Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / සාරත්ථදීපනී-ටීකා • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
13. ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තාති ද්වෙ ඉමෙ, භික්ඛවෙ, කොට්ඨාසා, ද්වෙ භාගාති අත්ථො. භාගවචනො හෙත්ථ අන්ත-සද්දො ‘‘පුබ්බන්තෙ ඤාණං අපරන්තෙ ඤාණ’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 1063) විය. ඉමස්ස පන පදස්ස උච්චාරණසමකාලං පවත්තනිග්ඝොසො බුද්ධානුභාවෙන හෙට්ඨා අවීචිං උපරි භවග්ගං පත්වා දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. තස්මිංයෙව සමයෙ පරිපක්කකුසලමූලා සච්චාභිසම්බොධාය කතාධිකාරා අට්ඨාරසකොටිසඞ්ඛා බ්රහ්මානො සමාගච්ඡිංසු. පච්ඡිමදිසාය සූරියො අත්ථමෙති, පාචීනදිසාය ආසාළ්හනක්ඛත්තෙන යුත්තො පුණ්ණචන්දො උග්ගච්ඡති. තස්මිං සමයෙ භගවා ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තං ආරභන්තො ‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, අන්තා’’තිආදිමාහ.
13.Dveme, bhikkhave, antāti dve ime, bhikkhave, koṭṭhāsā, dve bhāgāti attho. Bhāgavacano hettha anta-saddo ‘‘pubbante ñāṇaṃ aparante ñāṇa’’ntiādīsu (dha. sa. 1063) viya. Imassa pana padassa uccāraṇasamakālaṃ pavattanigghoso buddhānubhāvena heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tasmiṃyeva samaye paripakkakusalamūlā saccābhisambodhāya katādhikārā aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthameti, pācīnadisāya āsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
තත්ථ පබ්බජිතෙනාති ගිහිබන්ධනං ඡෙත්වා පබ්බජ්ජුපගතෙන. න සෙවිතබ්බාති න වළඤ්ජෙතබ්බා නානුයුඤ්ජිතබ්බා. යො චායං කාමෙසු කාමසුඛල්ලිකානුයොගොති යො ච අයං වත්ථුකාමෙසු කිලෙසකාමසුඛස්ස අනුයොගො, කිලෙසකාමසංයුත්තස්ස සුඛස්ස අනුගතොති අත්ථො. හීනොති ලාමකො. ගම්මොති ගාමවාසීනං සන්තකො තෙහි සෙවිතබ්බතාය. පොථුජ්ජනිකොති පුථුජ්ජනෙන අන්ධබාලජනෙන ආචිණ්ණො. අනරියොති න අරියො න විසුද්ධො න උත්තමො, න වා අරියානං සන්තකො. අනත්ථසංහිතොති න අත්ථසංහිතො, හිතසුඛාවහකාරණං අනිස්සිතොති අත්ථො. අත්තකිලමථානුයොගොති අත්තනො කිලමථස්ස අනුයොගො, දුක්ඛකරණං දුක්ඛුප්පාදනන්ති අත්ථො. දුක්ඛොති කණ්ටකාපස්සයසෙය්යාදීහි අත්තබාධනෙහි දුක්ඛාවහො. මජ්ඣිමා පටිපදාති අරියමග්ගං සන්ධාය වුත්තං. මග්ගො හි කාමසුඛල්ලිකානුයොගො එකො අන්තො, අත්තකිලමථානුයොගො එකො අන්තො, එතෙ ද්වෙ අන්තෙ න උපෙති න උපගච්ඡති, විමුත්තො එතෙහි අන්තෙහි, තස්මා ‘‘මජ්ඣිමා පටිපදා’’ති වුච්චති. එතෙසං මජ්ඣෙ භවත්තා මජ්ඣිමා, වට්ටදුක්ඛනිස්සරණත්ථිකෙහි පටිපජ්ජිතබ්බතො ච පටිපදාති, තථා ලොභො එකො අන්තො, දොසො එකො අන්තො. සස්සතං එකං අන්තං, උච්ඡෙදො එකො අන්තොති පුරිමනයෙනෙව විත්ථාරෙතබ්බං.
Tattha pabbajitenāti gihibandhanaṃ chetvā pabbajjupagatena. Na sevitabbāti na vaḷañjetabbā nānuyuñjitabbā. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa anuyogo, kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa anugatoti attho. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako tehi sevitabbatāya. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo na visuddho na uttamo, na vā ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, hitasukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo, dukkhakaraṇaṃ dukkhuppādananti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attabādhanehi dukkhāvaho. Majjhimā paṭipadāti ariyamaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Maggo hi kāmasukhallikānuyogo eko anto, attakilamathānuyogo eko anto, ete dve ante na upeti na upagacchati, vimutto etehi antehi, tasmā ‘‘majjhimā paṭipadā’’ti vuccati. Etesaṃ majjhe bhavattā majjhimā, vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi paṭipajjitabbato ca paṭipadāti, tathā lobho eko anto, doso eko anto. Sassataṃ ekaṃ antaṃ, ucchedo eko antoti purimanayeneva vitthāretabbaṃ.
චක්ඛුකරණීතිආදීහි තමෙව පටිපදං ථොමෙති. පඤ්ඤාචක්ඛුං කරොතීති චක්ඛුකරණී. සා හි චතුන්නං සච්චානං දස්සනාය සංවත්තති පරිඤ්ඤාභිසමයාදිභෙදස්ස දස්සනස්ස පවත්තනට්ඨෙනාති ‘‘චක්ඛුකරණී’’ති වුච්චති. තයිදං සතිපි පටිපදාය අනඤ්ඤත්තෙ අවයවවසෙන සිජ්ඣමානො අත්ථො සමුදායෙන කතො නාම හොතීති උපචාරවසෙන වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. දුතියපදං තස්සෙව වෙවචනං. උපසමායාති කිලෙසුපසමත්ථාය. අභිඤ්ඤායාති චතුන්නං සච්චානං අභිජානනත්ථාය. සම්බොධායාති තෙසංයෙව සම්බුජ්ඣනත්ථාය. නිබ්බානායාති නිබ්බානසච්ඡිකිරියාය. අථ වා නිබ්බානායාති අනුපාදිසෙසනිබ්බානාය. ‘‘උපසමායා’’ති හි ඉමිනා සඋපාදිසෙසනිබ්බානං ගහිතං.
Cakkhukaraṇītiādīhi tameva paṭipadaṃ thometi. Paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Sā hi catunnaṃ saccānaṃ dassanāya saṃvattati pariññābhisamayādibhedassa dassanassa pavattanaṭṭhenāti ‘‘cakkhukaraṇī’’ti vuccati. Tayidaṃ satipi paṭipadāya anaññatte avayavavasena sijjhamāno attho samudāyena kato nāma hotīti upacāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Dutiyapadaṃ tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesupasamatthāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyāya. Atha vā nibbānāyāti anupādisesanibbānāya. ‘‘Upasamāyā’’ti hi iminā saupādisesanibbānaṃ gahitaṃ.
ඉදානි තං මජ්ඣිමප්පටිපදං සරූපතො දස්සෙතුකාමො ‘‘කතමා ච සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘අයමෙවා’’තිආදිනා නයෙන විස්සජ්ජෙසි. තත්ථ අයමෙවාති අවධාරණවචනං අඤ්ඤස්ස නිබ්බානගාමිමග්ගස්ස අත්ථිභාවපටිසෙධනත්ථං. සත්තාපටික්ඛෙපො හි ඉධ පටිසෙධනං අලබ්භමානත්තා අඤ්ඤස්ස මග්ගස්ස. අරියොති කිලෙසානං ආරකත්තා අරියො නිරුත්තිනයෙන. අරිපහානාය සංවත්තතීතිපි අරියො අරයො පාපධම්මා යන්ති අපගච්ඡන්ති එතෙනාති කත්වා. අරියෙන භගවතා දෙසිතත්තා අරියස්ස අයන්තිපි අරියො, අරියභාවප්පටිලාභාය සංවත්තතීතිපි අරියො. එත්ථ පන අරියකරො අරියොතිපි උත්තරපදලොපෙන අරිය-සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අට්ඨහි අඞ්ගෙහි උපෙතත්තා අට්ඨඞ්ගිකො. මග්ගඞ්ගසමුදායෙ හි මග්ගවොහාරො, සමුදායො ච සමුදායීහි සමන්නාගතො නාම හොති. අයං පනෙත්ථ වචනත්ථො – අත්තනො අවයවභූතානි අට්ඨඞ්ගානි එතස්ස සන්තීති අට්ඨඞ්ගිකොති. පරමත්ථතො පන අඞ්ගානියෙව මග්ගො පඤ්චඞ්ගිකතූරියාදීනි විය, න ච අඞ්ගවිනිමුත්තො ඡළඞ්ගො වෙදො විය. කිලෙසෙ මාරෙන්තො ගච්ඡතීති මග්ගො නිරුත්තිනයෙන, නිබ්බානං මග්ගති ගවෙසතීති වා මග්ගො. අරියමග්ගො හි නිබ්බානං ආරම්මණං කරොන්තො ගවෙසන්තො විය හොති. නිබ්බානත්ථිකෙහි මග්ගීයතීති වා මග්ගො විවට්ටූපනිස්සයපුඤ්ඤකරණතො පට්ඨාය තදත්ථපටිපත්තිතො. ගම්මති වා තෙහි පටිපජ්ජීයතීති මග්ගො. එත්ථ පන ආදිඅන්තවිපරියායෙන සද්දසිද්ධි වෙදිතබ්බා.
Idāni taṃ majjhimappaṭipadaṃ sarūpato dassetukāmo ‘‘katamā ca sā’’ti pucchitvā ‘‘ayamevā’’tiādinā nayena vissajjesi. Tattha ayamevāti avadhāraṇavacanaṃ aññassa nibbānagāmimaggassa atthibhāvapaṭisedhanatthaṃ. Sattāpaṭikkhepo hi idha paṭisedhanaṃ alabbhamānattā aññassa maggassa. Ariyoti kilesānaṃ ārakattā ariyo niruttinayena. Aripahānāya saṃvattatītipi ariyo arayo pāpadhammā yanti apagacchanti etenāti katvā. Ariyena bhagavatā desitattā ariyassa ayantipi ariyo, ariyabhāvappaṭilābhāya saṃvattatītipi ariyo. Ettha pana ariyakaro ariyotipi uttarapadalopena ariya-saddasiddhi veditabbā. Aṭṭhahi aṅgehi upetattā aṭṭhaṅgiko. Maggaṅgasamudāye hi maggavohāro, samudāyo ca samudāyīhi samannāgato nāma hoti. Ayaṃ panettha vacanattho – attano avayavabhūtāni aṭṭhaṅgāni etassa santīti aṭṭhaṅgikoti. Paramatthato pana aṅgāniyeva maggo pañcaṅgikatūriyādīni viya, na ca aṅgavinimutto chaḷaṅgo vedo viya. Kilese mārento gacchatīti maggo niruttinayena, nibbānaṃ maggati gavesatīti vā maggo. Ariyamaggo hi nibbānaṃ ārammaṇaṃ karonto gavesanto viya hoti. Nibbānatthikehi maggīyatīti vā maggo vivaṭṭūpanissayapuññakaraṇato paṭṭhāya tadatthapaṭipattito. Gammati vā tehi paṭipajjīyatīti maggo. Ettha pana ādiantavipariyāyena saddasiddhi veditabbā.
සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස කතමො සො ඉති චෙති අත්ථො, කතමානි වා තානි අට්ඨඞ්ගානීති. සබ්බලිඞ්ගවිභත්තිවචනසාධාරණො හි අයං නිපාතො. එකමෙකම්පි අඞ්ගං මග්ගොයෙව. යථාහ ‘‘සම්මාදිට්ඨි මග්ගො චෙව හෙතු චා’’ති (ධ. ස. 1039). පොරාණාපි භණන්ති ‘‘දස්සනමග්ගො සම්මාදිට්ඨි, අභිනිරොපනමග්ගො සම්මාසඞ්කප්පො…පෙ.… අවික්ඛෙපමග්ගො සම්මාසමාධී’’ති. නනු ච අඞ්ගානි සමුදිතානි මග්ගො අන්තමසො සත්තඞ්ගවිකලස්ස අරියමග්ගස්ස අභාවතොති? සච්චමෙතං සච්චසම්පටිවෙධෙ, මග්ගප්පච්චයතාය පන යථාසකං කිච්චකරණෙන පච්චෙකම්පි තානි මග්ගොයෙව, අඤ්ඤථා සමුදිතානම්පි තෙසං මග්ගකිච්චං න සම්භවෙය්යාති. සම්මාදිට්ඨිආදීසු සම්මා පස්සතීති සම්මාදිට්ඨි, සම්මා සඞ්කප්පෙති සම්පයුත්තධම්මෙ නිබ්බානසඞ්ඛාතෙ ආරම්මණෙ අභිනිරොපෙතීති සම්මාසඞ්කප්පො, සම්මා වදති එතායාති සම්මාවාචා, සම්මා කරොති එතෙනාති සම්මාකම්මං, තදෙව සම්මාකම්මන්තො, සම්මා ආජීවති එතෙනාති සම්මාආජීවො, සම්මා වායමති උස්සහතීති සම්මාවායාමො, සම්මා සරති අනුස්සරතීති සම්මාසති, සම්මා සමාධියති චිත්තං එතෙනාති සම්මාසමාධීති එවං නිබ්බචනං වෙදිතබ්බං. ඉදානි අයං ඛො සා භික්ඛවෙති තමෙව පටිපදං නිගමෙන්තො ආහ. තස්සත්ථො – ය්වායං චත්තාරොපි ලොකුත්තරමග්ගෙ එකතො කත්වා කථිතො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං ඛො සා භික්ඛවෙ…පෙ.… නිබ්බානාය සංවත්තතීති.
Seyyathidanti nipāto, tassa katamo so iti ceti attho, katamāni vā tāni aṭṭhaṅgānīti. Sabbaliṅgavibhattivacanasādhāraṇo hi ayaṃ nipāto. Ekamekampi aṅgaṃ maggoyeva. Yathāha ‘‘sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’ti (dha. sa. 1039). Porāṇāpi bhaṇanti ‘‘dassanamaggo sammādiṭṭhi, abhiniropanamaggo sammāsaṅkappo…pe… avikkhepamaggo sammāsamādhī’’ti. Nanu ca aṅgāni samuditāni maggo antamaso sattaṅgavikalassa ariyamaggassa abhāvatoti? Saccametaṃ saccasampaṭivedhe, maggappaccayatāya pana yathāsakaṃ kiccakaraṇena paccekampi tāni maggoyeva, aññathā samuditānampi tesaṃ maggakiccaṃ na sambhaveyyāti. Sammādiṭṭhiādīsu sammā passatīti sammādiṭṭhi, sammā saṅkappeti sampayuttadhamme nibbānasaṅkhāte ārammaṇe abhiniropetīti sammāsaṅkappo, sammā vadati etāyāti sammāvācā, sammā karoti etenāti sammākammaṃ, tadeva sammākammanto, sammā ājīvati etenāti sammāājīvo, sammā vāyamati ussahatīti sammāvāyāmo, sammā sarati anussaratīti sammāsati, sammā samādhiyati cittaṃ etenāti sammāsamādhīti evaṃ nibbacanaṃ veditabbaṃ. Idāni ayaṃ kho sā bhikkhaveti tameva paṭipadaṃ nigamento āha. Tassattho – yvāyaṃ cattāropi lokuttaramagge ekato katvā kathito aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ kho sā bhikkhave…pe… nibbānāya saṃvattatīti.
14. එවං මජ්ඣිමපටිපදං සරූපතො දස්සෙත්වා ඉදානි චත්තාරි අරියසච්චානි දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ’’තිආදිමාහ. තත්ථ (විසුද්ධි. 2.530) දුක්ඛන්ති එත්ථ දු-ඉති අයං සද්දො කුච්ඡිතෙ දිස්සති. කුච්ඡිතඤ්හි පුත්තං ‘‘දුපුත්තො’’ති වදන්ති, ඛං-සද්දො පන තුච්ඡෙ. තුච්ඡඤ්හි ආකාසං ‘‘ඛ’’න්ති වුච්චති. ඉදඤ්ච පඨමසච්චං කුච්ඡිතං අනෙකඋපද්දවාධිට්ඨානතො, තුච්ඡං බාලජනපරිකප්පිතධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතතො, තස්මා කුච්ඡිතත්තා තුච්ඡත්තා ච ‘‘දුක්ඛ’’න්ති වුච්චති. යස්මා පනෙතං බුද්ධාදයො අරියා පටිවිජ්ඣන්ති, තස්මා ‘‘අරියසච්ච’’න්ති වුච්චති. අරියපටිවිජ්ඣිතබ්බඤ්හි සච්චං පුරිමපදෙ උත්තරපදලොපෙන ‘‘අරියසච්ච’’න්ති වුත්තං. අරියස්ස තථාගතස්ස සච්චන්තිපි අරියසච්චං. තථාගතෙන හි සයං අධිගතත්තා පවෙදිතත්තා තතො එව ච අඤ්ඤෙහි අධිගමනීයත්තා තං තස්ස හොතීති. අථ වා එතස්ස අභිසම්බුද්ධත්තා අරියභාවසිද්ධිතො අරියසාධකං සච්චන්තිපි අරියසච්චං පුබ්බෙ විය උත්තරපදලොපෙන . අවිතථභාවෙන වා අරණීයත්තා අධිගන්තබ්බත්තා අරියං සච්චන්තිපි අරියසච්චං. සච්චත්ථං පන චතුන්නම්පි සච්චානං පරතො එකජ්ඣං දස්සයිස්සාම.
14. Evaṃ majjhimapaṭipadaṃ sarūpato dassetvā idāni cattāri ariyasaccāni dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha (visuddhi. 2.530) dukkhanti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ ‘‘duputto’’ti vadanti, khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘‘kha’’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato, tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati. Yasmā panetaṃ buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ‘‘ariyasacca’’nti vuccati. Ariyapaṭivijjhitabbañhi saccaṃ purimapade uttarapadalopena ‘‘ariyasacca’’nti vuttaṃ. Ariyassa tathāgatassa saccantipi ariyasaccaṃ. Tathāgatena hi sayaṃ adhigatattā paveditattā tato eva ca aññehi adhigamanīyattā taṃ tassa hotīti. Atha vā etassa abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhito ariyasādhakaṃ saccantipi ariyasaccaṃ pubbe viya uttarapadalopena . Avitathabhāvena vā araṇīyattā adhigantabbattā ariyaṃ saccantipi ariyasaccaṃ. Saccatthaṃ pana catunnampi saccānaṃ parato ekajjhaṃ dassayissāma.
ඉදානි තං දුක්ඛං අරියසච්චං සරූපතො දස්සෙතුං ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිමාහ. තත්රායං ජාති-සද්දො අනෙකත්ථො. තථා හෙස ‘‘එකම්පි ජාතිං ද්වෙපි ජාතියො’’ති (දී. නි. 1.31; ම. නි. 1.148) එත්ථ භවෙ ආගතො. ‘‘අත්ථි, විසාඛෙ, නිගණ්ඨා නාම සමණජාතී’’ති (අ. නි. 3.71) එත්ථ නිකායෙ. ‘‘ජාති ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිතා’’ති (ධාතු. 71) එත්ථ සඞ්ඛතලක්ඛණෙ. ‘‘යං මාතුකුච්ඡිස්මිං පඨමං චිත්තං උප්පන්නං පඨමං විඤ්ඤාණං පාතුභූතං, තදුපාදාය සාවස්ස ජාතී’’ති (මහාව. 124) එත්ථ පටිසන්ධියං. ‘‘සම්පතිජාතො, ආනන්ද, බොධිසත්තො’’ති (දී. නි. 2.31; ම. නි. 3.207) එත්ථ පසූතියං. ‘‘අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙනා’’ති (දී. නි. 1.303) එත්ථ කුලෙ. ස්වායමිධ ගබ්භසෙය්යකානං පටිසන්ධිතො පට්ඨාය යාව මාතුකුච්ඡිම්හා නික්ඛමනං, තාව පවත්තෙසු ඛන්ධෙසු, ඉතරෙසං පටිසන්ධික්ඛණෙස්වෙවාති දට්ඨබ්බො. අයම්පි ච පරියායකථාව, නිප්පරියායතො පන තත්ථ තත්ථ නිබ්බත්තමානානං සත්තානං යෙ ඛන්ධා පාතුභවන්ති, තෙසං පඨමපාතුභාවො ජාති නාම.
Idāni taṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘jātipi dukkhā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ jāti-saddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti (dī. ni. 1.31; ma. ni. 1.148) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Akkhitto anupakuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kule. Svāyamidha gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhito paṭṭhāya yāva mātukucchimhā nikkhamanaṃ, tāva pavattesu khandhesu, itaresaṃ paṭisandhikkhaṇesvevāti daṭṭhabbo. Ayampi ca pariyāyakathāva, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.
කස්මා පනෙසා දුක්ඛාති චෙ? අනෙකෙසං දුක්ඛානං වත්ථුභාවතො. අනෙකානි හි දුක්ඛානි. සෙය්යථිදං – දුක්ඛදුක්ඛං විපරිණාමදුක්ඛං සඞ්ඛාරදුක්ඛං පටිච්ඡන්නදුක්ඛං අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං පරියායදුක්ඛං නිප්පරියායදුක්ඛන්ති. තත්ථ කායිකචෙතසිකා දුක්ඛා වෙදනා සභාවතො ච නාමතො ච දුක්ඛත්තා දුක්ඛදුක්ඛන්ති වුච්චති. සුඛා වෙදනා විපරිණාමදුක්ඛුප්පත්තිහෙතුතො විපරිණාමදුක්ඛං. උපෙක්ඛා වෙදනා චෙව සෙසා ච තෙභූමකා සඞ්ඛාරා උදයබ්බයපීළිතත්තා සඞ්ඛාරදුක්ඛං. කණ්ණසූලදන්තසූලරාගජපරිළාහදොසජපරිළාහාදිකායිකචෙතසිකා ආබාධා පුච්ඡිත්වා ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච අපාකටභාවතො පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ද්වත්තිංසකම්මකාරණාදිසමුට්ඨානො ආබාධො අපුච්ඡිත්වාව ජානිතබ්බතො උපක්කමස්ස ච පාකටභාවතො අප්පටිච්ඡන්නදුක්ඛං. ඨපෙත්වා දුක්ඛදුක්ඛං සෙසදුක්ඛං සච්චවිභඞ්ගෙ ආගතං ජාතිආදි සබ්බම්පි තස්ස තස්ස දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො පරියායදුක්ඛං. දුක්ඛදුක්ඛං පන නිප්පරියායදුක්ඛන්ති වුච්චති. තත්රායං ජාති යං තං බාලපණ්ඩිතසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.246 ආදයො) භගවතාපි උපමාවසෙන පකාසිතං ආපායිකං දුක්ඛං, යඤ්ච සුගතියම්පි මනුස්සලොකෙ ගබ්භොක්කන්තිමූලකාදිභෙදං දුක්ඛං උප්පජ්ජති, තස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛා. තෙනාහු පොරාණා –
Kasmā panesā dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti. Tattha kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati. Sukhā vedanā vipariṇāmadukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhā vedanā ceva sesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādikāyikacetasikā ābādhā pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesadukkhaṃ saccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati. Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘ජායෙථ නො චෙ නරකෙසු සත්තො;
‘‘Jāyetha no ce narakesu satto;
තත්ථග්ගිදාහාදිකමප්පසය්හං;
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
ලභෙථ දුක්ඛං න කුහිං පතිට්ඨං;
Labhetha dukkhaṃ na kuhiṃ patiṭṭhaṃ;
ඉච්චාහ දුක්ඛාති මුනීධ ජාතිං.
Iccāha dukkhāti munīdha jātiṃ.
‘‘දුක්ඛං තිරච්ඡෙසු කසාපතොද-
‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
දණ්ඩාභිඝාතාදිභවං අනෙකං;
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
යං තං කථං තත්ථ භවෙය්ය ජාතිං;
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ;
විනා තහිං ජාති තතොපි දුක්ඛා.
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘පෙතෙසු දුක්ඛං පන ඛුප්පිපාසා-
‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
වාතාතපාදිප්පභවං විචිත්තං;
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
යස්මා අජාතස්ස න තත්ථ අත්ථි;
Yasmā ajātassa na tattha atthi;
තස්මාපි දුක්ඛං මුනි ජාතිමාහ.
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
‘‘තිබ්බන්ධකාරෙ ච අසය්හ සීතෙ;
‘‘Tibbandhakāre ca asayha sīte;
ලොකන්තරෙ යං අසුරෙසු දුක්ඛං;
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
න තං භවෙ තත්ථ න චස්ස ජාති;
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti;
යතො අයං ජාති තතොපි දුක්ඛා.
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘යඤ්චාපි ගූථනරකෙ විය මාතු ගබ්භෙ;
‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātu gabbhe;
සත්තො වසං චිරමතො බහි නික්ඛමඤ්ච;
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamañca;
පප්පොති දුක්ඛමතිඝොරමිදම්පි නත්ථි;
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi;
ජාතිං විනා ඉතිපි ජාති අයඤ්හි දුක්ඛා.
Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.
‘‘කිං භාසිතෙන බහුනා නනු යං කුහිඤ්චි;
‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci;
අත්ථීධ කිඤ්චිදපි දුක්ඛමිදං කදාචි;
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
නෙවත්ථි ජාතිවිරහෙන යතො මහෙසි;
Nevatthi jātivirahena yato mahesi;
දුක්ඛාති සබ්බපඨමං ඉමමාහ ජාති’’න්ති. (විසුද්ධි. 2.541; විභ. අට්ඨ. 191; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (visuddhi. 2.541; vibha. aṭṭha. 191; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ජරාපි දුක්ඛාති එත්ථ පන දුවිධා ජරා සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච ඛණ්ඩිච්චාදිසම්මතො සන්තතියං එකභවපරියාපන්නක්ඛන්ධපුරාණභාවො ච, සා ඉධ අධිප්පෙතා. සා පනෙසා ජරා සඞ්ඛාරදුක්ඛභාවතො චෙව දුක්ඛවත්ථුතො ච දුක්ඛා. යඤ්හි අඞ්ගපච්චඞ්ගසිථිලභාවඉන්ද්රියවිකාරවිරූපතායොබ්බනවිනාසවීරියාවිසාදසතිමතිවිප්පවාසපරපරිභවාදිඅනෙකපච්චයං කායිකචෙතසිකං දුක්ඛමුප්පජ්ජති, ජරා තස්ස වත්ථු. තෙනාහු පොරාණා –
Jarāpidukkhāti ettha pana duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakkhandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā jarā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca dukkhā. Yañhi aṅgapaccaṅgasithilabhāvaindriyavikāravirūpatāyobbanavināsavīriyāvisādasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenāhu porāṇā –
‘‘අඞ්ගානං සිථිලීභාවා, ඉන්ද්රියානං විකාරතො;
‘‘Aṅgānaṃ sithilībhāvā, indriyānaṃ vikārato;
යොබ්බනස්ස විනාසෙන, බලස්ස උපඝාතතො.
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
‘‘විප්පවාසා සතාදීනං, පුත්තදාරෙහි අත්තනො;
‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
අප්පසාදනීයතො චෙව, භිය්යො බාලත්තපත්තියා.
Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.
‘‘පප්පොති දුක්ඛං යං මච්චො, කායිකං මානසං තථා;
‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
සබ්බමෙතං ජරාහෙතු, යස්මා තස්මා ජරා දුඛා’’ති. (විසුද්ධි. 2.542; විභ. අට්ඨ. 192; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (visuddhi. 2.542; vibha. aṭṭha. 192; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
බ්යාධිපි දුක්ඛොති ඉදං පදං විභඞ්ගෙ දුක්ඛසච්චනිද්දෙසපාළියං න ආගතං, තෙනෙව විසුද්ධිමග්ගෙපි දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ තං න උද්ධටං, ධම්මචක්කපවත්තනසුත්තන්තපාළියංයෙව පන උපලබ්භති, තස්මා තත්ථෙවිමස්ස වචනෙ අඤ්ඤත්ථ ච අවචනෙ කාරණං වීමංසිතබ්බං.
Byādhipi dukkhoti idaṃ padaṃ vibhaṅge dukkhasaccaniddesapāḷiyaṃ na āgataṃ, teneva visuddhimaggepi dukkhasaccaniddese taṃ na uddhaṭaṃ, dhammacakkapavattanasuttantapāḷiyaṃyeva pana upalabbhati, tasmā tatthevimassa vacane aññattha ca avacane kāraṇaṃ vīmaṃsitabbaṃ.
මරණම්පි දුක්ඛන්ති එත්ථාපි දුවිධං මරණං සඞ්ඛතලක්ඛණඤ්ච. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ජරාමරණං ද්වීහි ඛන්ධෙහි සඞ්ගහිත’’න්ති (ධාතු. 71). එකභවපරියාපන්නජීවිතින්ද්රියප්පබන්ධවිච්ඡෙදො ච. යං සන්ධාය වුත්තං ‘‘නිච්චං මරණතො භය’’න්ති (සු. නි. 581; ජා. 1.11.88), තං ඉධ අධිප්පෙතං. ජාතිපච්චයමරණං උපක්කමමරණං සරසමරණං ආයුක්ඛයමරණං පුඤ්ඤක්ඛයමරණන්තිපි තස්සෙව නාමං. තයිදං දුක්ඛස්ස වත්ථුභාවතො දුක්ඛන්ති වෙදිතබ්බං. තෙනාහු පොරාණා –
Maraṇampi dukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88), taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ dukkhassa vatthubhāvato dukkhanti veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘පාපස්ස පාපකම්මාදි-නිමිත්තමනුපස්සතො;
‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;
භද්දස්සාපසහන්තස්ස, වියොගං පියවත්ථුකං;
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;
මීයමානස්ස යං දුක්ඛං, මානසං අවිසෙසතො.
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.
‘‘සබ්බෙසඤ්චාපි යං සන්ධි-බන්ධනච්ඡෙදනාදිකං;
‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;
විතුජ්ජමානමම්මානං, හොති දුක්ඛං සරීරජං.
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
‘‘අසය්හමප්පටිකාරං, දුක්ඛස්සෙතස්සිදං යතො;
‘‘Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
මරණං වත්ථු තෙනෙතං, දුක්ඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති. (විසුද්ධි. 2.543; විභ. අට්ඨ. 193; මහානි. අට්ඨ. 5; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.32-33);
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (visuddhi. 2.543; vibha. aṭṭha. 193; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ඉමස්මිඤ්ච ඨානෙ ‘‘සොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සුපායාසාපි දුක්ඛා’’ති විභඞ්ගෙ දුක්ඛසච්චනිද්දෙසෙ ආගතං, ඉධ පන තං නත්ථි, තත්ථාපි කාරණං පරියෙසිතබ්බං.
Imasmiñca ṭhāne ‘‘sokaparidevadukkhadomanassupāyāsāpi dukkhā’’ti vibhaṅge dukkhasaccaniddese āgataṃ, idha pana taṃ natthi, tatthāpi kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ.
අප්පියෙහි සම්පයොගො දුක්ඛොති එත්ථ අප්පියසම්පයොගො නාම අමනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි සමොධානං. සොපි දුක්ඛවත්ථුතො දුක්ඛො. තෙනාහු පොරාණා –
Appiyehi sampayogo dukkhoti ettha appiyasampayogo nāma amanāpehi sattasaṅkhārehi samodhānaṃ. Sopi dukkhavatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘දිස්වාව අප්පියෙ දුක්ඛං, පඨමං හොති චෙතසි;
‘‘Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
තදුපක්කමසම්භූත-මථ කායෙ යතො ඉධ.
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
‘‘තතො දුක්ඛද්වයස්සාපි, වත්ථුතො සො මහෙසිනා;
‘‘Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
දුක්ඛො වුත්තොති විඤ්ඤෙය්යො, අප්පියෙහි සමාගමො’’ති.
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamo’’ti.
පියෙහි විප්පයොගො දුක්ඛොති එත්ථ පන පියවිප්පයොගො නාම මනාපෙහි සත්තසඞ්ඛාරෙහි විනාභාවො. සොපි සොකදුක්ඛස්ස වත්ථුතො දුක්ඛො. තෙනාහු පොරාණා –
Piyehi vippayogo dukkhoti ettha pana piyavippayogo nāma manāpehi sattasaṅkhārehi vinābhāvo. Sopi sokadukkhassa vatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ඤාතිධනාදිවියොගා;
‘‘Ñātidhanādiviyogā;
සොකසරසමප්පිතා විතුජ්ජන්ති;
Sokasarasamappitā vitujjanti;
බාලා යතො තතොයං;
Bālā yato tatoyaṃ;
දුක්ඛොති මතො පියවිප්පයොගො’’ති.
Dukkhoti mato piyavippayogo’’ti.
යම්පිච්ඡං න ලභතීති එත්ථ ‘‘අහො වත මයං න ජාතිධම්මා අස්සාමා’’තිආදීසු අලබ්භනෙය්යවත්ථූසු ඉච්ඡාව ‘‘යම්පිච්ඡං න ලභති, තම්පි දුක්ඛ’’න්ති වුත්තා, සාපි දුක්ඛවත්ථුතො දුක්ඛා. තෙනාහු පොරාණා –
Yampicchaṃ na labhatīti ettha ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāmā’’tiādīsu alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati, tampi dukkha’’nti vuttā, sāpi dukkhavatthuto dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘තං තං පත්ථයමානානං, තස්ස තස්ස අලාභතො;
‘‘Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
යං විඝාතමයං දුක්ඛං, සත්තානං ඉධ ජායති.
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
‘‘අලබ්භනෙය්යවත්ථූනං, පත්ථනා තස්ස කාරණං;
‘‘Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
යස්මා තස්මා ජිනො දුක්ඛං, ඉච්ඡිතාලාභමබ්රවී’’ති.
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravī’’ti.
සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛාති එත්ථ පන යස්මා ඉන්ධනමිව පාවකො, ලක්ඛමිව පහරණානි, ගොරූපං විය ඩංසමකසාදයො, ඛෙත්තමිව ලායකා, ගාමං විය ගාමඝාතකා, උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකමෙව ජාතිආදයො නානප්පකාරෙහි විබාධෙන්තා තිණලතාදීනි විය භූමියං, පුප්ඵඵලපල්ලවානි විය රුක්ඛෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසුයෙව නිබ්බත්තන්ති, උපාදානක්ඛන්ධානඤ්ච ආදිදුක්ඛං ජාති, මජ්ඣෙදුක්ඛං ජරා, පරියොසානදුක්ඛං මරණං, මනොරථවිඝාතප්පත්තානඤ්ච ඉච්ඡාවිඝාතදුක්ඛං ඉච්ඡිතාලාභොති එවං නානප්පකාරතො උපපරික්ඛියමානා උපාදානක්ඛන්ධාව දුක්ඛාති යදෙතං එකමෙකං දස්සෙත්වා වුච්චමානං අනෙකෙහිපි කප්පෙහි න සක්කා අනවසෙසතො වත්තුං, තස්මා තං සබ්බම්පි දුක්ඛං එකජලබින්දුම්හි සකලසමුද්දජලරසං විය යෙසු කෙසුචි පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙසු සඞ්ඛිපිත්වා දස්සෙතුං ‘‘සංඛිත්තෙන පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධා දුක්ඛා’’ති භගවා අවොච. තෙනාහු පොරාණා –
Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhāti ettha pana yasmā indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpaṃ viya ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāyakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi vibādhentā tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavāni viya rukkhesu upādānakkhandhesuyeva nibbattanti, upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ, manorathavighātappattānañca icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehipi kappehi na sakkā anavasesato vattuṃ, tasmā taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcupādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avoca. Tenāhu porāṇā –
‘‘ජාතිප්පභුතිකං දුක්ඛං, යං වුත්තමිධ තාදිනා;
‘‘Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttamidha tādinā;
අවුත්තං යඤ්ච තං සබ්බං, විනා එතෙ න විජ්ජති.
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
‘‘යස්මා තස්මා උපාදාන-ක්ඛන්ධා සඞ්ඛෙපතො ඉමෙ;
‘‘Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
දුක්ඛාති වුත්තා දුක්ඛන්ත-දෙසකෙන මහෙසිනා’’ති.
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā’’ti.
එවං සරූපතො දුක්ඛසච්චං දස්සෙත්වා ඉදානි සමුදයසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛසමුදය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ සං-ඉති අයං සද්දො ‘‘සමාගමො සමෙත’’න්තිආදීසු සංයොගං දීපෙති, උ-ඉති අයං ‘‘උප්පන්නං උදිත’’න්තිආදීසු උප්පත්තිං. අය-සද්දො පන කාරණං දීපෙති. ඉදඤ්චාපි දුතියසච්චං අවසෙසපච්චයසමායොගෙ සති දුක්ඛස්සුප්පත්තිකාරණන්ති දුක්ඛස්ස සංයොගෙ උප්පත්තිකාරණත්තා ‘‘දුක්ඛසමුදය’’න්ති වුච්චති. යායං තණ්හාති යා අයං තණ්හා. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණං පුනබ්භවො උත්තරපදලොපෙන, පුනබ්භවො සීලමෙතිස්සාති පොනොබ්භවිකා. නන්දීරාගෙන සහගතාති නන්දීරාගසහගතා. ඉදං වුත්තං හොති ‘‘නන්දනතො රජ්ජනතො ච නන්දීරාගභාවං සබ්බාසු අවත්ථාසු අප්පච්චක්ඛාය වුත්තියා නන්දීරාගසහගතා’’ති. තත්රතත්රාභිනන්දිනීති යත්ර යත්ර අත්තභාවො නිබ්බත්තති, තත්රතත්රාභිනන්දිනී.
Evaṃ sarūpato dukkhasaccaṃ dassetvā idāni samudayasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhasamudaya’’ntiādimāha. Tattha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu saṃyogaṃ dīpeti, u-iti ayaṃ ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇanti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati. Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punabbhavo uttarapadalopena, punabbhavo sīlametissāti ponobbhavikā. Nandīrāgena sahagatāti nandīrāgasahagatā. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘nandanato rajjanato ca nandīrāgabhāvaṃ sabbāsu avatthāsu appaccakkhāya vuttiyā nandīrāgasahagatā’’ti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo nibbattati, tatratatrābhinandinī.
සෙය්යථිදන්ති නිපාතො, තස්ස සා කතමාති චෙති අයමත්ථො. රූපතණ්හාදිභෙදෙන ඡබ්බිධායෙව තණ්හා පවත්තිආකාරභෙදතො කාමතණ්හාදිවසෙන තිවිධා වුත්තා. රූපතණ්හායෙව හි යදා චක්ඛුස්ස ආපාථමාගතං රූපාරම්මණං කාමස්සාදවසෙන අස්සාදයමානා පවත්තති, තදා කාමතණ්හා නාම හොති. යදා තදෙවාරම්මණං ධුවං සස්සතන්ති පවත්තාය සස්සතදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා භවතණ්හා නාම හොති. සස්සතදිට්ඨිසහගතො හි රාගො ‘‘භවතණ්හා’’ති වුච්චති. යදා පන තදෙවාරම්මණං උච්ඡිජ්ජති විනස්සතීති පවත්තාය උච්ඡෙදදිට්ඨියා සද්ධිං පවත්තති, තදා විභවතණ්හා නාම හොති. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො හි රාගො ‘‘විභවතණ්හා’’ති වුච්චති. එස නයො සද්දතණ්හාදීසුපි.
Seyyathidanti nipāto, tassa sā katamāti ceti ayamattho. Rūpataṇhādibhedena chabbidhāyeva taṇhā pavattiākārabhedato kāmataṇhādivasena tividhā vuttā. Rūpataṇhāyeva hi yadā cakkhussa āpāthamāgataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘bhavataṇhā’’ti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ucchijjati vinassatīti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘vibhavataṇhā’’ti vuccati. Esa nayo saddataṇhādīsupi.
කස්මා පනෙත්ථ තණ්හාව සමුදයසච්චං වුත්තාති? විසෙසහෙතුභාවතො. අවිජ්ජා හි භවෙසු ආදීනවං පටිච්ඡාදෙන්තී දිට්ඨිආදිඋපාදානඤ්ච තත්ථ තත්ථ අභිනිවිසමානං තණ්හං අභිවඩ්ඪෙති, දොසාදයොපි කම්මස්ස කාරණං හොන්ති, තණ්හා පන තංතංභවයොනිගතිවිඤ්ඤාණට්ඨිතිසත්තාආවාසසත්තනිකායකුලභොගිස්සරියාදිවිචිත්තතං අභිපත්ථෙන්තී කම්මවිචිත්තතාය උපනිස්සයතං කම්මස්ස ච සහායභාවං උපගච්ඡන්තී භවාදිවිචිත්තතං නියමෙති, තස්මා දුක්ඛස්ස විසෙසහෙතුභාවතො අඤ්ඤෙසුපි අවිජ්ජාඋපාදානකම්මාදීසු සුත්තෙ අභිධම්මෙ ච අවසෙසකිලෙසාකුසලමූලාදීසු වුත්තෙසු දුක්ඛහෙතූසු විජ්ජමානෙසු තණ්හාව ‘‘සමුදයසච්ච’’න්ති වුත්තාති වෙදිතබ්බං.
Kasmā panettha taṇhāva samudayasaccaṃ vuttāti? Visesahetubhāvato. Avijjā hi bhavesu ādīnavaṃ paṭicchādentī diṭṭhiādiupādānañca tattha tattha abhinivisamānaṃ taṇhaṃ abhivaḍḍheti, dosādayopi kammassa kāraṇaṃ honti, taṇhā pana taṃtaṃbhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāāvāsasattanikāyakulabhogissariyādivicittataṃ abhipatthentī kammavicittatāya upanissayataṃ kammassa ca sahāyabhāvaṃ upagacchantī bhavādivicittataṃ niyameti, tasmā dukkhassa visesahetubhāvato aññesupi avijjāupādānakammādīsu sutte abhidhamme ca avasesakilesākusalamūlādīsu vuttesu dukkhahetūsu vijjamānesu taṇhāva ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti veditabbaṃ.
ඉදානි දුක්ඛනිරොධං අරියසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධ’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මා නි-සද්දො අභාවං, රොධ-සද්දො ච චාරකං දීපෙති, තස්මා අභාවො එත්ථ සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස සබ්බගතිසුඤ්ඤත්තා, සමධිගතෙ වා තස්මිං සංසාරචාරකසඞ්ඛාතස්ස දුක්ඛරොධස්ස අභාවො හොති තප්පටිපක්ඛත්තාතිපි ‘‘දුක්ඛනිරොධ’’න්ති වුච්චති. දුක්ඛස්ස වා අනුප්පාදනිරොධපච්චයත්තා දුක්ඛනිරොධං. දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තෙන චෙත්ථ ‘‘යො තස්සායෙව තණ්හායා’’තිආදිනා නයෙන සමුදයනිරොධො වුත්තො, සො කස්මා වුත්තොති චෙ? සමුදයනිරොධෙන දුක්ඛනිරොධො. බ්යාධිනිමිත්තවූපසමෙන බ්යාධිවූපසමො විය හි හෙතුනිරොධෙන ඵලනිරොධො, තස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, න අඤ්ඤථා. තෙනාහ –
Idāni dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodha’’ntiādimāha. Tattha yasmā ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhaṃ. Dukkhanirodhaṃ dassentena cettha ‘‘yo tassāyeva taṇhāyā’’tiādinā nayena samudayanirodho vutto, so kasmā vuttoti ce? Samudayanirodhena dukkhanirodho. Byādhinimittavūpasamena byādhivūpasamo viya hi hetunirodhena phalanirodho, tasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, na aññathā. Tenāha –
‘‘යථාපි මූලෙ අනුපද්දවෙ දළ්හෙ;
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe;
ඡින්නොපි රුක්ඛො පුනරෙව රූහති;
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
එවම්පි තණ්හානුසයෙ අනූහතෙ;
Evampi taṇhānusaye anūhate;
නිබ්බත්තතී දුක්ඛමිදං පුනප්පුන’’න්ති. (ධ. ප. 338);
Nibbattatī dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
ඉති යස්මා සමුදයනිරොධෙනෙව දුක්ඛං නිරුජ්ඣති, තස්මා භගවා දුක්ඛනිරොධං දස්සෙන්තො සමුදයනිරොධෙන දෙසෙසි. සීහසමානවුත්තිනො හි තථාගතා. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා හෙතුම්හි පටිපජ්ජන්ති, න ඵලෙ. යථා හි සීහො යෙනත්තනි සරො ඛිත්තො, තත්ථෙව අත්තනො බලං දස්සෙති, න සරෙ, තථා බුද්ධානං කාරණෙ පටිපත්ති, න ඵලෙ. තිත්ථියා පන සුවානවුත්තිනො. තෙ දුක්ඛං නිරොධෙන්තා දුක්ඛනිරොධඤ්ච දෙසෙන්තා අත්තකිලමථානුයොගදෙසනාදීහි ඵලෙ පටිපජ්ජන්ති, න හෙතුම්හි. යථා හි සුනඛා කෙනචි ලෙඩ්ඩුප්පහාරෙ දින්නෙ භුස්සන්තා ලෙඩ්ඩුං ඛාදන්ති, න පහාරදායකෙ උට්ඨහන්ති, එවං අඤ්ඤතිත්ථියා දුක්ඛං නිරොධෙතුකාමා කායඛෙදමනුයුජ්ජන්ති, න කිලෙසනිරොධනං, එවං තාව දුක්ඛනිරොධස්ස සමුදයනිරොධවසෙන දෙසනාය පයොජනං වෙදිතබ්බං.
Iti yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, tasmā bhagavā dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena desesi. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Yathā hi sīho yenattani saro khitto, tattheva attano balaṃ dasseti, na sare, tathā buddhānaṃ kāraṇe paṭipatti, na phale. Titthiyā pana suvānavuttino. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā attakilamathānuyogadesanādīhi phale paṭipajjanti, na hetumhi. Yathā hi sunakhā kenaci leḍḍuppahāre dinne bhussantā leḍḍuṃ khādanti, na pahāradāyake uṭṭhahanti, evaṃ aññatitthiyā dukkhaṃ nirodhetukāmā kāyakhedamanuyujjanti, na kilesanirodhanaṃ, evaṃ tāva dukkhanirodhassa samudayanirodhavasena desanāya payojanaṃ veditabbaṃ.
අයං පනෙත්ථ අත්ථො. තස්සායෙව තණ්හායාති තස්සා ‘‘පොනොබ්භවිකා’’ති වත්වා කාමතණ්හාදිවසෙන විභත්තතණ්හාය. විරාගො වුච්චති මග්ගො. ‘‘විරාගා විමුච්චතී’’ති (ම. නි. 1.245; සං. නි. 3.12, 59) හි වුත්තං. විරාගෙන නිරොධො විරාගනිරොධො, අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගනිරොධො අසෙසවිරාගනිරොධො. අථ වා විරාගොති පහානං වුච්චති, තස්මා අනුසයසමුග්ඝාතතො අසෙසො විරාගො අසෙසො නිරොධොති එවම්පෙත්ථ යොජනා දට්ඨබ්බා, අත්ථතො පන සබ්බානෙව එතානි නිබ්බානස්ස වෙවචනානි. පරමත්ථතො හි දුක්ඛනිරොධො අරියසච්චන්ති නිබ්බානං වුච්චති. යස්මා පන තං ආගම්ම තණ්හා විරජ්ජති චෙව නිරුජ්ඣති ච, තස්මා ‘‘විරාගො’’ති ච ‘‘නිරොධො’’ති ච වුච්චති. යස්මා ච තදෙව ආගම්ම තස්සා චාගාදයො හොන්ති, කාමගුණාලයාදීසු චෙත්ථ එකොපි ආලයො නත්ථි, තස්මා චාගො පටිනිස්සග්ගො මුත්ති අනාලයොති වුච්චති.
Ayaṃ panettha attho. Tassāyeva taṇhāyāti tassā ‘‘ponobbhavikā’’ti vatvā kāmataṇhādivasena vibhattataṇhāya. Virāgo vuccati maggo. ‘‘Virāgā vimuccatī’’ti (ma. ni. 1.245; saṃ. ni. 3.12, 59) hi vuttaṃ. Virāgena nirodho virāganirodho, anusayasamugghātato aseso virāganirodho asesavirāganirodho. Atha vā virāgoti pahānaṃ vuccati, tasmā anusayasamugghātato aseso virāgo aseso nirodhoti evampettha yojanā daṭṭhabbā, atthato pana sabbāneva etāni nibbānassa vevacanāni. Paramatthato hi dukkhanirodho ariyasaccanti nibbānaṃ vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma taṇhā virajjati ceva nirujjhati ca, tasmā ‘‘virāgo’’ti ca ‘‘nirodho’’ti ca vuccati. Yasmā ca tadeva āgamma tassā cāgādayo honti, kāmaguṇālayādīsu cettha ekopi ālayo natthi, tasmā cāgo paṭinissaggo mutti anālayoti vuccati.
ඉදානි දුක්ඛනිරොධගාමිනිපටිපදාඅරියසච්චං දස්සෙතුං ‘‘ඉදං ඛො පන, භික්ඛවෙ, දුක්ඛනිරොධගාමිනී’’තිආදිමාහ. යස්මා පනෙතං අරියසච්චං දුක්ඛනිරොධං ගච්ඡති ආරම්මණවසඑන තදභිමුඛභූතත්තා, පටිපදා ච හොති දුක්ඛනිරොධප්පත්තියා, තස්මා ‘‘දුක්ඛනිරොධගාමිනී පටිපදා’’ති වුච්චති. සෙසමෙත්ථ වුත්තනයමෙව. කො පන නෙසං දුක්ඛාදීනං සච්චට්ඨොති? යො පඤ්ඤාචක්ඛුනා උපපරික්ඛියමානානං මායාව විපරීතො, මරීචිව විසංවාදකො, තිත්ථියානං අත්තා විය අනුපලබ්භසභාවො ච න හොති, අථ ඛො බාධනප්පභවසන්තිනිය්යානප්පකාරෙන තච්ඡාවිපරීතභූතභාවෙන අරියඤාණස්ස ගොචරො හොතියෙව, එස අග්ගිලක්ඛණං විය ලොකපකති විය ච තච්ඡාවිපරීතභූතභාවො සච්චට්ඨොති වෙදිතබ්බො. එත්ථ ච අග්ගිලක්ඛණං නාම උණ්හත්තං. තඤ්හි කත්ථචි කට්ඨාදිඋපාදානභෙදෙ විසංවාදකං විපරීතං අභූතං වා කදාචිපි න හොති, ‘‘ජාතිධම්මා ජරාධම්මා, අථො මරණධම්මිනො’’ති (අ. නි. 5.57) එවං වුත්තජාතිආදිකා ලොකපකතීති වෙදිතබ්බා. ‘‘එකච්චානං තිරච්ඡානානං තිරියං දීඝතා, මනුස්සාදීනං උද්ධං දීඝතා, වුද්ධිනිට්ඨප්පත්තානං පුන අවඩ්ඪනන්ති එවමාදිකා ච ලොකපකතී’’ති වදන්ති.
Idāni dukkhanirodhagāminipaṭipadāariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodhagāminī’’tiādimāha. Yasmā panetaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasaena tadabhimukhabhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā ‘‘dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti vuccati. Sesamettha vuttanayameva. Ko pana nesaṃ dukkhādīnaṃ saccaṭṭhoti? Yo paññācakkhunā upaparikkhiyamānānaṃ māyāva viparīto, marīciva visaṃvādako, titthiyānaṃ attā viya anupalabbhasabhāvo ca na hoti, atha kho bādhanappabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva, esa aggilakkhaṇaṃ viya lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Ettha ca aggilakkhaṇaṃ nāma uṇhattaṃ. Tañhi katthaci kaṭṭhādiupādānabhede visaṃvādakaṃ viparītaṃ abhūtaṃ vā kadācipi na hoti, ‘‘jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’ti (a. ni. 5.57) evaṃ vuttajātiādikā lokapakatīti veditabbā. ‘‘Ekaccānaṃ tiracchānānaṃ tiriyaṃ dīghatā, manussādīnaṃ uddhaṃ dīghatā, vuddhiniṭṭhappattānaṃ puna avaḍḍhananti evamādikā ca lokapakatī’’ti vadanti.
අපිච –
Apica –
නාබාධකං යතො දුක්ඛං, දුක්ඛා අඤ්ඤං න බාධකං;
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
බාධකත්තනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
තං විනා නාඤ්ඤතො දුක්ඛං, න හොති න ච තං තතො;
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
දුක්ඛහෙතුනියාමෙන, ඉති සච්චං විසත්තිකා.
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
නාඤ්ඤා නිබ්බානතො සන්ති, සන්තං න ච න තං යතො;
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
සන්තභාවනියාමෙන, තතො සච්චමිදං මතං.
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
මග්ගා අඤ්ඤං න නිය්යානං, අනිය්යානො න චාපි සො;
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
තච්ඡනිය්යානභාවත්තා, ඉති සො සච්චසම්මතො.
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
ඉති තච්ඡාවිපල්ලාස-භූතභාවං චතූසුපි;
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
දුක්ඛාදීස්වවිසෙසෙන, සච්චට්ඨං ආහු පණ්ඩිතාති. (විභ. අට්ඨ. 189);
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti. (vibha. aṭṭha. 189);
15. පුබ්බෙ අනනුස්සුතෙසූති ඉතො පුබ්බෙ ‘‘ඉදං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා න අනුස්සුතෙසු අස්සුතපුබ්බෙසු චතුසච්චධම්මෙසු. චක්ඛුන්තිආදීනි ඤාණවෙවචනානෙව. ඤාණමෙව හෙත්ථ පච්චක්ඛතො දස්සනට්ඨෙන චක්ඛු වියාති චක්ඛු, ඤාණට්ඨෙන ඤාණං, පකාරතො ජානනට්ඨෙන පඤ්ඤා, පටිවිජ්ඣනට්ඨෙන විජ්ජා, සච්චප්පටිච්ඡාදකස්ස මොහන්ධකාරස්ස විධමනතො ඔභාසනට්ඨෙන ආලොකොති වුත්තං. තං පනෙතං චතූසු සච්චෙසු ලොකියලොකුත්තරමිස්සකං නිද්දිට්ඨන්ති වෙදිතබ්බං.
15.Pubbe ananussutesūti ito pubbe ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā na anussutesu assutapubbesu catusaccadhammesu. Cakkhuntiādīni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇameva hettha paccakkhato dassanaṭṭhena cakkhu viyāti cakkhu, ñāṇaṭṭhena ñāṇaṃ, pakārato jānanaṭṭhena paññā, paṭivijjhanaṭṭhena vijjā, saccappaṭicchādakassa mohandhakārassa vidhamanato obhāsanaṭṭhena ālokoti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ catūsu saccesu lokiyalokuttaramissakaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.
16. යාවකීවඤ්චාති යත්තකං කාලං. තිපරිවට්ටන්ති සච්චඤාණකිච්චඤාණකතඤාණසඞ්ඛාතානං තිණ්ණං පරිවට්ටානං වසෙන තිපරිවට්ටං. සච්චඤාණාදිවසෙන හි තයො පරිවට්ටා එතස්සාති තිපරිවට්ටන්ති වුච්චති ඤාණදස්සනං. එත්ථ ච ‘‘ඉදං දුක්ඛං අරියසච්චං, ඉදං දුක්ඛසමුදය’’න්ති එවං චතූසු සච්චෙසු යථාභූතඤාණං සච්චඤාණං නාම. තෙසුයෙව ‘‘පරිඤ්ඤෙය්යං පහාතබ්බං සච්ඡිකාතබ්බං භාවෙතබ්බ’’න්ති එවං කත්තබ්බකිච්චජානනඤාණං කිච්චඤාණං නාම. ‘‘පරිඤ්ඤාතං පහීනං සච්ඡිකතං භාවිත’’න්ති එවං තස්ස කතභාවජානනඤාණං කතඤාණං නාම. ද්වාදසාකාරන්ති තෙසංයෙව එකෙකස්මිං සච්චෙ තිණ්ණං තිණ්ණං ආකාරානං වසෙන ද්වාදසාකාරං. ඤාණදස්සනන්ති එතෙසං තිපරිවට්ටානං ද්වාදසන්නං ආකාරානං වසෙන උප්පන්නඤාණසඞ්ඛාතං දස්සනං.
16.Yāvakīvañcāti yattakaṃ kālaṃ. Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tiparivaṭṭaṃ. Saccañāṇādivasena hi tayo parivaṭṭā etassāti tiparivaṭṭanti vuccati ñāṇadassanaṃ. Ettha ca ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudaya’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannañāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ.
අනුත්තරං සම්මාසම්බොධින්ති උත්තරවිරහිතං සබ්බසෙට්ඨං සම්මා සාමඤ්ච බොධිං. අථ වා පසත්ථං සුන්දරඤ්ච බොධිං. බොධීති ච භගවතො අරහත්තමග්ගො ඉධාධිප්පෙතො. සාවකානං අරහත්තමග්ගො අනුත්තරා බොධි හොති, න හොතීති? න හොති. කස්මා? අසබ්බගුණදායකත්තා. තෙසඤ්හි කස්සචි අරහත්තමග්ගො අරහත්තඵලමෙව දෙති, කස්සචි තිස්සො විජ්ජා, කස්සචි ඡ අභිඤ්ඤා, කස්සචි චතස්සො පටිසම්භිදා, කස්සචි සාවකපාරමීඤාණං. පච්චෙකබුද්ධානම්පි පච්චෙකබොධිඤාණමෙව දෙති, බුද්ධානං පන සබ්බගුණසම්පත්තිං දෙති අභිසෙකො විය රඤ්ඤො සබ්බලොකිස්සරියභාවං. තස්මා අඤ්ඤස්ස කස්සචිපි අනුත්තරා බොධි න හොතීති. අභිසම්බුද්ධොති පච්චඤ්ඤාසින්ති අභිසම්බුද්ධො අහං පත්තො පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතොති එවං පටිජානිං. ඤාණඤ්ච පන මෙ දස්සනං උදපාදීති අධිගතගුණානං යාථාවතො දස්සනසමත්ථං පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච පන මෙ උදපාදි. අකුප්පා මෙ විමුත්තීති අයං මය්හං අරහත්තඵලවිමුත්ති අකුප්පා පටිපක්ඛෙහි න කොපෙතබ්බාති එවං ඤාණං උදපාදි. තත්ථ ද්වීහාකාරෙහි අකුප්පතා වෙදිතබ්බා මග්ගසඞ්ඛාතකාරණතො ච ආරම්මණතො ච. සා හි චතූහි මග්ගෙහි සමුච්ඡින්නකිලෙසානං පුන අනිවත්තනතාය කාරණතොපි අකුප්පා, අකුප්පධම්මං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා පවත්තතාය ආරම්මණතොපි අකුප්පා අනාකුප්පාරම්මණානං ලොකියසමාපත්තීනං තදභාවතො. අන්තිමාති පච්ඡිමා. නත්ථි දානි පුනබ්භවොති ඉදානි පුන අඤ්ඤො භවො නාම නත්ථීති.
Anuttaraṃ sammāsambodhinti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ sammā sāmañca bodhiṃ. Atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ. Bodhīti ca bhagavato arahattamaggo idhādhippeto. Sāvakānaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramīñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti, buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti paccaññāsinti abhisambuddho ahaṃ patto paṭivijjhitvā ṭhitoti evaṃ paṭijāniṃ. Ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādīti adhigataguṇānaṃ yāthāvato dassanasamatthaṃ paccavekkhaṇañāṇañca pana me udapādi. Akuppā me vimuttīti ayaṃ mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppā paṭipakkhehi na kopetabbāti evaṃ ñāṇaṃ udapādi. Tattha dvīhākārehi akuppatā veditabbā maggasaṅkhātakāraṇato ca ārammaṇato ca. Sā hi catūhi maggehi samucchinnakilesānaṃ puna anivattanatāya kāraṇatopi akuppā, akuppadhammaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattatāya ārammaṇatopi akuppā anākuppārammaṇānaṃ lokiyasamāpattīnaṃ tadabhāvato. Antimāti pacchimā. Natthi dāni punabbhavoti idāni puna añño bhavo nāma natthīti.
ඉමස්මිඤ්ච පන වෙය්යාකරණස්මින්ති ඉමස්මිං නිග්ගාථකෙ සුත්තෙ. නිග්ගාථකඤ්හි සුත්තං පුච්ඡාවිස්සජ්ජනසහිතං ‘‘වෙය්යාකරණ’’න්ති වුච්චති. භඤ්ඤමානෙති භණියමානෙ, දෙසියමානෙති අත්ථො. විරජන්ති අපායගමනීයරාගරජාදීනං විගමෙන විරජං. වීතමලන්ති අනවසෙසදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාමලාපගමෙන වීතමලං . පඨමමග්ගවජ්ඣකිලෙසරජාභාවෙන වා විරජං, පඤ්චවිධදුස්සීල්යමලාපගමෙන වීතමලං. ධම්මචක්ඛුන්ති බ්රහ්මායුසුත්තෙ (ම. නි. 2.383 ආදයො) හෙට්ඨිමා තයො මග්ගා වුත්තා, චූළරාහුලොවාදෙ (ම. නි. 3.416 ආදයො) ආසවක්ඛයො, ඉධ පන සොතාපත්තිමග්ගො අධිප්පෙතො. චතුසච්චසඞ්ඛාතෙසු ධම්මෙසු තෙසං දස්සනට්ඨෙන චක්ඛූති ධම්මචක්ඛු, හෙට්ඨිමෙසු වා තීසු මග්ගධම්මෙසු එකං සොතාපත්තිමග්ගසඞ්ඛාතං චක්ඛූති ධම්මචක්ඛු, සමථවිපස්සනාධම්මනිබ්බත්තතාය සීලාදිතිවිධධම්මක්ඛන්ධභූතතාය වා ධම්මමයං චක්ඛූතිපි ධම්මචක්ඛු, තස්ස උප්පත්තිආකාරදස්සනත්ථං ‘‘යං කිඤ්චි සමුදයධම්මං, සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති ආහ. නනු ච මග්ගඤාණං අසඞ්ඛතධම්මාරම්මණං, න සඞ්ඛතධම්මාරම්මණන්ති? සච්චමෙතං, යස්මා තං නිරොධං ආරම්මණං කත්වා කිච්චවසෙන සබ්බසඞ්ඛතං අසම්මොහප්පටිවෙධවසෙන පටිවිජ්ඣන්තං උප්පජ්ජති, තස්මා තථා වුත්තං.
Imasmiñca pana veyyākaraṇasminti imasmiṃ niggāthake sutte. Niggāthakañhi suttaṃ pucchāvissajjanasahitaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Bhaññamāneti bhaṇiyamāne, desiyamāneti attho. Virajanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ vigamena virajaṃ. Vītamalanti anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ . Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ, pañcavidhadussīlyamalāpagamena vītamalaṃ. Dhammacakkhunti brahmāyusutte (ma. ni. 2.383 ādayo) heṭṭhimā tayo maggā vuttā, cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) āsavakkhayo, idha pana sotāpattimaggo adhippeto. Catusaccasaṅkhātesu dhammesu tesaṃ dassanaṭṭhena cakkhūti dhammacakkhu, heṭṭhimesu vā tīsu maggadhammesu ekaṃ sotāpattimaggasaṅkhātaṃ cakkhūti dhammacakkhu, samathavipassanādhammanibbattatāya sīlāditividhadhammakkhandhabhūtatāya vā dhammamayaṃ cakkhūtipi dhammacakkhu, tassa uppattiākāradassanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Nanu ca maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇaṃ, na saṅkhatadhammārammaṇanti? Saccametaṃ, yasmā taṃ nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena sabbasaṅkhataṃ asammohappaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ uppajjati, tasmā tathā vuttaṃ.
17. ධම්මචක්කෙති පටිවෙධඤාණඤ්චෙව දෙසනාඤාණඤ්ච පවත්තනට්ඨෙන චක්කන්ති ධම්මචක්කං. බොධිපල්ලඞ්කෙ නිසින්නස්ස හි චතූසු සච්චෙසු උප්පන්නං ද්වාදසාකාරං පටිවෙධඤාණම්පි, ඉසිපතනෙ නිසින්නස්ස ද්වාදසාකාරාය සච්චදෙසනාය පවත්තකං දෙසනාඤාණම්පි ධම්මචක්කං නාම. උභයම්පි හෙතං දසබලස්ස උරෙ පවත්තඤාණමෙව. තදුභයං ඉමාය දෙසනාය පකාසෙන්තෙන භගවතා ධම්මචක්කං පවත්තිතං නාම. තං පනෙතං ධම්මචක්කං යාව අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරො අට්ඨාරසහි බ්රහ්මකොටීහි සද්ධිං සොතාපත්තිඵලෙ පතිට්ඨාති, තාව භගවා පවත්තෙති නාම පවත්තනකිච්චස්ස අනිට්ඨිතත්තා. පතිට්ඨිතෙ පවත්තිතං නාම කස්සපසම්මාසම්බුද්ධස්ස සාසනන්තරධානතො පට්ඨාය යාව බුද්ධුප්පාදො, එත්තකං කාලං අප්පවත්තපුබ්බස්ස පවත්තිතත්තා. තං සන්ධාය ‘‘පවත්තිතෙ ච පන භගවතා ධම්මචක්කෙ භුම්මා දෙවා සද්දමනුස්සාවෙසු’’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ භුම්මාති භූමට්ඨකදෙවතා. සද්දමනුස්සාවෙසුන්ති එකප්පහාරෙනෙව සාධුකාරං දත්වා ‘‘එතං භගවතා’’තිආදීනි වදන්තා අනුස්සාවයිංසු. ඔභාසොති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානුභාවෙන පවත්තො චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානො ඔභාසො. සො හි තදා දෙවානං දෙවානුභාවං අතික්කමිත්වා විරොචිත්ථ. අඤ්ඤාසි වත භො කොණ්ඩඤ්ඤොති ඉමස්සපි උදානස්ස උදාහරණඝොසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. භගවතො හි ධම්මචක්කප්පවත්තනස්ස ආරම්භෙ විය පරිසමාපනෙපි අතිවිය උළාරතමං පීතිසොමනස්සං උදපාදි.
17.Dhammacakketi paṭivedhañāṇañceva desanāñāṇañca pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Bodhipallaṅke nisinnassa hi catūsu saccesu uppannaṃ dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi, isipatane nisinnassa dvādasākārāya saccadesanāya pavattakaṃ desanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa ure pavattañāṇameva. Tadubhayaṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññāsikoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma pavattanakiccassa aniṭṭhitattā. Patiṭṭhite pavattitaṃ nāma kassapasammāsambuddhassa sāsanantaradhānato paṭṭhāya yāva buddhuppādo, ettakaṃ kālaṃ appavattapubbassa pavattitattā. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca pana bhagavatā dhammacakke bhummā devā saddamanussāvesu’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bhummāti bhūmaṭṭhakadevatā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā ‘‘etaṃ bhagavatā’’tiādīni vadantā anussāvayiṃsu. Obhāsoti sabbaññutaññāṇānubhāvena pavatto cittapaccayautusamuṭṭhāno obhāso. So hi tadā devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvā virocittha. Aññāsi vata bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Bhagavato hi dhammacakkappavattanassa ārambhe viya parisamāpanepi ativiya uḷāratamaṃ pītisomanassaṃ udapādi.
18. දිට්ඨො අරියසච්චධම්මො එතෙනාති දිට්ඨධම්මො. එස නයො සෙසපදෙසුපි. එත්ථ ච දස්සනං නාම ඤාණදස්සනතො අඤ්ඤම්පි අත්ථීති තංනිවත්තනත්ථං ‘‘පත්තධම්මො’’ති වුත්තං. පත්ති ච ඤාණසම්පත්තිතො අඤ්ඤාපි විජ්ජතීති තතො විසෙසනත්ථං ‘‘විදිතධම්මො’’ති වුත්තං. සා පනෙසා විදිතධම්මතා එකදෙසතොපි හොතීති නිප්පදෙසතො විදිතභාවං දස්සෙතුං ‘‘පරියොගාළ්හධම්මො’’ති වුත්තං. තෙනස්ස සච්චාභිසම්බොධිංයෙව දීපෙති. මග්ගඤාණඤ්හි එකාභිසමයවසෙන පරිඤ්ඤාදිකිච්චං සාධෙන්තං නිප්පදෙසෙන චතුසච්චධම්මං සමන්තතො ඔගාළ්හං නාම හොති. සප්පටිභයකන්තාරසදිසා සොළසවත්ථුකා අට්ඨවත්ථුකා ච තිණ්ණා විචිකිච්ඡා අනෙනාති තිණ්ණවිචිකිච්ඡො. පවත්තිආදීසු ‘‘එවං නුඛො න නුඛො’’ති එවං පවත්තිකා විගතා සමුච්ඡින්නා කථංකථා අස්සාති විගතකථංකථො. වෙසාරජ්ජප්පත්තොති සාරජ්ජකරානං පාපධම්මානං පහීනත්තා තප්පටිපක්ඛෙසු ච සීලාදීසු ගුණෙසු සුප්පතිට්ඨිතත්තා විසාරදභාවං වෙය්යත්තියං පත්තො අධිගතො. ස්වායං වෙසාරජ්ජප්පත්තිසුප්පතිට්ඨිතභාවො කත්ථාති ආහ ‘‘සත්ථුසාසනෙ’’ති. අත්තනා පච්චක්ඛතො අධිගතත්තා න පරං පච්චෙති, පරස්ස සද්ධාය එත්ථ නප්පවත්තති, න තස්ස පරො පච්චෙතබ්බො අත්ථීති අපරප්පච්චයො.
18. Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo sesapadesupi. Ettha ca dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti taṃnivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā ekadesatopi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhiṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti. Sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Pavattiādīsu ‘‘evaṃ nukho na nukho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu ca sīlādīsu guṇesu suppatiṭṭhitattā visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto adhigato. Svāyaṃ vesārajjappattisuppatiṭṭhitabhāvo katthāti āha ‘‘satthusāsane’’ti. Attanā paccakkhato adhigatattā na paraṃ pacceti, parassa saddhāya ettha nappavattati, na tassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo.
ලභෙය්යාහන්ති ලභෙය්යං අහං, ආයාචනවචනමෙතං. එහීති ආයාචිතානං පබ්බජ්ජූපසම්පදානං අනුමතභාවප්පකාසනවචනං, තස්මා එහි සම්පටිච්ඡාහි යථායාචිතං පබ්බජ්ජූපසම්පදවිසෙසන්ති අත්ථො. ඉති-සද්දො තස්ස එහිභික්ඛූපසම්පදාපටිලාභනිමිත්තවචනපරියොසානදස්සනො. තදවසානො හි තස්ස භික්ඛුභාවො. තෙනෙවාහ ‘‘එහි භික්ඛූති භගවතො වචනෙන අභිනිප්ඵන්නා සාව තස්ස ආයස්මතො එහිභික්ඛූපසම්පදා අහොසී’’ති. චර බ්රහ්මචරියන්ති උපරිමග්ගත්තයසඞ්ඛාතං බ්රහ්මචරියං සමධිගච්ඡ. කිමත්ථං? සම්මා දුක්ඛස්ස අන්තකිරියාය. ඉධාපි ‘‘අවොචා’’ති සම්බන්ධිතබ්බං. ‘‘නව කොටිසහස්සානී’’තිආදිනා (විසුද්ධි. 1.20; පටි. ම. අට්ඨ. 1.1.37) වුත්තප්පභෙදානං අනෙකසහස්සානං සංවරවිනයානං සමාදියිත්වා වත්තනෙන උපරිභූතා අග්ගභූතා සම්පදාති උපසම්පදා.
Labheyyāhanti labheyyaṃ ahaṃ, āyācanavacanametaṃ. Ehīti āyācitānaṃ pabbajjūpasampadānaṃ anumatabhāvappakāsanavacanaṃ, tasmā ehi sampaṭicchāhi yathāyācitaṃ pabbajjūpasampadavisesanti attho. Iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Tenevāha ‘‘ehi bhikkhūti bhagavato vacanena abhinipphannā sāva tassa āyasmato ehibhikkhūpasampadā ahosī’’ti. Cara brahmacariyanti uparimaggattayasaṅkhātaṃ brahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammā dukkhassa antakiriyāya. Idhāpi ‘‘avocā’’ti sambandhitabbaṃ. ‘‘Nava koṭisahassānī’’tiādinā (visuddhi. 1.20; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.37) vuttappabhedānaṃ anekasahassānaṃ saṃvaravinayānaṃ samādiyitvā vattanena uparibhūtā aggabhūtā sampadāti upasampadā.
19. නීහාරභත්තොති නීහටභත්තො, ගාමතො භික්ඛං නීහරිත්වා භික්ඛූහි දින්නභත්තොති අත්ථො . භගවා හි දහරකුමාරකෙ විය තෙ භික්ඛූ පරිහරන්තො පාටිපදදිවසතො පට්ඨාය පිණ්ඩපාතත්ථායපි ගාමං අපවිසිත්වා අන්තොවිහාරෙයෙව වසි.
19.Nīhārabhattoti nīhaṭabhatto, gāmato bhikkhaṃ nīharitvā bhikkhūhi dinnabhattoti attho . Bhagavā hi daharakumārake viya te bhikkhū pariharanto pāṭipadadivasato paṭṭhāya piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ apavisitvā antovihāreyeva vasi.
ධම්මචක්කප්පවත්තනසුත්තවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / විනයපිටක • Vinayapiṭaka / මහාවග්ගපාළි • Mahāvaggapāḷi / 6. පඤ්චවග්ගියකථා • 6. Pañcavaggiyakathā
අට්ඨකථා • Aṭṭhakathā / විනයපිටක (අට්ඨකථා) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / මහාවග්ග-අට්ඨකථා • Mahāvagga-aṭṭhakathā / පඤ්චවග්ගියකථා • Pañcavaggiyakathā
ටීකා • Tīkā / විනයපිටක (ටීකා) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / වජිරබුද්ධි-ටීකා • Vajirabuddhi-ṭīkā / පඤ්චවග්ගියකථාවණ්ණනා • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / විනයපිටක (ටීකා) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / විමතිවිනොදනී-ටීකා • Vimativinodanī-ṭīkā / පඤ්චවග්ගියකථාවණ්ණනා • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / විනයපිටක (ටීකා) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / පාචිත්යාදියොජනාපාළි • Pācityādiyojanāpāḷi / 6. පඤ්චවග්ගියකථා • 6. Pañcavaggiyakathā