Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / သာရတ္ထဒီပနီ-ဋီကာ • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနသုတ္တဝဏ္ဏနာ
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
၁၃. ဒ္ဝေမေ, ဘိက္ခဝေ, အန္တာတိ ဒ္ဝေ ဣမေ, ဘိက္ခဝေ, ကောဋ္ဌာသာ, ဒ္ဝေ ဘာဂာတိ အတ္ထော။ ဘာဂဝစနော ဟေတ္ထ အန္တ-သဒ္ဒော ‘‘ပုဗ္ဗန္တေ ဉာဏံ အပရန္တေ ဉာဏ’’န္တိအာဒီသု (ဓ. သ. ၁၀၆၃) ဝိယ။ ဣမသ္သ ပန ပဒသ္သ ဥစ္စာရဏသမကာလံ ပဝတ္တနိဂ္ဃောသော ဗုဒ္ဓာနုဘာဝေန ဟေဋ္ဌာ အဝီစိံ ဥပရိ ဘဝဂ္ဂံ ပတ္ဝာ ဒသသဟသ္သိလောကဓာတုံ ဖရိတ္ဝာ အဋ္ဌာသိ။ တသ္မိံယေဝ သမယေ ပရိပက္ကကုသလမူလာ သစ္စာဘိသမ္ဗောဓာယ ကတာဓိကာရာ အဋ္ဌာရသကောဋိသင္ခာ ဗ္ရဟ္မာနော သမာဂစ္ဆိံသု။ ပစ္ဆိမဒိသာယ သူရိယော အတ္ထမေတိ, ပာစီနဒိသာယ အာသာဠ္ဟနက္ခတ္တေန ယုတ္တော ပုဏ္ဏစန္ဒော ဥဂ္ဂစ္ဆတိ။ တသ္မိံ သမယေ ဘဂဝာ ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနသုတ္တံ အာရဘန္တော ‘‘ဒ္ဝေမေ, ဘိက္ခဝေ, အန္တာ’’တိအာဒိမာဟ။
13.Dveme, bhikkhave, antāti dve ime, bhikkhave, koṭṭhāsā, dve bhāgāti attho. Bhāgavacano hettha anta-saddo ‘‘pubbante ñāṇaṃ aparante ñāṇa’’ntiādīsu (dha. sa. 1063) viya. Imassa pana padassa uccāraṇasamakālaṃ pavattanigghoso buddhānubhāvena heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tasmiṃyeva samaye paripakkakusalamūlā saccābhisambodhāya katādhikārā aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthameti, pācīnadisāya āsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
တတ္ထ ပဗ္ဗဇိတေနာတိ ဂိဟိဗန္ဓနံ ဆေတ္ဝာ ပဗ္ဗဇ္ဇုပဂတေန။ န သေဝိတဗ္ဗာတိ န ဝဠဉ္ဇေတဗ္ဗာ နာနုယုဉ္ဇိတဗ္ဗာ။ ယော စာယံ ကာမေသု ကာမသုခလ္လိကာနုယောဂောတိ ယော စ အယံ ဝတ္ထုကာမေသု ကိလေသကာမသုခသ္သ အနုယောဂော, ကိလေသကာမသံယုတ္တသ္သ သုခသ္သ အနုဂတောတိ အတ္ထော။ ဟီနောတိ လာမကော။ ဂမ္မောတိ ဂာမဝာသီနံ သန္တကော တေဟိ သေဝိတဗ္ဗတာယ။ ပောထုဇ္ဇနိကောတိ ပုထုဇ္ဇနေန အန္ဓဗာလဇနေန အာစိဏ္ဏော။ အနရိယောတိ န အရိယော န ဝိသုဒ္ဓော န ဥတ္တမော, န ဝာ အရိယာနံ သန္တကော။ အနတ္ထသံဟိတောတိ န အတ္ထသံဟိတော, ဟိတသုခာဝဟကာရဏံ အနိသ္သိတောတိ အတ္ထော။ အတ္တကိလမထာနုယောဂောတိ အတ္တနော ကိလမထသ္သ အနုယောဂော, ဒုက္ခကရဏံ ဒုက္ခုပ္ပာဒနန္တိ အတ္ထော။ ဒုက္ခောတိ ကဏ္ဋကာပသ္သယသေယ္ယာဒီဟိ အတ္တဗာဓနေဟိ ဒုက္ခာဝဟော။ မဇ္ဈိမာ ပဋိပဒာတိ အရိယမဂ္ဂံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ မဂ္ဂော ဟိ ကာမသုခလ္လိကာနုယောဂော ဧကော အန္တော, အတ္တကိလမထာနုယောဂော ဧကော အန္တော, ဧတေ ဒ္ဝေ အန္တေ န ဥပေတိ န ဥပဂစ္ဆတိ, ဝိမုတ္တော ဧတေဟိ အန္တေဟိ, တသ္မာ ‘‘မဇ္ဈိမာ ပဋိပဒာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဧတေသံ မဇ္ဈေ ဘဝတ္တာ မဇ္ဈိမာ, ဝဋ္ဋဒုက္ခနိသ္သရဏတ္ထိကေဟိ ပဋိပဇ္ဇိတဗ္ဗတော စ ပဋိပဒာတိ, တထာ လောဘော ဧကော အန္တော, ဒောသော ဧကော အန္တော။ သသ္သတံ ဧကံ အန္တံ, ဥစ္ဆေဒော ဧကော အန္တောတိ ပုရိမနယေနေဝ ဝိတ္ထာရေတဗ္ဗံ။
Tattha pabbajitenāti gihibandhanaṃ chetvā pabbajjupagatena. Na sevitabbāti na vaḷañjetabbā nānuyuñjitabbā. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa anuyogo, kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa anugatoti attho. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako tehi sevitabbatāya. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo na visuddho na uttamo, na vā ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, hitasukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo, dukkhakaraṇaṃ dukkhuppādananti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attabādhanehi dukkhāvaho. Majjhimā paṭipadāti ariyamaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Maggo hi kāmasukhallikānuyogo eko anto, attakilamathānuyogo eko anto, ete dve ante na upeti na upagacchati, vimutto etehi antehi, tasmā ‘‘majjhimā paṭipadā’’ti vuccati. Etesaṃ majjhe bhavattā majjhimā, vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi paṭipajjitabbato ca paṭipadāti, tathā lobho eko anto, doso eko anto. Sassataṃ ekaṃ antaṃ, ucchedo eko antoti purimanayeneva vitthāretabbaṃ.
စက္ခုကရဏီတိအာဒီဟိ တမေဝ ပဋိပဒံ ထောမေတိ။ ပညာစက္ခုံ ကရောတီတိ စက္ခုကရဏီ။ သာ ဟိ စတုန္နံ သစ္စာနံ ဒသ္သနာယ သံဝတ္တတိ ပရိညာဘိသမယာဒိဘေဒသ္သ ဒသ္သနသ္သ ပဝတ္တနဋ္ဌေနာတိ ‘‘စက္ခုကရဏီ’’တိ ဝုစ္စတိ။ တယိဒံ သတိပိ ပဋိပဒာယ အနညတ္တေ အဝယဝဝသေန သိဇ္ဈမာနော အတ္ထော သမုဒာယေန ကတော နာမ ဟောတီတိ ဥပစာရဝသေန ဝုတ္တန္တိ ဒဋ္ဌဗ္ဗံ။ ဒုတိယပဒံ တသ္သေဝ ဝေဝစနံ။ ဥပသမာယာတိ ကိလေသုပသမတ္ထာယ။ အဘိညာယာတိ စတုန္နံ သစ္စာနံ အဘိဇာနနတ္ထာယ။ သမ္ဗောဓာယာတိ တေသံယေဝ သမ္ဗုဇ္ဈနတ္ထာယ။ နိဗ္ဗာနာယာတိ နိဗ္ဗာနသစ္ဆိကိရိယာယ။ အထ ဝာ နိဗ္ဗာနာယာတိ အနုပာဒိသေသနိဗ္ဗာနာယ။ ‘‘ဥပသမာယာ’’တိ ဟိ ဣမိနာ သဥပာဒိသေသနိဗ္ဗာနံ ဂဟိတံ။
Cakkhukaraṇītiādīhi tameva paṭipadaṃ thometi. Paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Sā hi catunnaṃ saccānaṃ dassanāya saṃvattati pariññābhisamayādibhedassa dassanassa pavattanaṭṭhenāti ‘‘cakkhukaraṇī’’ti vuccati. Tayidaṃ satipi paṭipadāya anaññatte avayavavasena sijjhamāno attho samudāyena kato nāma hotīti upacāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Dutiyapadaṃ tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesupasamatthāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyāya. Atha vā nibbānāyāti anupādisesanibbānāya. ‘‘Upasamāyā’’ti hi iminā saupādisesanibbānaṃ gahitaṃ.
ဣဒာနိ တံ မဇ္ဈိမပ္ပဋိပဒံ သရူပတော ဒသ္သေတုကာမော ‘‘ကတမာ စ သာ’’တိ ပုစ္ဆိတ္ဝာ ‘‘အယမေဝာ’’တိအာဒိနာ နယေန ဝိသ္သဇ္ဇေသိ။ တတ္ထ အယမေဝာတိ အဝဓာရဏဝစနံ အညသ္သ နိဗ္ဗာနဂာမိမဂ္ဂသ္သ အတ္ထိဘာဝပဋိသေဓနတ္ထံ။ သတ္တာပဋိက္ခေပော ဟိ ဣဓ ပဋိသေဓနံ အလဗ္ဘမာနတ္တာ အညသ္သ မဂ္ဂသ္သ။ အရိယောတိ ကိလေသာနံ အာရကတ္တာ အရိယော နိရုတ္တိနယေန။ အရိပဟာနာယ သံဝတ္တတီတိပိ အရိယော အရယော ပာပဓမ္မာ ယန္တိ အပဂစ္ဆန္တိ ဧတေနာတိ ကတ္ဝာ။ အရိယေန ဘဂဝတာ ဒေသိတတ္တာ အရိယသ္သ အယန္တိပိ အရိယော, အရိယဘာဝပ္ပဋိလာဘာယ သံဝတ္တတီတိပိ အရိယော။ ဧတ္ထ ပန အရိယကရော အရိယောတိပိ ဥတ္တရပဒလောပေန အရိယ-သဒ္ဒသိဒ္ဓိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ အဋ္ဌဟိ အင္ဂေဟိ ဥပေတတ္တာ အဋ္ဌင္ဂိကော။ မဂ္ဂင္ဂသမုဒာယေ ဟိ မဂ္ဂဝောဟာရော, သမုဒာယော စ သမုဒာယီဟိ သမန္နာဂတော နာမ ဟောတိ။ အယံ ပနေတ္ထ ဝစနတ္ထော – အတ္တနော အဝယဝဘူတာနိ အဋ္ဌင္ဂာနိ ဧတသ္သ သန္တီတိ အဋ္ဌင္ဂိကောတိ။ ပရမတ္ထတော ပန အင္ဂာနိယေဝ မဂ္ဂော ပဉ္စင္ဂိကတူရိယာဒီနိ ဝိယ, န စ အင္ဂဝိနိမုတ္တော ဆဠင္ဂော ဝေဒော ဝိယ။ ကိလေသေ မာရေန္တော ဂစ္ဆတီတိ မဂ္ဂော နိရုတ္တိနယေန, နိဗ္ဗာနံ မဂ္ဂတိ ဂဝေသတီတိ ဝာ မဂ္ဂော။ အရိယမဂ္ဂော ဟိ နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏံ ကရောန္တော ဂဝေသန္တော ဝိယ ဟောတိ။ နိဗ္ဗာနတ္ထိကေဟိ မဂ္ဂီယတီတိ ဝာ မဂ္ဂော ဝိဝဋ္ဋူပနိသ္သယပုညကရဏတော ပဋ္ဌာယ တဒတ္ထပဋိပတ္တိတော။ ဂမ္မတိ ဝာ တေဟိ ပဋိပဇ္ဇီယတီတိ မဂ္ဂော။ ဧတ္ထ ပန အာဒိအန္တဝိပရိယာယေန သဒ္ဒသိဒ္ဓိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။
Idāni taṃ majjhimappaṭipadaṃ sarūpato dassetukāmo ‘‘katamā ca sā’’ti pucchitvā ‘‘ayamevā’’tiādinā nayena vissajjesi. Tattha ayamevāti avadhāraṇavacanaṃ aññassa nibbānagāmimaggassa atthibhāvapaṭisedhanatthaṃ. Sattāpaṭikkhepo hi idha paṭisedhanaṃ alabbhamānattā aññassa maggassa. Ariyoti kilesānaṃ ārakattā ariyo niruttinayena. Aripahānāya saṃvattatītipi ariyo arayo pāpadhammā yanti apagacchanti etenāti katvā. Ariyena bhagavatā desitattā ariyassa ayantipi ariyo, ariyabhāvappaṭilābhāya saṃvattatītipi ariyo. Ettha pana ariyakaro ariyotipi uttarapadalopena ariya-saddasiddhi veditabbā. Aṭṭhahi aṅgehi upetattā aṭṭhaṅgiko. Maggaṅgasamudāye hi maggavohāro, samudāyo ca samudāyīhi samannāgato nāma hoti. Ayaṃ panettha vacanattho – attano avayavabhūtāni aṭṭhaṅgāni etassa santīti aṭṭhaṅgikoti. Paramatthato pana aṅgāniyeva maggo pañcaṅgikatūriyādīni viya, na ca aṅgavinimutto chaḷaṅgo vedo viya. Kilese mārento gacchatīti maggo niruttinayena, nibbānaṃ maggati gavesatīti vā maggo. Ariyamaggo hi nibbānaṃ ārammaṇaṃ karonto gavesanto viya hoti. Nibbānatthikehi maggīyatīti vā maggo vivaṭṭūpanissayapuññakaraṇato paṭṭhāya tadatthapaṭipattito. Gammati vā tehi paṭipajjīyatīti maggo. Ettha pana ādiantavipariyāyena saddasiddhi veditabbā.
သေယ္ယထိဒန္တိ နိပာတော, တသ္သ ကတမော သော ဣတိ စေတိ အတ္ထော, ကတမာနိ ဝာ တာနိ အဋ္ဌင္ဂာနီတိ။ သဗ္ဗလိင္ဂဝိဘတ္တိဝစနသာဓာရဏော ဟိ အယံ နိပာတော။ ဧကမေကမ္ပိ အင္ဂံ မဂ္ဂောယေဝ။ ယထာဟ ‘‘သမ္မာဒိဋ္ဌိ မဂ္ဂော စေဝ ဟေတု စာ’’တိ (ဓ. သ. ၁၀၃၉)။ ပောရာဏာပိ ဘဏန္တိ ‘‘ဒသ္သနမဂ္ဂော သမ္မာဒိဋ္ဌိ, အဘိနိရောပနမဂ္ဂော သမ္မာသင္ကပ္ပော။ပေ.။ အဝိက္ခေပမဂ္ဂော သမ္မာသမာဓီ’’တိ။ နနု စ အင္ဂာနိ သမုဒိတာနိ မဂ္ဂော အန္တမသော သတ္တင္ဂဝိကလသ္သ အရိယမဂ္ဂသ္သ အဘာဝတောတိ? သစ္စမေတံ သစ္စသမ္ပဋိဝေဓေ, မဂ္ဂပ္ပစ္စယတာယ ပန ယထာသကံ ကိစ္စကရဏေန ပစ္စေကမ္ပိ တာနိ မဂ္ဂောယေဝ, အညထာ သမုဒိတာနမ္ပိ တေသံ မဂ္ဂကိစ္စံ န သမ္ဘဝေယ္ယာတိ။ သမ္မာဒိဋ္ဌိအာဒီသု သမ္မာ ပသ္သတီတိ သမ္မာဒိဋ္ဌိ, သမ္မာ သင္ကပ္ပေတိ သမ္ပယုတ္တဓမ္မေ နိဗ္ဗာနသင္ခာတေ အာရမ္မဏေ အဘိနိရောပေတီတိ သမ္မာသင္ကပ္ပော, သမ္မာ ဝဒတိ ဧတာယာတိ သမ္မာဝာစာ, သမ္မာ ကရောတိ ဧတေနာတိ သမ္မာကမ္မံ, တဒေဝ သမ္မာကမ္မန္တော, သမ္မာ အာဇီဝတိ ဧတေနာတိ သမ္မာအာဇီဝော, သမ္မာ ဝာယမတိ ဥသ္သဟတီတိ သမ္မာဝာယာမော, သမ္မာ သရတိ အနုသ္သရတီတိ သမ္မာသတိ, သမ္မာ သမာဓိယတိ စိတ္တံ ဧတေနာတိ သမ္မာသမာဓီတိ ဧဝံ နိဗ္ဗစနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဣဒာနိ အယံ ခော သာ ဘိက္ခဝေတိ တမေဝ ပဋိပဒံ နိဂမေန္တော အာဟ။ တသ္သတ္ထော – ယ္ဝာယံ စတ္တာရောပိ လောကုတ္တရမဂ္ဂေ ဧကတော ကတ္ဝာ ကထိတော အဋ္ဌင္ဂိကော မဂ္ဂော, အယံ ခော သာ ဘိက္ခဝေ။ပေ.။ နိဗ္ဗာနာယ သံဝတ္တတီတိ။
Seyyathidanti nipāto, tassa katamo so iti ceti attho, katamāni vā tāni aṭṭhaṅgānīti. Sabbaliṅgavibhattivacanasādhāraṇo hi ayaṃ nipāto. Ekamekampi aṅgaṃ maggoyeva. Yathāha ‘‘sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’ti (dha. sa. 1039). Porāṇāpi bhaṇanti ‘‘dassanamaggo sammādiṭṭhi, abhiniropanamaggo sammāsaṅkappo…pe… avikkhepamaggo sammāsamādhī’’ti. Nanu ca aṅgāni samuditāni maggo antamaso sattaṅgavikalassa ariyamaggassa abhāvatoti? Saccametaṃ saccasampaṭivedhe, maggappaccayatāya pana yathāsakaṃ kiccakaraṇena paccekampi tāni maggoyeva, aññathā samuditānampi tesaṃ maggakiccaṃ na sambhaveyyāti. Sammādiṭṭhiādīsu sammā passatīti sammādiṭṭhi, sammā saṅkappeti sampayuttadhamme nibbānasaṅkhāte ārammaṇe abhiniropetīti sammāsaṅkappo, sammā vadati etāyāti sammāvācā, sammā karoti etenāti sammākammaṃ, tadeva sammākammanto, sammā ājīvati etenāti sammāājīvo, sammā vāyamati ussahatīti sammāvāyāmo, sammā sarati anussaratīti sammāsati, sammā samādhiyati cittaṃ etenāti sammāsamādhīti evaṃ nibbacanaṃ veditabbaṃ. Idāni ayaṃ kho sā bhikkhaveti tameva paṭipadaṃ nigamento āha. Tassattho – yvāyaṃ cattāropi lokuttaramagge ekato katvā kathito aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ kho sā bhikkhave…pe… nibbānāya saṃvattatīti.
၁၄. ဧဝံ မဇ္ဈိမပဋိပဒံ သရူပတော ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ စတ္တာရိ အရိယသစ္စာနိ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒံ ခော ပန, ဘိက္ခဝေ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၃၀) ဒုက္ခန္တိ ဧတ္ထ ဒု-ဣတိ အယံ သဒ္ဒော ကုစ္ဆိတေ ဒိသ္သတိ။ ကုစ္ဆိတဉ္ဟိ ပုတ္တံ ‘‘ဒုပုတ္တော’’တိ ဝဒန္တိ, ခံ-သဒ္ဒော ပန တုစ္ဆေ။ တုစ္ဆဉ္ဟိ အာကာသံ ‘‘ခ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဣဒဉ္စ ပဌမသစ္စံ ကုစ္ဆိတံ အနေကဥပဒ္ဒဝာဓိဋ္ဌာနတော, တုစ္ဆံ ဗာလဇနပရိကပ္ပိတဓုဝသုဘသုခတ္တဘာဝဝိရဟိတတော, တသ္မာ ကုစ္ဆိတတ္တာ တုစ္ဆတ္တာ စ ‘‘ဒုက္ခ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ယသ္မာ ပနေတံ ဗုဒ္ဓာဒယော အရိယာ ပဋိဝိဇ္ဈန္တိ, တသ္မာ ‘‘အရိယသစ္စ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ အရိယပဋိဝိဇ္ဈိတဗ္ဗဉ္ဟိ သစ္စံ ပုရိမပဒေ ဥတ္တရပဒလောပေန ‘‘အရိယသစ္စ’’န္တိ ဝုတ္တံ။ အရိယသ္သ တထာဂတသ္သ သစ္စန္တိပိ အရိယသစ္စံ။ တထာဂတေန ဟိ သယံ အဓိဂတတ္တာ ပဝေဒိတတ္တာ တတော ဧဝ စ အညေဟိ အဓိဂမနီယတ္တာ တံ တသ္သ ဟောတီတိ။ အထ ဝာ ဧတသ္သ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓတ္တာ အရိယဘာဝသိဒ္ဓိတော အရိယသာဓကံ သစ္စန္တိပိ အရိယသစ္စံ ပုဗ္ဗေ ဝိယ ဥတ္တရပဒလောပေန ။ အဝိတထဘာဝေန ဝာ အရဏီယတ္တာ အဓိဂန္တဗ္ဗတ္တာ အရိယံ သစ္စန္တိပိ အရိယသစ္စံ။ သစ္စတ္ထံ ပန စတုန္နမ္ပိ သစ္စာနံ ပရတော ဧကဇ္ဈံ ဒသ္သယိသ္သာမ။
14. Evaṃ majjhimapaṭipadaṃ sarūpato dassetvā idāni cattāri ariyasaccāni dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha (visuddhi. 2.530) dukkhanti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ ‘‘duputto’’ti vadanti, khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘‘kha’’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato, tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati. Yasmā panetaṃ buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ‘‘ariyasacca’’nti vuccati. Ariyapaṭivijjhitabbañhi saccaṃ purimapade uttarapadalopena ‘‘ariyasacca’’nti vuttaṃ. Ariyassa tathāgatassa saccantipi ariyasaccaṃ. Tathāgatena hi sayaṃ adhigatattā paveditattā tato eva ca aññehi adhigamanīyattā taṃ tassa hotīti. Atha vā etassa abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhito ariyasādhakaṃ saccantipi ariyasaccaṃ pubbe viya uttarapadalopena . Avitathabhāvena vā araṇīyattā adhigantabbattā ariyaṃ saccantipi ariyasaccaṃ. Saccatthaṃ pana catunnampi saccānaṃ parato ekajjhaṃ dassayissāma.
ဣဒာနိ တံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ သရူပတော ဒသ္သေတုံ ‘‘ဇာတိပိ ဒုက္ခာ’’တိအာဒိမာဟ။ တတ္ရာယံ ဇာတိ-သဒ္ဒော အနေကတ္ထော။ တထာ ဟေသ ‘‘ဧကမ္ပိ ဇာတိံ ဒ္ဝေပိ ဇာတိယော’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၃၁; မ. နိ. ၁.၁၄၈) ဧတ္ထ ဘဝေ အာဂတော။ ‘‘အတ္ထိ, ဝိသာခေ, နိဂဏ္ဌာ နာမ သမဏဇာတီ’’တိ (အ. နိ. ၃.၇၁) ဧတ္ထ နိကာယေ။ ‘‘ဇာတိ ဒ္ဝီဟိ ခန္ဓေဟိ သင္ဂဟိတာ’’တိ (ဓာတု. ၇၁) ဧတ္ထ သင္ခတလက္ခဏေ။ ‘‘ယံ မာတုကုစ္ဆိသ္မိံ ပဌမံ စိတ္တံ ဥပ္ပန္နံ ပဌမံ ဝိညာဏံ ပာတုဘူတံ, တဒုပာဒာယ သာဝသ္သ ဇာတီ’’တိ (မဟာဝ. ၁၂၄) ဧတ္ထ ပဋိသန္ဓိယံ။ ‘‘သမ္ပတိဇာတော, အာနန္ဒ, ဗောဓိသတ္တော’’တိ (ဒီ. နိ. ၂.၃၁; မ. နိ. ၃.၂၀၇) ဧတ္ထ ပသူတိယံ။ ‘‘အက္ခိတ္တော အနုပကုဋ္ဌော ဇာတိဝာဒေနာ’’တိ (ဒီ. နိ. ၁.၃၀၃) ဧတ္ထ ကုလေ။ သ္ဝာယမိဓ ဂဗ္ဘသေယ္ယကာနံ ပဋိသန္ဓိတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ မာတုကုစ္ဆိမ္ဟာ နိက္ခမနံ, တာဝ ပဝတ္တေသု ခန္ဓေသု, ဣတရေသံ ပဋိသန္ဓိက္ခဏေသ္ဝေဝာတိ ဒဋ္ဌဗ္ဗော။ အယမ္ပိ စ ပရိယာယကထာဝ, နိပ္ပရိယာယတော ပန တတ္ထ တတ္ထ နိဗ္ဗတ္တမာနာနံ သတ္တာနံ ယေ ခန္ဓာ ပာတုဘဝန္တိ, တေသံ ပဌမပာတုဘာဝော ဇာတိ နာမ။
Idāni taṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘jātipi dukkhā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ jāti-saddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti (dī. ni. 1.31; ma. ni. 1.148) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Akkhitto anupakuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kule. Svāyamidha gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhito paṭṭhāya yāva mātukucchimhā nikkhamanaṃ, tāva pavattesu khandhesu, itaresaṃ paṭisandhikkhaṇesvevāti daṭṭhabbo. Ayampi ca pariyāyakathāva, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.
ကသ္မာ ပနေသာ ဒုက္ခာတိ စေ? အနေကေသံ ဒုက္ခာနံ ဝတ္ထုဘာဝတော။ အနေကာနိ ဟိ ဒုက္ခာနိ။ သေယ္ယထိဒံ – ဒုက္ခဒုက္ခံ ဝိပရိဏာမဒုက္ခံ သင္ခာရဒုက္ခံ ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ အပ္ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ ပရိယာယဒုက္ခံ နိပ္ပရိယာယဒုက္ခန္တိ။ တတ္ထ ကာယိကစေတသိကာ ဒုက္ခာ ဝေဒနာ သဘာဝတော စ နာမတော စ ဒုက္ခတ္တာ ဒုက္ခဒုက္ခန္တိ ဝုစ္စတိ။ သုခာ ဝေဒနာ ဝိပရိဏာမဒုက္ခုပ္ပတ္တိဟေတုတော ဝိပရိဏာမဒုက္ခံ။ ဥပေက္ခာ ဝေဒနာ စေဝ သေသာ စ တေဘူမကာ သင္ခာရာ ဥဒယဗ္ဗယပီဠိတတ္တာ သင္ခာရဒုက္ခံ။ ကဏ္ဏသူလဒန္တသူလရာဂဇပရိဠာဟဒောသဇပရိဠာဟာဒိကာယိကစေတသိကာ အာဗာဓာ ပုစ္ဆိတ္ဝာ ဇာနိတဗ္ဗတော ဥပက္ကမသ္သ စ အပာကဋဘာဝတော ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ။ ဒ္ဝတ္တိံသကမ္မကာရဏာဒိသမုဋ္ဌာနော အာဗာဓော အပုစ္ဆိတ္ဝာဝ ဇာနိတဗ္ဗတော ဥပက္ကမသ္သ စ ပာကဋဘာဝတော အပ္ပဋိစ္ဆန္နဒုက္ခံ။ ဌပေတ္ဝာ ဒုက္ခဒုက္ခံ သေသဒုက္ခံ သစ္စဝိဘင္ဂေ အာဂတံ ဇာတိအာဒိ သဗ္ဗမ္ပိ တသ္သ တသ္သ ဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ပရိယာယဒုက္ခံ။ ဒုက္ခဒုက္ခံ ပန နိပ္ပရိယာယဒုက္ခန္တိ ဝုစ္စတိ။ တတ္ရာယံ ဇာတိ ယံ တံ ဗာလပဏ္ဍိတသုတ္တာဒီသု (မ. နိ. ၃.၂၄၆ အာဒယော) ဘဂဝတာပိ ဥပမာဝသေန ပကာသိတံ အာပာယိကံ ဒုက္ခံ, ယဉ္စ သုဂတိယမ္ပိ မနုသ္သလောကေ ဂဗ္ဘောက္ကန္တိမူလကာဒိဘေဒံ ဒုက္ခံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ဒုက္ခာ။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Kasmā panesā dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti. Tattha kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati. Sukhā vedanā vipariṇāmadukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhā vedanā ceva sesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādikāyikacetasikā ābādhā pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesadukkhaṃ saccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati. Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘ဇာယေထ နော စေ နရကေသု သတ္တော။
‘‘Jāyetha no ce narakesu satto;
တတ္ထဂ္ဂိဒာဟာဒိကမပ္ပသယ္ဟံ။
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
လဘေထ ဒုက္ခံ န ကုဟိံ ပတိဋ္ဌံ။
Labhetha dukkhaṃ na kuhiṃ patiṭṭhaṃ;
ဣစ္စာဟ ဒုက္ခာတိ မုနီဓ ဇာတိံ။
Iccāha dukkhāti munīdha jātiṃ.
‘‘ဒုက္ခံ တိရစ္ဆေသု ကသာပတောဒ-
‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
ဒဏ္ဍာဘိဃာတာဒိဘဝံ အနေကံ။
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
ယံ တံ ကထံ တတ္ထ ဘဝေယ္ယ ဇာတိံ။
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ;
ဝိနာ တဟိံ ဇာတိ တတောပိ ဒုက္ခာ။
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘ပေတေသု ဒုက္ခံ ပန ခုပ္ပိပာသာ-
‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
ဝာတာတပာဒိပ္ပဘဝံ ဝိစိတ္တံ။
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
ယသ္မာ အဇာတသ္သ န တတ္ထ အတ္ထိ။
Yasmā ajātassa na tattha atthi;
တသ္မာပိ ဒုက္ခံ မုနိ ဇာတိမာဟ။
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
‘‘တိဗ္ဗန္ဓကာရေ စ အသယ္ဟ သီတေ။
‘‘Tibbandhakāre ca asayha sīte;
လောကန္တရေ ယံ အသုရေသု ဒုက္ခံ။
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
န တံ ဘဝေ တတ္ထ န စသ္သ ဇာတိ။
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti;
ယတော အယံ ဇာတိ တတောပိ ဒုက္ခာ။
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘ယဉ္စာပိ ဂူထနရကေ ဝိယ မာတု ဂဗ္ဘေ။
‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātu gabbhe;
သတ္တော ဝသံ စိရမတော ဗဟိ နိက္ခမဉ္စ။
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamañca;
ပပ္ပောတိ ဒုက္ခမတိဃောရမိဒမ္ပိ နတ္ထိ။
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi;
ဇာတိံ ဝိနာ ဣတိပိ ဇာတိ အယဉ္ဟိ ဒုက္ခာ။
Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.
‘‘ကိံ ဘာသိတေန ဗဟုနာ နနု ယံ ကုဟိဉ္စိ။
‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci;
အတ္ထီဓ ကိဉ္စိဒပိ ဒုက္ခမိဒံ ကဒာစိ။
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
နေဝတ္ထိ ဇာတိဝိရဟေန ယတော မဟေသိ။
Nevatthi jātivirahena yato mahesi;
ဒုက္ခာတိ သဗ္ဗပဌမံ ဣမမာဟ ဇာတိ’’န္တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၄၁; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၁၉၁; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၅; ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၂-၃၃)။
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (visuddhi. 2.541; vibha. aṭṭha. 191; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ဇရာပိ ဒုက္ခာတိ ဧတ္ထ ပန ဒုဝိဓာ ဇရာ သင္ခတလက္ခဏဉ္စ ခဏ္ဍိစ္စာဒိသမ္မတော သန္တတိယံ ဧကဘဝပရိယာပန္နက္ခန္ဓပုရာဏဘာဝော စ, သာ ဣဓ အဓိပ္ပေတာ။ သာ ပနေသာ ဇရာ သင္ခာရဒုက္ခဘာဝတော စေဝ ဒုက္ခဝတ္ထုတော စ ဒုက္ခာ။ ယဉ္ဟိ အင္ဂပစ္စင္ဂသိထိလဘာဝဣန္ဒ္ရိယဝိကာရဝိရူပတာယောဗ္ဗနဝိနာသဝီရိယာဝိသာဒသတိမတိဝိပ္ပဝာသပရပရိဘဝာဒိအနေကပစ္စယံ ကာယိကစေတသိကံ ဒုက္ခမုပ္ပဇ္ဇတိ, ဇရာ တသ္သ ဝတ္ထု။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Jarāpidukkhāti ettha pana duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakkhandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā jarā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca dukkhā. Yañhi aṅgapaccaṅgasithilabhāvaindriyavikāravirūpatāyobbanavināsavīriyāvisādasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenāhu porāṇā –
‘‘အင္ဂာနံ သိထိလီဘာဝာ၊ ဣန္ဒ္ရိယာနံ ဝိကာရတော။
‘‘Aṅgānaṃ sithilībhāvā, indriyānaṃ vikārato;
ယောဗ္ဗနသ္သ ဝိနာသေန၊ ဗလသ္သ ဥပဃာတတော။
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
‘‘ဝိပ္ပဝာသာ သတာဒီနံ၊ ပုတ္တဒာရေဟိ အတ္တနော။
‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
အပ္ပသာဒနီယတော စေဝ၊ ဘိယ္ယော ဗာလတ္တပတ္တိယာ။
Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.
‘‘ပပ္ပောတိ ဒုက္ခံ ယံ မစ္စော၊ ကာယိကံ မာနသံ တထာ။
‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
သဗ္ဗမေတံ ဇရာဟေတု၊ ယသ္မာ တသ္မာ ဇရာ ဒုခာ’’တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၄၂; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၁၉၂; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၅; ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၂-၃၃)။
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (visuddhi. 2.542; vibha. aṭṭha. 192; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ဗ္ယာဓိပိ ဒုက္ခောတိ ဣဒံ ပဒံ ဝိဘင္ဂေ ဒုက္ခသစ္စနိဒ္ဒေသပာဠိယံ န အာဂတံ, တေနေဝ ဝိသုဒ္ဓိမဂ္ဂေပိ ဒုက္ခသစ္စနိဒ္ဒေသေ တံ န ဥဒ္ဓဋံ, ဓမ္မစက္ကပဝတ္တနသုတ္တန္တပာဠိယံယေဝ ပန ဥပလဗ္ဘတိ, တသ္မာ တတ္ထေဝိမသ္သ ဝစနေ အညတ္ထ စ အဝစနေ ကာရဏံ ဝီမံသိတဗ္ဗံ။
Byādhipi dukkhoti idaṃ padaṃ vibhaṅge dukkhasaccaniddesapāḷiyaṃ na āgataṃ, teneva visuddhimaggepi dukkhasaccaniddese taṃ na uddhaṭaṃ, dhammacakkapavattanasuttantapāḷiyaṃyeva pana upalabbhati, tasmā tatthevimassa vacane aññattha ca avacane kāraṇaṃ vīmaṃsitabbaṃ.
မရဏမ္ပိ ဒုက္ခန္တိ ဧတ္ထာပိ ဒုဝိဓံ မရဏံ သင္ခတလက္ခဏဉ္စ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘ဇရာမရဏံ ဒ္ဝီဟိ ခန္ဓေဟိ သင္ဂဟိတ’’န္တိ (ဓာတု. ၇၁)။ ဧကဘဝပရိယာပန္နဇီဝိတိန္ဒ္ရိယပ္ပဗန္ဓဝိစ္ဆေဒော စ။ ယံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ ‘‘နိစ္စံ မရဏတော ဘယ’’န္တိ (သု. နိ. ၅၈၁; ဇာ. ၁.၁၁.၈၈), တံ ဣဓ အဓိပ္ပေတံ။ ဇာတိပစ္စယမရဏံ ဥပက္ကမမရဏံ သရသမရဏံ အာယုက္ခယမရဏံ ပုညက္ခယမရဏန္တိပိ တသ္သေဝ နာမံ။ တယိဒံ ဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုဘာဝတော ဒုက္ခန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Maraṇampi dukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88), taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ dukkhassa vatthubhāvato dukkhanti veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘ပာပသ္သ ပာပကမ္မာဒိ-နိမိတ္တမနုပသ္သတော။
‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;
ဘဒ္ဒသ္သာပသဟန္တသ္သ၊ ဝိယောဂံ ပိယဝတ္ထုကံ။
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;
မီယမာနသ္သ ယံ ဒုက္ခံ၊ မာနသံ အဝိသေသတော။
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.
‘‘သဗ္ဗေသဉ္စာပိ ယံ သန္ဓိ-ဗန္ဓနစ္ဆေဒနာဒိကံ။
‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;
ဝိတုဇ္ဇမာနမမ္မာနံ၊ ဟောတိ ဒုက္ခံ သရီရဇံ။
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
‘‘အသယ္ဟမပ္ပဋိကာရံ၊ ဒုက္ခသ္သေတသ္သိဒံ ယတော။
‘‘Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
မရဏံ ဝတ္ထု တေနေတံ၊ ဒုက္ခမိစ္စေဝ ဘာသိတ’’န္တိ။ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၂.၅၄၃; ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၁၉၃; မဟာနိ. အဋ္ဌ. ၅; ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၂-၃၃)။
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (visuddhi. 2.543; vibha. aṭṭha. 193; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ဣမသ္မိဉ္စ ဌာနေ ‘‘သောကပရိဒေဝဒုက္ခဒောမနသ္သုပာယာသာပိ ဒုက္ခာ’’တိ ဝိဘင္ဂေ ဒုက္ခသစ္စနိဒ္ဒေသေ အာဂတံ, ဣဓ ပန တံ နတ္ထိ, တတ္ထာပိ ကာရဏံ ပရိယေသိတဗ္ဗံ။
Imasmiñca ṭhāne ‘‘sokaparidevadukkhadomanassupāyāsāpi dukkhā’’ti vibhaṅge dukkhasaccaniddese āgataṃ, idha pana taṃ natthi, tatthāpi kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ.
အပ္ပိယေဟိ သမ္ပယောဂော ဒုက္ခောတိ ဧတ္ထ အပ္ပိယသမ္ပယောဂော နာမ အမနာပေဟိ သတ္တသင္ခာရေဟိ သမောဓာနံ။ သောပိ ဒုက္ခဝတ္ထုတော ဒုက္ခော။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Appiyehi sampayogo dukkhoti ettha appiyasampayogo nāma amanāpehi sattasaṅkhārehi samodhānaṃ. Sopi dukkhavatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ဒိသ္ဝာဝ အပ္ပိယေ ဒုက္ခံ၊ ပဌမံ ဟောတိ စေတသိ။
‘‘Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
တဒုပက္ကမသမ္ဘူတ-မထ ကာယေ ယတော ဣဓ။
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
‘‘တတော ဒုက္ခဒ္ဝယသ္သာပိ၊ ဝတ္ထုတော သော မဟေသိနာ။
‘‘Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
ဒုက္ခော ဝုတ္တောတိ ဝိညေယ္ယော၊ အပ္ပိယေဟိ သမာဂမော’’တိ။
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamo’’ti.
ပိယေဟိ ဝိပ္ပယောဂော ဒုက္ခောတိ ဧတ္ထ ပန ပိယဝိပ္ပယောဂော နာမ မနာပေဟိ သတ္တသင္ခာရေဟိ ဝိနာဘာဝော။ သောပိ သောကဒုက္ခသ္သ ဝတ္ထုတော ဒုက္ခော။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Piyehi vippayogo dukkhoti ettha pana piyavippayogo nāma manāpehi sattasaṅkhārehi vinābhāvo. Sopi sokadukkhassa vatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ဉာတိဓနာဒိဝိယောဂာ။
‘‘Ñātidhanādiviyogā;
သောကသရသမပ္ပိတာ ဝိတုဇ္ဇန္တိ။
Sokasarasamappitā vitujjanti;
ဗာလာ ယတော တတောယံ။
Bālā yato tatoyaṃ;
ဒုက္ခောတိ မတော ပိယဝိပ္ပယောဂော’’တိ။
Dukkhoti mato piyavippayogo’’ti.
ယမ္ပိစ္ဆံ န လဘတီတိ ဧတ္ထ ‘‘အဟော ဝတ မယံ န ဇာတိဓမ္မာ အသ္သာမာ’’တိအာဒီသု အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထူသု ဣစ္ဆာဝ ‘‘ယမ္ပိစ္ဆံ န လဘတိ, တမ္ပိ ဒုက္ခ’’န္တိ ဝုတ္တာ, သာပိ ဒုက္ခဝတ္ထုတော ဒုက္ခာ။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Yampicchaṃ na labhatīti ettha ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāmā’’tiādīsu alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati, tampi dukkha’’nti vuttā, sāpi dukkhavatthuto dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘တံ တံ ပတ္ထယမာနာနံ၊ တသ္သ တသ္သ အလာဘတော။
‘‘Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
ယံ ဝိဃာတမယံ ဒုက္ခံ၊ သတ္တာနံ ဣဓ ဇာယတိ။
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
‘‘အလဗ္ဘနေယ္ယဝတ္ထူနံ၊ ပတ္ထနာ တသ္သ ကာရဏံ။
‘‘Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
ယသ္မာ တသ္မာ ဇိနော ဒုက္ခံ၊ ဣစ္ဆိတာလာဘမဗ္ရဝီ’’တိ။
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravī’’ti.
သံခိတ္တေန ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခာတိ ဧတ္ထ ပန ယသ္မာ ဣန္ဓနမိဝ ပာဝကော, လက္ခမိဝ ပဟရဏာနိ, ဂောရူပံ ဝိယ ဍံသမကသာဒယော, ခေတ္တမိဝ လာယကာ, ဂာမံ ဝိယ ဂာမဃာတကာ, ဥပာဒာနက္ခန္ဓပဉ္စကမေဝ ဇာတိအာဒယော နာနပ္ပကာရေဟိ ဝိဗာဓေန္တာ တိဏလတာဒီနိ ဝိယ ဘူမိယံ, ပုပ္ဖဖလပလ္လဝာနိ ဝိယ ရုက္ခေသု ဥပာဒာနက္ခန္ဓေသုယေဝ နိဗ္ဗတ္တန္တိ, ဥပာဒာနက္ခန္ဓာနဉ္စ အာဒိဒုက္ခံ ဇာတိ, မဇ္ဈေဒုက္ခံ ဇရာ, ပရိယောသာနဒုက္ခံ မရဏံ, မနောရထဝိဃာတပ္ပတ္တာနဉ္စ ဣစ္ဆာဝိဃာတဒုက္ခံ ဣစ္ဆိတာလာဘောတိ ဧဝံ နာနပ္ပကာရတော ဥပပရိက္ခိယမာနာ ဥပာဒာနက္ခန္ဓာဝ ဒုက္ခာတိ ယဒေတံ ဧကမေကံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဝုစ္စမာနံ အနေကေဟိပိ ကပ္ပေဟိ န သက္ကာ အနဝသေသတော ဝတ္တုံ, တသ္မာ တံ သဗ္ဗမ္ပိ ဒုက္ခံ ဧကဇလဗိန္ဒုမ္ဟိ သကလသမုဒ္ဒဇလရသံ ဝိယ ယေသု ကေသုစိ ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓေသု သင္ခိပိတ္ဝာ ဒသ္သေတုံ ‘‘သံခိတ္တေန ပဉ္စုပာဒာနက္ခန္ဓာ ဒုက္ခာ’’တိ ဘဂဝာ အဝောစ။ တေနာဟု ပောရာဏာ –
Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhāti ettha pana yasmā indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpaṃ viya ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāyakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi vibādhentā tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavāni viya rukkhesu upādānakkhandhesuyeva nibbattanti, upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ, manorathavighātappattānañca icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehipi kappehi na sakkā anavasesato vattuṃ, tasmā taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcupādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avoca. Tenāhu porāṇā –
‘‘ဇာတိပ္ပဘုတိကံ ဒုက္ခံ၊ ယံ ဝုတ္တမိဓ တာဒိနာ။
‘‘Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttamidha tādinā;
အဝုတ္တံ ယဉ္စ တံ သဗ္ဗံ၊ ဝိနာ ဧတေ န ဝိဇ္ဇတိ။
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
‘‘ယသ္မာ တသ္မာ ဥပာဒာန-က္ခန္ဓာ သင္ခေပတော ဣမေ။
‘‘Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
ဒုက္ခာတိ ဝုတ္တာ ဒုက္ခန္တ-ဒေသကေန မဟေသိနာ’’တိ။
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā’’ti.
ဧဝံ သရူပတော ဒုက္ခသစ္စံ ဒသ္သေတ္ဝာ ဣဒာနိ သမုဒယသစ္စံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒံ ခော ပန, ဘိက္ခဝေ, ဒုက္ခသမုဒယ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ သံ-ဣတိ အယံ သဒ္ဒော ‘‘သမာဂမော သမေတ’’န္တိအာဒီသု သံယောဂံ ဒီပေတိ, ဥ-ဣတိ အယံ ‘‘ဥပ္ပန္နံ ဥဒိတ’’န္တိအာဒီသု ဥပ္ပတ္တိံ။ အယ-သဒ္ဒော ပန ကာရဏံ ဒီပေတိ။ ဣဒဉ္စာပိ ဒုတိယသစ္စံ အဝသေသပစ္စယသမာယောဂေ သတိ ဒုက္ခသ္သုပ္ပတ္တိကာရဏန္တိ ဒုက္ခသ္သ သံယောဂေ ဥပ္ပတ္တိကာရဏတ္တာ ‘‘ဒုက္ခသမုဒယ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ယာယံ တဏ္ဟာတိ ယာ အယံ တဏ္ဟာ။ ပောနောဗ္ဘဝိကာတိ ပုနဗ္ဘဝကရဏံ ပုနဗ္ဘဝော ဥတ္တရပဒလောပေန, ပုနဗ္ဘဝော သီလမေတိသ္သာတိ ပောနောဗ္ဘဝိကာ။ နန္ဒီရာဂေန သဟဂတာတိ နန္ဒီရာဂသဟဂတာ။ ဣဒံ ဝုတ္တံ ဟောတိ ‘‘နန္ဒနတော ရဇ္ဇနတော စ နန္ဒီရာဂဘာဝံ သဗ္ဗာသု အဝတ္ထာသု အပ္ပစ္စက္ခာယ ဝုတ္တိယာ နန္ဒီရာဂသဟဂတာ’’တိ။ တတ္ရတတ္ရာဘိနန္ဒိနီတိ ယတ္ရ ယတ္ရ အတ္တဘာဝော နိဗ္ဗတ္တတိ, တတ္ရတတ္ရာဘိနန္ဒိနီ။
Evaṃ sarūpato dukkhasaccaṃ dassetvā idāni samudayasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhasamudaya’’ntiādimāha. Tattha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu saṃyogaṃ dīpeti, u-iti ayaṃ ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇanti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati. Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punabbhavo uttarapadalopena, punabbhavo sīlametissāti ponobbhavikā. Nandīrāgena sahagatāti nandīrāgasahagatā. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘nandanato rajjanato ca nandīrāgabhāvaṃ sabbāsu avatthāsu appaccakkhāya vuttiyā nandīrāgasahagatā’’ti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo nibbattati, tatratatrābhinandinī.
သေယ္ယထိဒန္တိ နိပာတော, တသ္သ သာ ကတမာတိ စေတိ အယမတ္ထော။ ရူပတဏ္ဟာဒိဘေဒေန ဆဗ္ဗိဓာယေဝ တဏ္ဟာ ပဝတ္တိအာကာရဘေဒတော ကာမတဏ္ဟာဒိဝသေန တိဝိဓာ ဝုတ္တာ။ ရူပတဏ္ဟာယေဝ ဟိ ယဒာ စက္ခုသ္သ အာပာထမာဂတံ ရူပာရမ္မဏံ ကာမသ္သာဒဝသေန အသ္သာဒယမာနာ ပဝတ္တတိ, တဒာ ကာမတဏ္ဟာ နာမ ဟောတိ။ ယဒာ တဒေဝာရမ္မဏံ ဓုဝံ သသ္သတန္တိ ပဝတ္တာယ သသ္သတဒိဋ္ဌိယာ သဒ္ဓိံ ပဝတ္တတိ, တဒာ ဘဝတဏ္ဟာ နာမ ဟောတိ။ သသ္သတဒိဋ္ဌိသဟဂတော ဟိ ရာဂော ‘‘ဘဝတဏ္ဟာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ယဒာ ပန တဒေဝာရမ္မဏံ ဥစ္ဆိဇ္ဇတိ ဝိနသ္သတီတိ ပဝတ္တာယ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိယာ သဒ္ဓိံ ပဝတ္တတိ, တဒာ ဝိဘဝတဏ္ဟာ နာမ ဟောတိ။ ဥစ္ဆေဒဒိဋ္ဌိသဟဂတော ဟိ ရာဂော ‘‘ဝိဘဝတဏ္ဟာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ ဧသ နယော သဒ္ဒတဏ္ဟာဒီသုပိ။
Seyyathidanti nipāto, tassa sā katamāti ceti ayamattho. Rūpataṇhādibhedena chabbidhāyeva taṇhā pavattiākārabhedato kāmataṇhādivasena tividhā vuttā. Rūpataṇhāyeva hi yadā cakkhussa āpāthamāgataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘bhavataṇhā’’ti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ucchijjati vinassatīti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘vibhavataṇhā’’ti vuccati. Esa nayo saddataṇhādīsupi.
ကသ္မာ ပနေတ္ထ တဏ္ဟာဝ သမုဒယသစ္စံ ဝုတ္တာတိ? ဝိသေသဟေတုဘာဝတော။ အဝိဇ္ဇာ ဟိ ဘဝေသု အာဒီနဝံ ပဋိစ္ဆာဒေန္တီ ဒိဋ္ဌိအာဒိဥပာဒာနဉ္စ တတ္ထ တတ္ထ အဘိနိဝိသမာနံ တဏ္ဟံ အဘိဝဍ္ဎေတိ, ဒောသာဒယောပိ ကမ္မသ္သ ကာရဏံ ဟောန္တိ, တဏ္ဟာ ပန တံတံဘဝယောနိဂတိဝိညာဏဋ္ဌိတိသတ္တာအာဝာသသတ္တနိကာယကုလဘောဂိသ္သရိယာဒိဝိစိတ္တတံ အဘိပတ္ထေန္တီ ကမ္မဝိစိတ္တတာယ ဥပနိသ္သယတံ ကမ္မသ္သ စ သဟာယဘာဝံ ဥပဂစ္ဆန္တီ ဘဝာဒိဝိစိတ္တတံ နိယမေတိ, တသ္မာ ဒုက္ခသ္သ ဝိသေသဟေတုဘာဝတော အညေသုပိ အဝိဇ္ဇာဥပာဒာနကမ္မာဒီသု သုတ္တေ အဘိဓမ္မေ စ အဝသေသကိလေသာကုသလမူလာဒီသု ဝုတ္တေသု ဒုက္ခဟေတူသု ဝိဇ္ဇမာနေသု တဏ္ဟာဝ ‘‘သမုဒယသစ္စ’’န္တိ ဝုတ္တာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Kasmā panettha taṇhāva samudayasaccaṃ vuttāti? Visesahetubhāvato. Avijjā hi bhavesu ādīnavaṃ paṭicchādentī diṭṭhiādiupādānañca tattha tattha abhinivisamānaṃ taṇhaṃ abhivaḍḍheti, dosādayopi kammassa kāraṇaṃ honti, taṇhā pana taṃtaṃbhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāāvāsasattanikāyakulabhogissariyādivicittataṃ abhipatthentī kammavicittatāya upanissayataṃ kammassa ca sahāyabhāvaṃ upagacchantī bhavādivicittataṃ niyameti, tasmā dukkhassa visesahetubhāvato aññesupi avijjāupādānakammādīsu sutte abhidhamme ca avasesakilesākusalamūlādīsu vuttesu dukkhahetūsu vijjamānesu taṇhāva ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti veditabbaṃ.
ဣဒာနိ ဒုက္ခနိရောဓံ အရိယသစ္စံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒံ ခော ပန, ဘိက္ခဝေ, ဒုက္ခနိရောဓ’’န္တိအာဒိမာဟ။ တတ္ထ ယသ္မာ နိ-သဒ္ဒော အဘာဝံ, ရောဓ-သဒ္ဒော စ စာရကံ ဒီပေတိ, တသ္မာ အဘာဝော ဧတ္ထ သံသာရစာရကသင္ခာတသ္သ ဒုက္ခရောဓသ္သ သဗ္ဗဂတိသုညတ္တာ, သမဓိဂတေ ဝာ တသ္မိံ သံသာရစာရကသင္ခာတသ္သ ဒုက္ခရောဓသ္သ အဘာဝော ဟောတိ တပ္ပဋိပက္ခတ္တာတိပိ ‘‘ဒုက္ခနိရောဓ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဒုက္ခသ္သ ဝာ အနုပ္ပာဒနိရောဓပစ္စယတ္တာ ဒုက္ခနိရောဓံ။ ဒုက္ခနိရောဓံ ဒသ္သေန္တေန စေတ္ထ ‘‘ယော တသ္သာယေဝ တဏ္ဟာယာ’’တိအာဒိနာ နယေန သမုဒယနိရောဓော ဝုတ္တော, သော ကသ္မာ ဝုတ္တောတိ စေ? သမုဒယနိရောဓေန ဒုက္ခနိရောဓော။ ဗ္ယာဓိနိမိတ္တဝူပသမေန ဗ္ယာဓိဝူပသမော ဝိယ ဟိ ဟေတုနိရောဓေန ဖလနိရောဓော, တသ္မာ သမုဒယနိရောဓေနေဝ ဒုက္ခံ နိရုဇ္ဈတိ, န အညထာ။ တေနာဟ –
Idāni dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodha’’ntiādimāha. Tattha yasmā ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhaṃ. Dukkhanirodhaṃ dassentena cettha ‘‘yo tassāyeva taṇhāyā’’tiādinā nayena samudayanirodho vutto, so kasmā vuttoti ce? Samudayanirodhena dukkhanirodho. Byādhinimittavūpasamena byādhivūpasamo viya hi hetunirodhena phalanirodho, tasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, na aññathā. Tenāha –
‘‘ယထာပိ မူလေ အနုပဒ္ဒဝေ ဒဠ္ဟေ။
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe;
ဆိန္နောပိ ရုက္ခော ပုနရေဝ ရူဟတိ။
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
ဧဝမ္ပိ တဏ္ဟာနုသယေ အနူဟတေ။
Evampi taṇhānusaye anūhate;
နိဗ္ဗတ္တတီ ဒုက္ခမိဒံ ပုနပ္ပုန’’န္တိ။ (ဓ. ပ. ၃၃၈)။
Nibbattatī dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
ဣတိ ယသ္မာ သမုဒယနိရောဓေနေဝ ဒုက္ခံ နိရုဇ္ဈတိ, တသ္မာ ဘဂဝာ ဒုက္ခနိရောဓံ ဒသ္သေန္တော သမုဒယနိရောဓေန ဒေသေသိ။ သီဟသမာနဝုတ္တိနော ဟိ တထာဂတာ။ တေ ဒုက္ခံ နိရောဓေန္တာ ဒုက္ခနိရောဓဉ္စ ဒေသေန္တာ ဟေတုမ္ဟိ ပဋိပဇ္ဇန္တိ, န ဖလေ။ ယထာ ဟိ သီဟော ယေနတ္တနိ သရော ခိတ္တော, တတ္ထေဝ အတ္တနော ဗလံ ဒသ္သေတိ, န သရေ, တထာ ဗုဒ္ဓာနံ ကာရဏေ ပဋိပတ္တိ, န ဖလေ။ တိတ္ထိယာ ပန သုဝာနဝုတ္တိနော။ တေ ဒုက္ခံ နိရောဓေန္တာ ဒုက္ခနိရောဓဉ္စ ဒေသေန္တာ အတ္တကိလမထာနုယောဂဒေသနာဒီဟိ ဖလေ ပဋိပဇ္ဇန္တိ, န ဟေတုမ္ဟိ။ ယထာ ဟိ သုနခာ ကေနစိ လေဍ္ဍုပ္ပဟာရေ ဒိန္နေ ဘုသ္သန္တာ လေဍ္ဍုံ ခာဒန္တိ, န ပဟာရဒာယကေ ဥဋ္ဌဟန္တိ, ဧဝံ အညတိတ္ထိယာ ဒုက္ခံ နိရောဓေတုကာမာ ကာယခေဒမနုယုဇ္ဇန္တိ, န ကိလေသနိရောဓနံ, ဧဝံ တာဝ ဒုက္ခနိရောဓသ္သ သမုဒယနိရောဓဝသေန ဒေသနာယ ပယောဇနံ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Iti yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, tasmā bhagavā dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena desesi. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Yathā hi sīho yenattani saro khitto, tattheva attano balaṃ dasseti, na sare, tathā buddhānaṃ kāraṇe paṭipatti, na phale. Titthiyā pana suvānavuttino. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā attakilamathānuyogadesanādīhi phale paṭipajjanti, na hetumhi. Yathā hi sunakhā kenaci leḍḍuppahāre dinne bhussantā leḍḍuṃ khādanti, na pahāradāyake uṭṭhahanti, evaṃ aññatitthiyā dukkhaṃ nirodhetukāmā kāyakhedamanuyujjanti, na kilesanirodhanaṃ, evaṃ tāva dukkhanirodhassa samudayanirodhavasena desanāya payojanaṃ veditabbaṃ.
အယံ ပနေတ္ထ အတ္ထော။ တသ္သာယေဝ တဏ္ဟာယာတိ တသ္သာ ‘‘ပောနောဗ္ဘဝိကာ’’တိ ဝတ္ဝာ ကာမတဏ္ဟာဒိဝသေန ဝိဘတ္တတဏ္ဟာယ။ ဝိရာဂော ဝုစ္စတိ မဂ္ဂော။ ‘‘ဝိရာဂာ ဝိမုစ္စတီ’’တိ (မ. နိ. ၁.၂၄၅; သံ. နိ. ၃.၁၂, ၅၉) ဟိ ဝုတ္တံ။ ဝိရာဂေန နိရောဓော ဝိရာဂနိရောဓော, အနုသယသမုဂ္ဃာတတော အသေသော ဝိရာဂနိရောဓော အသေသဝိရာဂနိရောဓော။ အထ ဝာ ဝိရာဂောတိ ပဟာနံ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ အနုသယသမုဂ္ဃာတတော အသေသော ဝိရာဂော အသေသော နိရောဓောတိ ဧဝမ္ပေတ္ထ ယောဇနာ ဒဋ္ဌဗ္ဗာ, အတ္ထတော ပန သဗ္ဗာနေဝ ဧတာနိ နိဗ္ဗာနသ္သ ဝေဝစနာနိ။ ပရမတ္ထတော ဟိ ဒုက္ခနိရောဓော အရိယသစ္စန္တိ နိဗ္ဗာနံ ဝုစ္စတိ။ ယသ္မာ ပန တံ အာဂမ္မ တဏ္ဟာ ဝိရဇ္ဇတိ စေဝ နိရုဇ္ဈတိ စ, တသ္မာ ‘‘ဝိရာဂော’’တိ စ ‘‘နိရောဓော’’တိ စ ဝုစ္စတိ။ ယသ္မာ စ တဒေဝ အာဂမ္မ တသ္သာ စာဂာဒယော ဟောန္တိ, ကာမဂုဏာလယာဒီသု စေတ္ထ ဧကောပိ အာလယော နတ္ထိ, တသ္မာ စာဂော ပဋိနိသ္သဂ္ဂော မုတ္တိ အနာလယောတိ ဝုစ္စတိ။
Ayaṃ panettha attho. Tassāyeva taṇhāyāti tassā ‘‘ponobbhavikā’’ti vatvā kāmataṇhādivasena vibhattataṇhāya. Virāgo vuccati maggo. ‘‘Virāgā vimuccatī’’ti (ma. ni. 1.245; saṃ. ni. 3.12, 59) hi vuttaṃ. Virāgena nirodho virāganirodho, anusayasamugghātato aseso virāganirodho asesavirāganirodho. Atha vā virāgoti pahānaṃ vuccati, tasmā anusayasamugghātato aseso virāgo aseso nirodhoti evampettha yojanā daṭṭhabbā, atthato pana sabbāneva etāni nibbānassa vevacanāni. Paramatthato hi dukkhanirodho ariyasaccanti nibbānaṃ vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma taṇhā virajjati ceva nirujjhati ca, tasmā ‘‘virāgo’’ti ca ‘‘nirodho’’ti ca vuccati. Yasmā ca tadeva āgamma tassā cāgādayo honti, kāmaguṇālayādīsu cettha ekopi ālayo natthi, tasmā cāgo paṭinissaggo mutti anālayoti vuccati.
ဣဒာနိ ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနိပဋိပဒာအရိယသစ္စံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ဣဒံ ခော ပန, ဘိက္ခဝေ, ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနီ’’တိအာဒိမာဟ။ ယသ္မာ ပနေတံ အရိယသစ္စံ ဒုက္ခနိရောဓံ ဂစ္ဆတိ အာရမ္မဏဝသဧန တဒဘိမုခဘူတတ္တာ, ပဋိပဒာ စ ဟောတိ ဒုက္ခနိရောဓပ္ပတ္တိယာ, တသ္မာ ‘‘ဒုက္ခနိရောဓဂာမိနီ ပဋိပဒာ’’တိ ဝုစ္စတိ။ သေသမေတ္ထ ဝုတ္တနယမေဝ။ ကော ပန နေသံ ဒုက္ခာဒီနံ သစ္စဋ္ဌောတိ? ယော ပညာစက္ခုနာ ဥပပရိက္ခိယမာနာနံ မာယာဝ ဝိပရီတော, မရီစိဝ ဝိသံဝာဒကော, တိတ္ထိယာနံ အတ္တာ ဝိယ အနုပလဗ္ဘသဘာဝော စ န ဟောတိ, အထ ခော ဗာဓနပ္ပဘဝသန္တိနိယ္ယာနပ္ပကာရေန တစ္ဆာဝိပရီတဘူတဘာဝေန အရိယဉာဏသ္သ ဂောစရော ဟောတိယေဝ, ဧသ အဂ္ဂိလက္ခဏံ ဝိယ လောကပကတိ ဝိယ စ တစ္ဆာဝိပရီတဘူတဘာဝော သစ္စဋ္ဌောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧတ္ထ စ အဂ္ဂိလက္ခဏံ နာမ ဥဏ္ဟတ္တံ။ တဉ္ဟိ ကတ္ထစိ ကဋ္ဌာဒိဥပာဒာနဘေဒေ ဝိသံဝာဒကံ ဝိပရီတံ အဘူတံ ဝာ ကဒာစိပိ န ဟောတိ, ‘‘ဇာတိဓမ္မာ ဇရာဓမ္မာ, အထော မရဏဓမ္မိနော’’တိ (အ. နိ. ၅.၅၇) ဧဝံ ဝုတ္တဇာတိအာဒိကာ လောကပကတီတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ ‘‘ဧကစ္စာနံ တိရစ္ဆာနာနံ တိရိယံ ဒီဃတာ, မနုသ္သာဒီနံ ဥဒ္ဓံ ဒီဃတာ, ဝုဒ္ဓိနိဋ္ဌပ္ပတ္တာနံ ပုန အဝဍ္ဎနန္တိ ဧဝမာဒိကာ စ လောကပကတီ’’တိ ဝဒန္တိ။
Idāni dukkhanirodhagāminipaṭipadāariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodhagāminī’’tiādimāha. Yasmā panetaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasaena tadabhimukhabhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā ‘‘dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti vuccati. Sesamettha vuttanayameva. Ko pana nesaṃ dukkhādīnaṃ saccaṭṭhoti? Yo paññācakkhunā upaparikkhiyamānānaṃ māyāva viparīto, marīciva visaṃvādako, titthiyānaṃ attā viya anupalabbhasabhāvo ca na hoti, atha kho bādhanappabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva, esa aggilakkhaṇaṃ viya lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Ettha ca aggilakkhaṇaṃ nāma uṇhattaṃ. Tañhi katthaci kaṭṭhādiupādānabhede visaṃvādakaṃ viparītaṃ abhūtaṃ vā kadācipi na hoti, ‘‘jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’ti (a. ni. 5.57) evaṃ vuttajātiādikā lokapakatīti veditabbā. ‘‘Ekaccānaṃ tiracchānānaṃ tiriyaṃ dīghatā, manussādīnaṃ uddhaṃ dīghatā, vuddhiniṭṭhappattānaṃ puna avaḍḍhananti evamādikā ca lokapakatī’’ti vadanti.
အပိစ –
Apica –
နာဗာဓကံ ယတော ဒုက္ခံ၊ ဒုက္ခာ အညံ န ဗာဓကံ။
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
ဗာဓကတ္တနိယာမေန၊ တတော သစ္စမိဒံ မတံ။
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
တံ ဝိနာ နာညတော ဒုက္ခံ၊ န ဟောတိ န စ တံ တတော။
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
ဒုက္ခဟေတုနိယာမေန၊ ဣတိ သစ္စံ ဝိသတ္တိကာ။
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
နာညာ နိဗ္ဗာနတော သန္တိ၊ သန္တံ န စ န တံ ယတော။
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
သန္တဘာဝနိယာမေန၊ တတော သစ္စမိဒံ မတံ။
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
မဂ္ဂာ အညံ န နိယ္ယာနံ၊ အနိယ္ယာနော န စာပိ သော။
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
တစ္ဆနိယ္ယာနဘာဝတ္တာ၊ ဣတိ သော သစ္စသမ္မတော။
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
ဣတိ တစ္ဆာဝိပလ္လာသ-ဘူတဘာဝံ စတူသုပိ။
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
ဒုက္ခာဒီသ္ဝဝိသေသေန၊ သစ္စဋ္ဌံ အာဟု ပဏ္ဍိတာတိ။ (ဝိဘ. အဋ္ဌ. ၁၈၉)။
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti. (vibha. aṭṭha. 189);
၁၅. ပုဗ္ဗေ အနနုသ္သုတေသူတိ ဣတော ပုဗ္ဗေ ‘‘ဣဒံ ဒုက္ခ’’န္တိအာဒိနာ န အနုသ္သုတေသု အသ္သုတပုဗ္ဗေသု စတုသစ္စဓမ္မေသု။ စက္ခုန္တိအာဒီနိ ဉာဏဝေဝစနာနေဝ။ ဉာဏမေဝ ဟေတ္ထ ပစ္စက္ခတော ဒသ္သနဋ္ဌေန စက္ခု ဝိယာတိ စက္ခု, ဉာဏဋ္ဌေန ဉာဏံ, ပကာရတော ဇာနနဋ္ဌေန ပညာ, ပဋိဝိဇ္ဈနဋ္ဌေန ဝိဇ္ဇာ, သစ္စပ္ပဋိစ္ဆာဒကသ္သ မောဟန္ဓကာရသ္သ ဝိဓမနတော ဩဘာသနဋ္ဌေန အာလောကောတိ ဝုတ္တံ။ တံ ပနေတံ စတူသု သစ္စေသု လောကိယလောကုတ္တရမိသ္သကံ နိဒ္ဒိဋ္ဌန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
15.Pubbe ananussutesūti ito pubbe ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā na anussutesu assutapubbesu catusaccadhammesu. Cakkhuntiādīni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇameva hettha paccakkhato dassanaṭṭhena cakkhu viyāti cakkhu, ñāṇaṭṭhena ñāṇaṃ, pakārato jānanaṭṭhena paññā, paṭivijjhanaṭṭhena vijjā, saccappaṭicchādakassa mohandhakārassa vidhamanato obhāsanaṭṭhena ālokoti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ catūsu saccesu lokiyalokuttaramissakaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.
၁၆. ယာဝကီဝဉ္စာတိ ယတ္တကံ ကာလံ။ တိပရိဝဋ္ဋန္တိ သစ္စဉာဏကိစ္စဉာဏကတဉာဏသင္ခာတာနံ တိဏ္ဏံ ပရိဝဋ္ဋာနံ ဝသေန တိပရိဝဋ္ဋံ။ သစ္စဉာဏာဒိဝသေန ဟိ တယော ပရိဝဋ္ဋာ ဧတသ္သာတိ တိပရိဝဋ္ဋန္တိ ဝုစ္စတိ ဉာဏဒသ္သနံ။ ဧတ္ထ စ ‘‘ဣဒံ ဒုက္ခံ အရိယသစ္စံ, ဣဒံ ဒုက္ခသမုဒယ’’န္တိ ဧဝံ စတူသု သစ္စေသု ယထာဘူတဉာဏံ သစ္စဉာဏံ နာမ။ တေသုယေဝ ‘‘ပရိညေယ္ယံ ပဟာတဗ္ဗံ သစ္ဆိကာတဗ္ဗံ ဘာဝေတဗ္ဗ’’န္တိ ဧဝံ ကတ္တဗ္ဗကိစ္စဇာနနဉာဏံ ကိစ္စဉာဏံ နာမ။ ‘‘ပရိညာတံ ပဟီနံ သစ္ဆိကတံ ဘာဝိတ’’န္တိ ဧဝံ တသ္သ ကတဘာဝဇာနနဉာဏံ ကတဉာဏံ နာမ။ ဒ္ဝာဒသာကာရန္တိ တေသံယေဝ ဧကေကသ္မိံ သစ္စေ တိဏ္ဏံ တိဏ္ဏံ အာကာရာနံ ဝသေန ဒ္ဝာဒသာကာရံ။ ဉာဏဒသ္သနန္တိ ဧတေသံ တိပရိဝဋ္ဋာနံ ဒ္ဝာဒသန္နံ အာကာရာနံ ဝသေန ဥပ္ပန္နဉာဏသင္ခာတံ ဒသ္သနံ။
16.Yāvakīvañcāti yattakaṃ kālaṃ. Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tiparivaṭṭaṃ. Saccañāṇādivasena hi tayo parivaṭṭā etassāti tiparivaṭṭanti vuccati ñāṇadassanaṃ. Ettha ca ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudaya’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannañāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ.
အနုတ္တရံ သမ္မာသမ္ဗောဓိန္တိ ဥတ္တရဝိရဟိတံ သဗ္ဗသေဋ္ဌံ သမ္မာ သာမဉ္စ ဗောဓိံ။ အထ ဝာ ပသတ္ထံ သုန္ဒရဉ္စ ဗောဓိံ။ ဗောဓီတိ စ ဘဂဝတော အရဟတ္တမဂ္ဂော ဣဓာဓိပ္ပေတော။ သာဝကာနံ အရဟတ္တမဂ္ဂော အနုတ္တရာ ဗောဓိ ဟောတိ, န ဟောတီတိ? န ဟောတိ။ ကသ္မာ? အသဗ္ဗဂုဏဒာယကတ္တာ။ တေသဉ္ဟိ ကသ္သစိ အရဟတ္တမဂ္ဂော အရဟတ္တဖလမေဝ ဒေတိ, ကသ္သစိ တိသ္သော ဝိဇ္ဇာ, ကသ္သစိ ဆ အဘိညာ, ကသ္သစိ စတသ္သော ပဋိသမ္ဘိဒာ, ကသ္သစိ သာဝကပာရမီဉာဏံ။ ပစ္စေကဗုဒ္ဓာနမ္ပိ ပစ္စေကဗောဓိဉာဏမေဝ ဒေတိ, ဗုဒ္ဓာနံ ပန သဗ္ဗဂုဏသမ္ပတ္တိံ ဒေတိ အဘိသေကော ဝိယ ရညော သဗ္ဗလောကိသ္သရိယဘာဝံ။ တသ္မာ အညသ္သ ကသ္သစိပိ အနုတ္တရာ ဗောဓိ န ဟောတီတိ။ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓောတိ ပစ္စညာသိန္တိ အဘိသမ္ဗုဒ္ဓော အဟံ ပတ္တော ပဋိဝိဇ္ဈိတ္ဝာ ဌိတောတိ ဧဝံ ပဋိဇာနိံ။ ဉာဏဉ္စ ပန မေ ဒသ္သနံ ဥဒပာဒီတိ အဓိဂတဂုဏာနံ ယာထာဝတော ဒသ္သနသမတ္ထံ ပစ္စဝေက္ခဏဉာဏဉ္စ ပန မေ ဥဒပာဒိ။ အကုပ္ပာ မေ ဝိမုတ္တီတိ အယံ မယ္ဟံ အရဟတ္တဖလဝိမုတ္တိ အကုပ္ပာ ပဋိပက္ခေဟိ န ကောပေတဗ္ဗာတိ ဧဝံ ဉာဏံ ဥဒပာဒိ။ တတ္ထ ဒ္ဝီဟာကာရေဟိ အကုပ္ပတာ ဝေဒိတဗ္ဗာ မဂ္ဂသင္ခာတကာရဏတော စ အာရမ္မဏတော စ။ သာ ဟိ စတူဟိ မဂ္ဂေဟိ သမုစ္ဆိန္နကိလေသာနံ ပုန အနိဝတ္တနတာယ ကာရဏတောပိ အကုပ္ပာ, အကုပ္ပဓမ္မံ နိဗ္ဗာနံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ပဝတ္တတာယ အာရမ္မဏတောပိ အကုပ္ပာ အနာကုပ္ပာရမ္မဏာနံ လောကိယသမာပတ္တီနံ တဒဘာဝတော။ အန္တိမာတိ ပစ္ဆိမာ။ နတ္ထိ ဒာနိ ပုနဗ္ဘဝောတိ ဣဒာနိ ပုန အညော ဘဝော နာမ နတ္ထီတိ။
Anuttaraṃ sammāsambodhinti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ sammā sāmañca bodhiṃ. Atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ. Bodhīti ca bhagavato arahattamaggo idhādhippeto. Sāvakānaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramīñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti, buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti paccaññāsinti abhisambuddho ahaṃ patto paṭivijjhitvā ṭhitoti evaṃ paṭijāniṃ. Ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādīti adhigataguṇānaṃ yāthāvato dassanasamatthaṃ paccavekkhaṇañāṇañca pana me udapādi. Akuppā me vimuttīti ayaṃ mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppā paṭipakkhehi na kopetabbāti evaṃ ñāṇaṃ udapādi. Tattha dvīhākārehi akuppatā veditabbā maggasaṅkhātakāraṇato ca ārammaṇato ca. Sā hi catūhi maggehi samucchinnakilesānaṃ puna anivattanatāya kāraṇatopi akuppā, akuppadhammaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattatāya ārammaṇatopi akuppā anākuppārammaṇānaṃ lokiyasamāpattīnaṃ tadabhāvato. Antimāti pacchimā. Natthi dāni punabbhavoti idāni puna añño bhavo nāma natthīti.
ဣမသ္မိဉ္စ ပန ဝေယ္ယာကရဏသ္မိန္တိ ဣမသ္မိံ နိဂ္ဂာထကေ သုတ္တေ။ နိဂ္ဂာထကဉ္ဟိ သုတ္တံ ပုစ္ဆာဝိသ္သဇ္ဇနသဟိတံ ‘‘ဝေယ္ယာကရဏ’’န္တိ ဝုစ္စတိ။ ဘညမာနေတိ ဘဏိယမာနေ, ဒေသိယမာနေတိ အတ္ထော။ ဝိရဇန္တိ အပာယဂမနီယရာဂရဇာဒီနံ ဝိဂမေန ဝိရဇံ။ ဝီတမလန္တိ အနဝသေသဒိဋ္ဌိဝိစိကိစ္ဆာမလာပဂမေန ဝီတမလံ ။ ပဌမမဂ္ဂဝဇ္ဈကိလေသရဇာဘာဝေန ဝာ ဝိရဇံ, ပဉ္စဝိဓဒုသ္သီလ္ယမလာပဂမေန ဝီတမလံ။ ဓမ္မစက္ခုန္တိ ဗ္ရဟ္မာယုသုတ္တေ (မ. နိ. ၂.၃၈၃ အာဒယော) ဟေဋ္ဌိမာ တယော မဂ္ဂာ ဝုတ္တာ, စူဠရာဟုလောဝာဒေ (မ. နိ. ၃.၄၁၆ အာဒယော) အာသဝက္ခယော, ဣဓ ပန သောတာပတ္တိမဂ္ဂော အဓိပ္ပေတော။ စတုသစ္စသင္ခာတေသု ဓမ္မေသု တေသံ ဒသ္သနဋ္ဌေန စက္ခူတိ ဓမ္မစက္ခု, ဟေဋ္ဌိမေသု ဝာ တီသု မဂ္ဂဓမ္မေသု ဧကံ သောတာပတ္တိမဂ္ဂသင္ခာတံ စက္ခူတိ ဓမ္မစက္ခု, သမထဝိပသ္သနာဓမ္မနိဗ္ဗတ္တတာယ သီလာဒိတိဝိဓဓမ္မက္ခန္ဓဘူတတာယ ဝာ ဓမ္မမယံ စက္ခူတိပိ ဓမ္မစက္ခု, တသ္သ ဥပ္ပတ္တိအာကာရဒသ္သနတ္ထံ ‘‘ယံ ကိဉ္စိ သမုဒယဓမ္မံ, သဗ္ဗံ တံ နိရောဓဓမ္မ’’န္တိ အာဟ။ နနု စ မဂ္ဂဉာဏံ အသင္ခတဓမ္မာရမ္မဏံ, န သင္ခတဓမ္မာရမ္မဏန္တိ? သစ္စမေတံ, ယသ္မာ တံ နိရောဓံ အာရမ္မဏံ ကတ္ဝာ ကိစ္စဝသေန သဗ္ဗသင္ခတံ အသမ္မောဟပ္ပဋိဝေဓဝသေန ပဋိဝိဇ္ဈန္တံ ဥပ္ပဇ္ဇတိ, တသ္မာ တထာ ဝုတ္တံ။
Imasmiñca pana veyyākaraṇasminti imasmiṃ niggāthake sutte. Niggāthakañhi suttaṃ pucchāvissajjanasahitaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Bhaññamāneti bhaṇiyamāne, desiyamāneti attho. Virajanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ vigamena virajaṃ. Vītamalanti anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ . Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ, pañcavidhadussīlyamalāpagamena vītamalaṃ. Dhammacakkhunti brahmāyusutte (ma. ni. 2.383 ādayo) heṭṭhimā tayo maggā vuttā, cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) āsavakkhayo, idha pana sotāpattimaggo adhippeto. Catusaccasaṅkhātesu dhammesu tesaṃ dassanaṭṭhena cakkhūti dhammacakkhu, heṭṭhimesu vā tīsu maggadhammesu ekaṃ sotāpattimaggasaṅkhātaṃ cakkhūti dhammacakkhu, samathavipassanādhammanibbattatāya sīlāditividhadhammakkhandhabhūtatāya vā dhammamayaṃ cakkhūtipi dhammacakkhu, tassa uppattiākāradassanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Nanu ca maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇaṃ, na saṅkhatadhammārammaṇanti? Saccametaṃ, yasmā taṃ nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena sabbasaṅkhataṃ asammohappaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ uppajjati, tasmā tathā vuttaṃ.
၁၇. ဓမ္မစက္ကေတိ ပဋိဝေဓဉာဏဉ္စေဝ ဒေသနာဉာဏဉ္စ ပဝတ္တနဋ္ဌေန စက္ကန္တိ ဓမ္မစက္ကံ။ ဗောဓိပလ္လင္ကေ နိသိန္နသ္သ ဟိ စတူသု သစ္စေသု ဥပ္ပန္နံ ဒ္ဝာဒသာကာရံ ပဋိဝေဓဉာဏမ္ပိ, ဣသိပတနေ နိသိန္နသ္သ ဒ္ဝာဒသာကာရာယ သစ္စဒေသနာယ ပဝတ္တကံ ဒေသနာဉာဏမ္ပိ ဓမ္မစက္ကံ နာမ။ ဥဘယမ္ပိ ဟေတံ ဒသဗလသ္သ ဥရေ ပဝတ္တဉာဏမေဝ။ တဒုဘယံ ဣမာယ ဒေသနာယ ပကာသေန္တေန ဘဂဝတာ ဓမ္မစက္ကံ ပဝတ္တိတံ နာမ။ တံ ပနေတံ ဓမ္မစက္ကံ ယာဝ အညာသိကောဏ္ဍညတ္ထေရော အဋ္ဌာရသဟိ ဗ္ရဟ္မကောဋီဟိ သဒ္ဓိံ သောတာပတ္တိဖလေ ပတိဋ္ဌာတိ, တာဝ ဘဂဝာ ပဝတ္တေတိ နာမ ပဝတ္တနကိစ္စသ္သ အနိဋ္ဌိတတ္တာ။ ပတိဋ္ဌိတေ ပဝတ္တိတံ နာမ ကသ္သပသမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ သာသနန္တရဓာနတော ပဋ္ဌာယ ယာဝ ဗုဒ္ဓုပ္ပာဒော, ဧတ္တကံ ကာလံ အပ္ပဝတ္တပုဗ္ဗသ္သ ပဝတ္တိတတ္တာ။ တံ သန္ဓာယ ‘‘ပဝတ္တိတေ စ ပန ဘဂဝတာ ဓမ္မစက္ကေ ဘုမ္မာ ဒေဝာ သဒ္ဒမနုသ္သာဝေသု’’န္တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ တတ္ထ ဘုမ္မာတိ ဘူမဋ္ဌကဒေဝတာ။ သဒ္ဒမနုသ္သာဝေသုန္တိ ဧကပ္ပဟာရေနေဝ သာဓုကာရံ ဒတ္ဝာ ‘‘ဧတံ ဘဂဝတာ’’တိအာဒီနိ ဝဒန္တာ အနုသ္သာဝယိံသု။ ဩဘာသောတိ သဗ္ဗညုတညာဏာနုဘာဝေန ပဝတ္တော စိတ္တပစ္စယဥတုသမုဋ္ဌာနော ဩဘာသော။ သော ဟိ တဒာ ဒေဝာနံ ဒေဝာနုဘာဝံ အတိက္ကမိတ္ဝာ ဝိရောစိတ္ထ။ အညာသိ ဝတ ဘော ကောဏ္ဍညောတိ ဣမသ္သပိ ဥဒာနသ္သ ဥဒာဟရဏဃောသော ဒသသဟသ္သိလောကဓာတုံ ဖရိတ္ဝာ အဋ္ဌာသိ။ ဘဂဝတော ဟိ ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနသ္သ အာရမ္ဘေ ဝိယ ပရိသမာပနေပိ အတိဝိယ ဥဠာရတမံ ပီတိသောမနသ္သံ ဥဒပာဒိ။
17.Dhammacakketi paṭivedhañāṇañceva desanāñāṇañca pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Bodhipallaṅke nisinnassa hi catūsu saccesu uppannaṃ dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi, isipatane nisinnassa dvādasākārāya saccadesanāya pavattakaṃ desanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa ure pavattañāṇameva. Tadubhayaṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññāsikoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma pavattanakiccassa aniṭṭhitattā. Patiṭṭhite pavattitaṃ nāma kassapasammāsambuddhassa sāsanantaradhānato paṭṭhāya yāva buddhuppādo, ettakaṃ kālaṃ appavattapubbassa pavattitattā. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca pana bhagavatā dhammacakke bhummā devā saddamanussāvesu’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bhummāti bhūmaṭṭhakadevatā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā ‘‘etaṃ bhagavatā’’tiādīni vadantā anussāvayiṃsu. Obhāsoti sabbaññutaññāṇānubhāvena pavatto cittapaccayautusamuṭṭhāno obhāso. So hi tadā devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvā virocittha. Aññāsi vata bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Bhagavato hi dhammacakkappavattanassa ārambhe viya parisamāpanepi ativiya uḷāratamaṃ pītisomanassaṃ udapādi.
၁၈. ဒိဋ္ဌော အရိယသစ္စဓမ္မော ဧတေနာတိ ဒိဋ္ဌဓမ္မော။ ဧသ နယော သေသပဒေသုပိ။ ဧတ္ထ စ ဒသ္သနံ နာမ ဉာဏဒသ္သနတော အညမ္ပိ အတ္ထီတိ တံနိဝတ္တနတ္ထံ ‘‘ပတ္တဓမ္မော’’တိ ဝုတ္တံ။ ပတ္တိ စ ဉာဏသမ္ပတ္တိတော အညာပိ ဝိဇ္ဇတီတိ တတော ဝိသေသနတ္ထံ ‘‘ဝိဒိတဓမ္မော’’တိ ဝုတ္တံ။ သာ ပနေသာ ဝိဒိတဓမ္မတာ ဧကဒေသတောပိ ဟောတီတိ နိပ္ပဒေသတော ဝိဒိတဘာဝံ ဒသ္သေတုံ ‘‘ပရိယောဂာဠ္ဟဓမ္မော’’တိ ဝုတ္တံ။ တေနသ္သ သစ္စာဘိသမ္ဗောဓိံယေဝ ဒီပေတိ။ မဂ္ဂဉာဏဉ္ဟိ ဧကာဘိသမယဝသေန ပရိညာဒိကိစ္စံ သာဓေန္တံ နိပ္ပဒေသေန စတုသစ္စဓမ္မံ သမန္တတော ဩဂာဠ္ဟံ နာမ ဟောတိ။ သပ္ပဋိဘယကန္တာရသဒိသာ သောဠသဝတ္ထုကာ အဋ္ဌဝတ္ထုကာ စ တိဏ္ဏာ ဝိစိကိစ္ဆာ အနေနာတိ တိဏ္ဏဝိစိကိစ္ဆော။ ပဝတ္တိအာဒီသု ‘‘ဧဝံ နုခော န နုခော’’တိ ဧဝံ ပဝတ္တိကာ ဝိဂတာ သမုစ္ဆိန္နာ ကထံကထာ အသ္သာတိ ဝိဂတကထံကထော။ ဝေသာရဇ္ဇပ္ပတ္တောတိ သာရဇ္ဇကရာနံ ပာပဓမ္မာနံ ပဟီနတ္တာ တပ္ပဋိပက္ခေသု စ သီလာဒီသု ဂုဏေသု သုပ္ပတိဋ္ဌိတတ္တာ ဝိသာရဒဘာဝံ ဝေယ္ယတ္တိယံ ပတ္တော အဓိဂတော။ သ္ဝာယံ ဝေသာရဇ္ဇပ္ပတ္တိသုပ္ပတိဋ္ဌိတဘာဝော ကတ္ထာတိ အာဟ ‘‘သတ္ထုသာသနေ’’တိ။ အတ္တနာ ပစ္စက္ခတော အဓိဂတတ္တာ န ပရံ ပစ္စေတိ, ပရသ္သ သဒ္ဓာယ ဧတ္ထ နပ္ပဝတ္တတိ, န တသ္သ ပရော ပစ္စေတဗ္ဗော အတ္ထီတိ အပရပ္ပစ္စယော။
18. Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo sesapadesupi. Ettha ca dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti taṃnivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā ekadesatopi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhiṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti. Sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Pavattiādīsu ‘‘evaṃ nukho na nukho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu ca sīlādīsu guṇesu suppatiṭṭhitattā visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto adhigato. Svāyaṃ vesārajjappattisuppatiṭṭhitabhāvo katthāti āha ‘‘satthusāsane’’ti. Attanā paccakkhato adhigatattā na paraṃ pacceti, parassa saddhāya ettha nappavattati, na tassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo.
လဘေယ္ယာဟန္တိ လဘေယ္ယံ အဟံ, အာယာစနဝစနမေတံ။ ဧဟီတိ အာယာစိတာနံ ပဗ္ဗဇ္ဇူပသမ္ပဒာနံ အနုမတဘာဝပ္ပကာသနဝစနံ, တသ္မာ ဧဟိ သမ္ပဋိစ္ဆာဟိ ယထာယာစိတံ ပဗ္ဗဇ္ဇူပသမ္ပဒဝိသေသန္တိ အတ္ထော။ ဣတိ-သဒ္ဒော တသ္သ ဧဟိဘိက္ခူပသမ္ပဒာပဋိလာဘနိမိတ္တဝစနပရိယောသာနဒသ္သနော။ တဒဝသာနော ဟိ တသ္သ ဘိက္ခုဘာဝော။ တေနေဝာဟ ‘‘ဧဟိ ဘိက္ခူတိ ဘဂဝတော ဝစနေန အဘိနိပ္ဖန္နာ သာဝ တသ္သ အာယသ္မတော ဧဟိဘိက္ခူပသမ္ပဒာ အဟောသီ’’တိ။ စရ ဗ္ရဟ္မစရိယန္တိ ဥပရိမဂ္ဂတ္တယသင္ခာတံ ဗ္ရဟ္မစရိယံ သမဓိဂစ္ဆ။ ကိမတ္ထံ? သမ္မာ ဒုက္ခသ္သ အန္တကိရိယာယ။ ဣဓာပိ ‘‘အဝောစာ’’တိ သမ္ဗန္ဓိတဗ္ဗံ။ ‘‘နဝ ကောဋိသဟသ္သာနီ’’တိအာဒိနာ (ဝိသုဒ္ဓိ. ၁.၂၀; ပဋိ. မ. အဋ္ဌ. ၁.၁.၃၇) ဝုတ္တပ္ပဘေဒာနံ အနေကသဟသ္သာနံ သံဝရဝိနယာနံ သမာဒိယိတ္ဝာ ဝတ္တနေန ဥပရိဘူတာ အဂ္ဂဘူတာ သမ္ပဒာတိ ဥပသမ္ပဒာ။
Labheyyāhanti labheyyaṃ ahaṃ, āyācanavacanametaṃ. Ehīti āyācitānaṃ pabbajjūpasampadānaṃ anumatabhāvappakāsanavacanaṃ, tasmā ehi sampaṭicchāhi yathāyācitaṃ pabbajjūpasampadavisesanti attho. Iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Tenevāha ‘‘ehi bhikkhūti bhagavato vacanena abhinipphannā sāva tassa āyasmato ehibhikkhūpasampadā ahosī’’ti. Cara brahmacariyanti uparimaggattayasaṅkhātaṃ brahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammā dukkhassa antakiriyāya. Idhāpi ‘‘avocā’’ti sambandhitabbaṃ. ‘‘Nava koṭisahassānī’’tiādinā (visuddhi. 1.20; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.37) vuttappabhedānaṃ anekasahassānaṃ saṃvaravinayānaṃ samādiyitvā vattanena uparibhūtā aggabhūtā sampadāti upasampadā.
၁၉. နီဟာရဘတ္တောတိ နီဟဋဘတ္တော, ဂာမတော ဘိက္ခံ နီဟရိတ္ဝာ ဘိက္ခူဟိ ဒိန္နဘတ္တောတိ အတ္ထော ။ ဘဂဝာ ဟိ ဒဟရကုမာရကေ ဝိယ တေ ဘိက္ခူ ပရိဟရန္တော ပာဋိပဒဒိဝသတော ပဋ္ဌာယ ပိဏ္ဍပာတတ္ထာယပိ ဂာမံ အပဝိသိတ္ဝာ အန္တောဝိဟာရေယေဝ ဝသိ။
19.Nīhārabhattoti nīhaṭabhatto, gāmato bhikkhaṃ nīharitvā bhikkhūhi dinnabhattoti attho . Bhagavā hi daharakumārake viya te bhikkhū pariharanto pāṭipadadivasato paṭṭhāya piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ apavisitvā antovihāreyeva vasi.
ဓမ္မစက္ကပ္ပဝတ္တနသုတ္တဝဏ္ဏနာ နိဋ္ဌိတာ။
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / ဝိနယပိဋက • Vinayapiṭaka / မဟာဝဂ္ဂပာဠိ • Mahāvaggapāḷi / ၆. ပဉ္စဝဂ္ဂိယကထာ • 6. Pañcavaggiyakathā
အဋ္ဌကထာ • Aṭṭhakathā / ဝိနယပိဋက (အဋ္ဌကထာ) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / မဟာဝဂ္ဂ-အဋ္ဌကထာ • Mahāvagga-aṭṭhakathā / ပဉ္စဝဂ္ဂိယကထာ • Pañcavaggiyakathā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ဝဇိရဗုဒ္ဓိ-ဋီကာ • Vajirabuddhi-ṭīkā / ပဉ္စဝဂ္ဂိယကထာဝဏ္ဏနာ • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ဝိမတိဝိနောဒနီ-ဋီကာ • Vimativinodanī-ṭīkā / ပဉ္စဝဂ္ဂိယကထာဝဏ္ဏနာ • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ပာစိတ္ယာဒိယောဇနာပာဠိ • Pācityādiyojanāpāḷi / ၆. ပဉ္စဝဂ္ဂိယကထာ • 6. Pañcavaggiyakathā