva ñāṇaṃ yathāvuttassa neyyassa cakkhu viya dassanakiccakaraṇena cakkhu. Ñāṇakiccakaraṇena ñāṇaṃ. Nānappakārato jānanakiccakaraṇena paññā. Anavasesapaṭivedhakaraṇena vijjā. Sabbathā obhāsakiccakaraṇena āloko nāmāti attho. Cakkhuṃ dhammotiādīsupi ekaṃyeva ñāṇaṃ kiccanānattena pañcadhā vaṇṇitaṃ. Ārammaṇāti upatthambhanaṭṭhena. Gocarāti visayaṭṭhena. Dassanaṭṭhenātiādīsu ñāṇakiccaṃ pañcadhā vuttaṃ. Iminā nayena tīsu vāresu ekekasmiṃ pañca pañca katvā pannarasa dhammā, pannarasa atthā, dvīsu pannarasakesu tiṃsa niruttiyo, pannarasasu dhammesu pannarasasu atthesu tiṃsāya niruttīsūti saṭṭhi ñāṇāni veditabbāni. Sesaariyasaccesupi eseva nayo. Catūsu ariyasaccesu ekekasmiṃ ariyasacce pannarasannaṃ pannarasannaṃ dhammānaṃ atthānañca vasena saṭṭhi dhammā, saṭṭhi atthā, saṭṭhiyā dhammesu saṭṭhiyā atthesu ca vīsasataṃ niruttiyo, vīsādhikaṃ satanti attho. Saṭṭhiyā dhammesu saṭṭhiyā atthesu vīsuttarasate niruttīsūti evaṃ cattārīsañca dve ca ñāṇasatāni.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. धम्मचक्कपवत्तनवारो • 1. Dhammacakkapavattanavāro
