Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਸਾਰਤ੍ਥਦੀਪਨੀ-ਟੀਕਾ • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā
੧੩. ਦ੍વੇਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨ੍ਤਾਤਿ ਦ੍વੇ ਇਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਕੋਟ੍ਠਾਸਾ, ਦ੍વੇ ਭਾਗਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭਾਗવਚਨੋ ਹੇਤ੍ਥ ਅਨ੍ਤ-ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਪੁਬ੍ਬਨ੍ਤੇ ਞਾਣਂ ਅਪਰਨ੍ਤੇ ਞਾਣ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੦੬੩) વਿਯ। ਇਮਸ੍ਸ ਪਨ ਪਦਸ੍ਸ ਉਚ੍ਚਾਰਣਸਮਕਾਲਂ ਪવਤ੍ਤਨਿਗ੍ਘੋਸੋ ਬੁਦ੍ਧਾਨੁਭਾવੇਨ ਹੇਟ੍ਠਾ ਅવੀਚਿਂ ਉਪਰਿ ਭવਗ੍ਗਂ ਪਤ੍વਾ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁਂ ਫਰਿਤ੍વਾ ਅਟ੍ਠਾਸਿ। ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਸਮਯੇ ਪਰਿਪਕ੍ਕਕੁਸਲਮੂਲਾ ਸਚ੍ਚਾਭਿਸਮ੍ਬੋਧਾਯ ਕਤਾਧਿਕਾਰਾ ਅਟ੍ਠਾਰਸਕੋਟਿਸਙ੍ਖਾ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਨੋ ਸਮਾਗਚ੍ਛਿਂਸੁ। ਪਚ੍ਛਿਮਦਿਸਾਯ ਸੂਰਿਯੋ ਅਤ੍ਥਮੇਤਿ, ਪਾਚੀਨਦਿਸਾਯ ਆਸਾਲ਼੍ਹਨਕ੍ਖਤ੍ਤੇਨ ਯੁਤ੍ਤੋ ਪੁਣ੍ਣਚਨ੍ਦੋ ਉਗ੍ਗਚ੍ਛਤਿ। ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਮਯੇ ਭਗવਾ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸੁਤ੍ਤਂ ਆਰਭਨ੍ਤੋ ‘‘ਦ੍વੇਮੇ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਨ੍ਤਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ।
13.Dveme, bhikkhave, antāti dve ime, bhikkhave, koṭṭhāsā, dve bhāgāti attho. Bhāgavacano hettha anta-saddo ‘‘pubbante ñāṇaṃ aparante ñāṇa’’ntiādīsu (dha. sa. 1063) viya. Imassa pana padassa uccāraṇasamakālaṃ pavattanigghoso buddhānubhāvena heṭṭhā avīciṃ upari bhavaggaṃ patvā dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Tasmiṃyeva samaye paripakkakusalamūlā saccābhisambodhāya katādhikārā aṭṭhārasakoṭisaṅkhā brahmāno samāgacchiṃsu. Pacchimadisāya sūriyo atthameti, pācīnadisāya āsāḷhanakkhattena yutto puṇṇacando uggacchati. Tasmiṃ samaye bhagavā dhammacakkappavattanasuttaṃ ārabhanto ‘‘dveme, bhikkhave, antā’’tiādimāha.
ਤਤ੍ਥ ਪਬ੍ਬਜਿਤੇਨਾਤਿ ਗਿਹਿਬਨ੍ਧਨਂ ਛੇਤ੍વਾ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜੁਪਗਤੇਨ। ਨ ਸੇવਿਤਬ੍ਬਾਤਿ ਨ વਲ਼ਞ੍ਜੇਤਬ੍ਬਾ ਨਾਨੁਯੁਞ੍ਜਿਤਬ੍ਬਾ। ਯੋ ਚਾਯਂ ਕਾਮੇਸੁ ਕਾਮਸੁਖਲ੍ਲਿਕਾਨੁਯੋਗੋਤਿ ਯੋ ਚ ਅਯਂ વਤ੍ਥੁਕਾਮੇਸੁ ਕਿਲੇਸਕਾਮਸੁਖਸ੍ਸ ਅਨੁਯੋਗੋ, ਕਿਲੇਸਕਾਮਸਂਯੁਤ੍ਤਸ੍ਸ ਸੁਖਸ੍ਸ ਅਨੁਗਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਹੀਨੋਤਿ ਲਾਮਕੋ। ਗਮ੍ਮੋਤਿ ਗਾਮવਾਸੀਨਂ ਸਨ੍ਤਕੋ ਤੇਹਿ ਸੇવਿਤਬ੍ਬਤਾਯ। ਪੋਥੁਜ੍ਜਨਿਕੋਤਿ ਪੁਥੁਜ੍ਜਨੇਨ ਅਨ੍ਧਬਾਲਜਨੇਨ ਆਚਿਣ੍ਣੋ। ਅਨਰਿਯੋਤਿ ਨ ਅਰਿਯੋ ਨ વਿਸੁਦ੍ਧੋ ਨ ਉਤ੍ਤਮੋ, ਨ વਾ ਅਰਿਯਾਨਂ ਸਨ੍ਤਕੋ। ਅਨਤ੍ਥਸਂਹਿਤੋਤਿ ਨ ਅਤ੍ਥਸਂਹਿਤੋ, ਹਿਤਸੁਖਾવਹਕਾਰਣਂ ਅਨਿਸ੍ਸਿਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗੋਤਿ ਅਤ੍ਤਨੋ ਕਿਲਮਥਸ੍ਸ ਅਨੁਯੋਗੋ, ਦੁਕ੍ਖਕਰਣਂ ਦੁਕ੍ਖੁਪ੍ਪਾਦਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦੁਕ੍ਖੋਤਿ ਕਣ੍ਟਕਾਪਸ੍ਸਯਸੇਯ੍ਯਾਦੀਹਿ ਅਤ੍ਤਬਾਧਨੇਹਿ ਦੁਕ੍ਖਾવਹੋ। ਮਜ੍ਝਿਮਾ ਪਟਿਪਦਾਤਿ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ। ਮਗ੍ਗੋ ਹਿ ਕਾਮਸੁਖਲ੍ਲਿਕਾਨੁਯੋਗੋ ਏਕੋ ਅਨ੍ਤੋ, ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗੋ ਏਕੋ ਅਨ੍ਤੋ, ਏਤੇ ਦ੍વੇ ਅਨ੍ਤੇ ਨ ਉਪੇਤਿ ਨ ਉਪਗਚ੍ਛਤਿ, વਿਮੁਤ੍ਤੋ ਏਤੇਹਿ ਅਨ੍ਤੇਹਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਮਜ੍ਝਿਮਾ ਪਟਿਪਦਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏਤੇਸਂ ਮਜ੍ਝੇ ਭવਤ੍ਤਾ ਮਜ੍ਝਿਮਾ, વਟ੍ਟਦੁਕ੍ਖਨਿਸ੍ਸਰਣਤ੍ਥਿਕੇਹਿ ਪਟਿਪਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬਤੋ ਚ ਪਟਿਪਦਾਤਿ, ਤਥਾ ਲੋਭੋ ਏਕੋ ਅਨ੍ਤੋ, ਦੋਸੋ ਏਕੋ ਅਨ੍ਤੋ। ਸਸ੍ਸਤਂ ਏਕਂ ਅਨ੍ਤਂ, ਉਚ੍ਛੇਦੋ ਏਕੋ ਅਨ੍ਤੋਤਿ ਪੁਰਿਮਨਯੇਨੇવ વਿਤ੍ਥਾਰੇਤਬ੍ਬਂ।
Tattha pabbajitenāti gihibandhanaṃ chetvā pabbajjupagatena. Na sevitabbāti na vaḷañjetabbā nānuyuñjitabbā. Yo cāyaṃ kāmesu kāmasukhallikānuyogoti yo ca ayaṃ vatthukāmesu kilesakāmasukhassa anuyogo, kilesakāmasaṃyuttassa sukhassa anugatoti attho. Hīnoti lāmako. Gammoti gāmavāsīnaṃ santako tehi sevitabbatāya. Pothujjanikoti puthujjanena andhabālajanena āciṇṇo. Anariyoti na ariyo na visuddho na uttamo, na vā ariyānaṃ santako. Anatthasaṃhitoti na atthasaṃhito, hitasukhāvahakāraṇaṃ anissitoti attho. Attakilamathānuyogoti attano kilamathassa anuyogo, dukkhakaraṇaṃ dukkhuppādananti attho. Dukkhoti kaṇṭakāpassayaseyyādīhi attabādhanehi dukkhāvaho. Majjhimā paṭipadāti ariyamaggaṃ sandhāya vuttaṃ. Maggo hi kāmasukhallikānuyogo eko anto, attakilamathānuyogo eko anto, ete dve ante na upeti na upagacchati, vimutto etehi antehi, tasmā ‘‘majjhimā paṭipadā’’ti vuccati. Etesaṃ majjhe bhavattā majjhimā, vaṭṭadukkhanissaraṇatthikehi paṭipajjitabbato ca paṭipadāti, tathā lobho eko anto, doso eko anto. Sassataṃ ekaṃ antaṃ, ucchedo eko antoti purimanayeneva vitthāretabbaṃ.
ਚਕ੍ਖੁਕਰਣੀਤਿਆਦੀਹਿ ਤਮੇવ ਪਟਿਪਦਂ ਥੋਮੇਤਿ। ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁਂ ਕਰੋਤੀਤਿ ਚਕ੍ਖੁਕਰਣੀ। ਸਾ ਹਿ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਦਸ੍ਸਨਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤਿ ਪਰਿਞ੍ਞਾਭਿਸਮਯਾਦਿਭੇਦਸ੍ਸ ਦਸ੍ਸਨਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨਾਤਿ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਕਰਣੀ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਯਿਦਂ ਸਤਿਪਿ ਪਟਿਪਦਾਯ ਅਨਞ੍ਞਤ੍ਤੇ ਅવਯવવਸੇਨ ਸਿਜ੍ਝਮਾਨੋ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮੁਦਾਯੇਨ ਕਤੋ ਨਾਮ ਹੋਤੀਤਿ ਉਪਚਾਰવਸੇਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਦੁਤਿਯਪਦਂ ਤਸ੍ਸੇવ વੇવਚਨਂ। ਉਪਸਮਾਯਾਤਿ ਕਿਲੇਸੁਪਸਮਤ੍ਥਾਯ। ਅਭਿਞ੍ਞਾਯਾਤਿ ਚਤੁਨ੍ਨਂ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਅਭਿਜਾਨਨਤ੍ਥਾਯ। ਸਮ੍ਬੋਧਾਯਾਤਿ ਤੇਸਂਯੇવ ਸਮ੍ਬੁਜ੍ਝਨਤ੍ਥਾਯ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਯਾਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸਚ੍ਛਿਕਿਰਿਯਾਯ। ਅਥ વਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਯਾਤਿ ਅਨੁਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਾਯ। ‘‘ਉਪਸਮਾਯਾ’’ਤਿ ਹਿ ਇਮਿਨਾ ਸਉਪਾਦਿਸੇਸਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਗਹਿਤਂ।
Cakkhukaraṇītiādīhi tameva paṭipadaṃ thometi. Paññācakkhuṃ karotīti cakkhukaraṇī. Sā hi catunnaṃ saccānaṃ dassanāya saṃvattati pariññābhisamayādibhedassa dassanassa pavattanaṭṭhenāti ‘‘cakkhukaraṇī’’ti vuccati. Tayidaṃ satipi paṭipadāya anaññatte avayavavasena sijjhamāno attho samudāyena kato nāma hotīti upacāravasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Dutiyapadaṃ tasseva vevacanaṃ. Upasamāyāti kilesupasamatthāya. Abhiññāyāti catunnaṃ saccānaṃ abhijānanatthāya. Sambodhāyāti tesaṃyeva sambujjhanatthāya. Nibbānāyāti nibbānasacchikiriyāya. Atha vā nibbānāyāti anupādisesanibbānāya. ‘‘Upasamāyā’’ti hi iminā saupādisesanibbānaṃ gahitaṃ.
ਇਦਾਨਿ ਤਂ ਮਜ੍ਝਿਮਪ੍ਪਟਿਪਦਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਕਾਮੋ ‘‘ਕਤਮਾ ਚ ਸਾ’’ਤਿ ਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ ‘‘ਅਯਮੇવਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜੇਸਿ। ਤਤ੍ਥ ਅਯਮੇવਾਤਿ ਅવਧਾਰਣવਚਨਂ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਨਿਬ੍ਬਾਨਗਾਮਿਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਅਤ੍ਥਿਭਾવਪਟਿਸੇਧਨਤ੍ਥਂ। ਸਤ੍ਤਾਪਟਿਕ੍ਖੇਪੋ ਹਿ ਇਧ ਪਟਿਸੇਧਨਂ ਅਲਬ੍ਭਮਾਨਤ੍ਤਾ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ। ਅਰਿਯੋਤਿ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਆਰਕਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯੋ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ। ਅਰਿਪਹਾਨਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤੀਤਿਪਿ ਅਰਿਯੋ ਅਰਯੋ ਪਾਪਧਮ੍ਮਾ ਯਨ੍ਤਿ ਅਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਕਤ੍વਾ। ਅਰਿਯੇਨ ਭਗવਤਾ ਦੇਸਿਤਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਸ੍ਸ ਅਯਨ੍ਤਿਪਿ ਅਰਿਯੋ, ਅਰਿਯਭਾવਪ੍ਪਟਿਲਾਭਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤੀਤਿਪਿ ਅਰਿਯੋ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਅਰਿਯਕਰੋ ਅਰਿਯੋਤਿਪਿ ਉਤ੍ਤਰਪਦਲੋਪੇਨ ਅਰਿਯ-ਸਦ੍ਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਅਟ੍ਠਹਿ ਅਙ੍ਗੇਹਿ ਉਪੇਤਤ੍ਤਾ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ। ਮਗ੍ਗਙ੍ਗਸਮੁਦਾਯੇ ਹਿ ਮਗ੍ਗવੋਹਾਰੋ, ਸਮੁਦਾਯੋ ਚ ਸਮੁਦਾਯੀਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ વਚਨਤ੍ਥੋ – ਅਤ੍ਤਨੋ ਅવਯવਭੂਤਾਨਿ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਾਨਿ ਏਤਸ੍ਸ ਸਨ੍ਤੀਤਿ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋਤਿ। ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਅਙ੍ਗਾਨਿਯੇવ ਮਗ੍ਗੋ ਪਞ੍ਚਙ੍ਗਿਕਤੂਰਿਯਾਦੀਨਿ વਿਯ, ਨ ਚ ਅਙ੍ਗવਿਨਿਮੁਤ੍ਤੋ ਛਲ਼ਙ੍ਗੋ વੇਦੋ વਿਯ। ਕਿਲੇਸੇ ਮਾਰੇਨ੍ਤੋ ਗਚ੍ਛਤੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋ ਨਿਰੁਤ੍ਤਿਨਯੇਨ, ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਮਗ੍ਗਤਿ ਗવੇਸਤੀਤਿ વਾ ਮਗ੍ਗੋ। ਅਰਿਯਮਗ੍ਗੋ ਹਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਰੋਨ੍ਤੋ ਗવੇਸਨ੍ਤੋ વਿਯ ਹੋਤਿ। ਨਿਬ੍ਬਾਨਤ੍ਥਿਕੇਹਿ ਮਗ੍ਗੀਯਤੀਤਿ વਾ ਮਗ੍ਗੋ વਿવਟ੍ਟੂਪਨਿਸ੍ਸਯਪੁਞ੍ਞਕਰਣਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਤਦਤ੍ਥਪਟਿਪਤ੍ਤਿਤੋ। ਗਮ੍ਮਤਿ વਾ ਤੇਹਿ ਪਟਿਪਜ੍ਜੀਯਤੀਤਿ ਮਗ੍ਗੋ। ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਆਦਿਅਨ੍ਤવਿਪਰਿਯਾਯੇਨ ਸਦ੍ਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ।
Idāni taṃ majjhimappaṭipadaṃ sarūpato dassetukāmo ‘‘katamā ca sā’’ti pucchitvā ‘‘ayamevā’’tiādinā nayena vissajjesi. Tattha ayamevāti avadhāraṇavacanaṃ aññassa nibbānagāmimaggassa atthibhāvapaṭisedhanatthaṃ. Sattāpaṭikkhepo hi idha paṭisedhanaṃ alabbhamānattā aññassa maggassa. Ariyoti kilesānaṃ ārakattā ariyo niruttinayena. Aripahānāya saṃvattatītipi ariyo arayo pāpadhammā yanti apagacchanti etenāti katvā. Ariyena bhagavatā desitattā ariyassa ayantipi ariyo, ariyabhāvappaṭilābhāya saṃvattatītipi ariyo. Ettha pana ariyakaro ariyotipi uttarapadalopena ariya-saddasiddhi veditabbā. Aṭṭhahi aṅgehi upetattā aṭṭhaṅgiko. Maggaṅgasamudāye hi maggavohāro, samudāyo ca samudāyīhi samannāgato nāma hoti. Ayaṃ panettha vacanattho – attano avayavabhūtāni aṭṭhaṅgāni etassa santīti aṭṭhaṅgikoti. Paramatthato pana aṅgāniyeva maggo pañcaṅgikatūriyādīni viya, na ca aṅgavinimutto chaḷaṅgo vedo viya. Kilese mārento gacchatīti maggo niruttinayena, nibbānaṃ maggati gavesatīti vā maggo. Ariyamaggo hi nibbānaṃ ārammaṇaṃ karonto gavesanto viya hoti. Nibbānatthikehi maggīyatīti vā maggo vivaṭṭūpanissayapuññakaraṇato paṭṭhāya tadatthapaṭipattito. Gammati vā tehi paṭipajjīyatīti maggo. Ettha pana ādiantavipariyāyena saddasiddhi veditabbā.
ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਨ੍ਤਿ ਨਿਪਾਤੋ, ਤਸ੍ਸ ਕਤਮੋ ਸੋ ਇਤਿ ਚੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ, ਕਤਮਾਨਿ વਾ ਤਾਨਿ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਾਨੀਤਿ। ਸਬ੍ਬਲਿਙ੍ਗવਿਭਤ੍ਤਿવਚਨਸਾਧਾਰਣੋ ਹਿ ਅਯਂ ਨਿਪਾਤੋ। ਏਕਮੇਕਮ੍ਪਿ ਅਙ੍ਗਂ ਮਗ੍ਗੋਯੇવ। ਯਥਾਹ ‘‘ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ ਮਗ੍ਗੋ ਚੇવ ਹੇਤੁ ਚਾ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੧੦੩੯)। ਪੋਰਾਣਾਪਿ ਭਣਨ੍ਤਿ ‘‘ਦਸ੍ਸਨਮਗ੍ਗੋ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ, ਅਭਿਨਿਰੋਪਨਮਗ੍ਗੋ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ…ਪੇ॰… ਅવਿਕ੍ਖੇਪਮਗ੍ਗੋ ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧੀ’’ਤਿ। ਨਨੁ ਚ ਅਙ੍ਗਾਨਿ ਸਮੁਦਿਤਾਨਿ ਮਗ੍ਗੋ ਅਨ੍ਤਮਸੋ ਸਤ੍ਤਙ੍ਗવਿਕਲਸ੍ਸ ਅਰਿਯਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਅਭਾવਤੋਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ ਸਚ੍ਚਸਮ੍ਪਟਿવੇਧੇ, ਮਗ੍ਗਪ੍ਪਚ੍ਚਯਤਾਯ ਪਨ ਯਥਾਸਕਂ ਕਿਚ੍ਚਕਰਣੇਨ ਪਚ੍ਚੇਕਮ੍ਪਿ ਤਾਨਿ ਮਗ੍ਗੋਯੇવ, ਅਞ੍ਞਥਾ ਸਮੁਦਿਤਾਨਮ੍ਪਿ ਤੇਸਂ ਮਗ੍ਗਕਿਚ੍ਚਂ ਨ ਸਮ੍ਭવੇਯ੍ਯਾਤਿ। ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿਆਦੀਸੁ ਸਮ੍ਮਾ ਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾਦਿਟ੍ਠਿ, ਸਮ੍ਮਾ ਸਙ੍ਕਪ੍ਪੇਤਿ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸਙ੍ਖਾਤੇ ਆਰਮ੍ਮਣੇ ਅਭਿਨਿਰੋਪੇਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ, ਸਮ੍ਮਾ વਦਤਿ ਏਤਾਯਾਤਿ ਸਮ੍ਮਾવਾਚਾ, ਸਮ੍ਮਾ ਕਰੋਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਮਾਕਮ੍ਮਂ, ਤਦੇવ ਸਮ੍ਮਾਕਮ੍ਮਨ੍ਤੋ, ਸਮ੍ਮਾ ਆਜੀવਤਿ ਏਤੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਮਾਆਜੀવੋ, ਸਮ੍ਮਾ વਾਯਮਤਿ ਉਸ੍ਸਹਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾવਾਯਾਮੋ, ਸਮ੍ਮਾ ਸਰਤਿ ਅਨੁਸ੍ਸਰਤੀਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਤਿ, ਸਮ੍ਮਾ ਸਮਾਧਿਯਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ ਏਤੇਨਾਤਿ ਸਮ੍ਮਾਸਮਾਧੀਤਿ ਏવਂ ਨਿਬ੍ਬਚਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਇਦਾਨਿ ਅਯਂ ਖੋ ਸਾ ਭਿਕ੍ਖવੇਤਿ ਤਮੇવ ਪਟਿਪਦਂ ਨਿਗਮੇਨ੍ਤੋ ਆਹ। ਤਸ੍ਸਤ੍ਥੋ – ਯ੍વਾਯਂ ਚਤ੍ਤਾਰੋਪਿ ਲੋਕੁਤ੍ਤਰਮਗ੍ਗੇ ਏਕਤੋ ਕਤ੍વਾ ਕਥਿਤੋ ਅਟ੍ਠਙ੍ਗਿਕੋ ਮਗ੍ਗੋ, ਅਯਂ ਖੋ ਸਾ ਭਿਕ੍ਖવੇ…ਪੇ॰… ਨਿਬ੍ਬਾਨਾਯ ਸਂવਤ੍ਤਤੀਤਿ।
Seyyathidanti nipāto, tassa katamo so iti ceti attho, katamāni vā tāni aṭṭhaṅgānīti. Sabbaliṅgavibhattivacanasādhāraṇo hi ayaṃ nipāto. Ekamekampi aṅgaṃ maggoyeva. Yathāha ‘‘sammādiṭṭhi maggo ceva hetu cā’’ti (dha. sa. 1039). Porāṇāpi bhaṇanti ‘‘dassanamaggo sammādiṭṭhi, abhiniropanamaggo sammāsaṅkappo…pe… avikkhepamaggo sammāsamādhī’’ti. Nanu ca aṅgāni samuditāni maggo antamaso sattaṅgavikalassa ariyamaggassa abhāvatoti? Saccametaṃ saccasampaṭivedhe, maggappaccayatāya pana yathāsakaṃ kiccakaraṇena paccekampi tāni maggoyeva, aññathā samuditānampi tesaṃ maggakiccaṃ na sambhaveyyāti. Sammādiṭṭhiādīsu sammā passatīti sammādiṭṭhi, sammā saṅkappeti sampayuttadhamme nibbānasaṅkhāte ārammaṇe abhiniropetīti sammāsaṅkappo, sammā vadati etāyāti sammāvācā, sammā karoti etenāti sammākammaṃ, tadeva sammākammanto, sammā ājīvati etenāti sammāājīvo, sammā vāyamati ussahatīti sammāvāyāmo, sammā sarati anussaratīti sammāsati, sammā samādhiyati cittaṃ etenāti sammāsamādhīti evaṃ nibbacanaṃ veditabbaṃ. Idāni ayaṃ kho sā bhikkhaveti tameva paṭipadaṃ nigamento āha. Tassattho – yvāyaṃ cattāropi lokuttaramagge ekato katvā kathito aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ kho sā bhikkhave…pe… nibbānāya saṃvattatīti.
੧੪. ਏવਂ ਮਜ੍ਝਿਮਪਟਿਪਦਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਚਤ੍ਤਾਰਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਾਨਿ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਇਦਂ ਖੋ ਪਨ, ਭਿਕ੍ਖવੇ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੩੦) ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਦੁ-ਇਤਿ ਅਯਂ ਸਦ੍ਦੋ ਕੁਚ੍ਛਿਤੇ ਦਿਸ੍ਸਤਿ। ਕੁਚ੍ਛਿਤਞ੍ਹਿ ਪੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਦੁਪੁਤ੍ਤੋ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ, ਖਂ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨ ਤੁਚ੍ਛੇ। ਤੁਚ੍ਛਞ੍ਹਿ ਆਕਾਸਂ ‘‘ਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਇਦਞ੍ਚ ਪਠਮਸਚ੍ਚਂ ਕੁਚ੍ਛਿਤਂ ਅਨੇਕਉਪਦ੍ਦવਾਧਿਟ੍ਠਾਨਤੋ, ਤੁਚ੍ਛਂ ਬਾਲਜਨਪਰਿਕਪ੍ਪਿਤਧੁવਸੁਭਸੁਖਤ੍ਤਭਾવવਿਰਹਿਤਤੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਕੁਚ੍ਛਿਤਤ੍ਤਾ ਤੁਚ੍ਛਤ੍ਤਾ ਚ ‘‘ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤਂ ਬੁਦ੍ਧਾਦਯੋ ਅਰਿਯਾ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨ੍ਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਅਰਿਯਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਅਰਿਯਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤਬ੍ਬਞ੍ਹਿ ਸਚ੍ਚਂ ਪੁਰਿਮਪਦੇ ਉਤ੍ਤਰਪਦਲੋਪੇਨ ‘‘ਅਰਿਯਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਅਰਿਯਸ੍ਸ ਤਥਾਗਤਸ੍ਸ ਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿਪਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ। ਤਥਾਗਤੇਨ ਹਿ ਸਯਂ ਅਧਿਗਤਤ੍ਤਾ ਪવੇਦਿਤਤ੍ਤਾ ਤਤੋ ਏવ ਚ ਅਞ੍ਞੇਹਿ ਅਧਿਗਮਨੀਯਤ੍ਤਾ ਤਂ ਤਸ੍ਸ ਹੋਤੀਤਿ। ਅਥ વਾ ਏਤਸ੍ਸ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਭਾવਸਿਦ੍ਧਿਤੋ ਅਰਿਯਸਾਧਕਂ ਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿਪਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਪੁਬ੍ਬੇ વਿਯ ਉਤ੍ਤਰਪਦਲੋਪੇਨ । ਅવਿਤਥਭਾવੇਨ વਾ ਅਰਣੀਯਤ੍ਤਾ ਅਧਿਗਨ੍ਤਬ੍ਬਤ੍ਤਾ ਅਰਿਯਂ ਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿਪਿ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ। ਸਚ੍ਚਤ੍ਥਂ ਪਨ ਚਤੁਨ੍ਨਮ੍ਪਿ ਸਚ੍ਚਾਨਂ ਪਰਤੋ ਏਕਜ੍ਝਂ ਦਸ੍ਸਯਿਸ੍ਸਾਮ।
14. Evaṃ majjhimapaṭipadaṃ sarūpato dassetvā idāni cattāri ariyasaccāni dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave’’tiādimāha. Tattha (visuddhi. 2.530) dukkhanti ettha du-iti ayaṃ saddo kucchite dissati. Kucchitañhi puttaṃ ‘‘duputto’’ti vadanti, khaṃ-saddo pana tucche. Tucchañhi ākāsaṃ ‘‘kha’’nti vuccati. Idañca paṭhamasaccaṃ kucchitaṃ anekaupaddavādhiṭṭhānato, tucchaṃ bālajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhāvavirahitato, tasmā kucchitattā tucchattā ca ‘‘dukkha’’nti vuccati. Yasmā panetaṃ buddhādayo ariyā paṭivijjhanti, tasmā ‘‘ariyasacca’’nti vuccati. Ariyapaṭivijjhitabbañhi saccaṃ purimapade uttarapadalopena ‘‘ariyasacca’’nti vuttaṃ. Ariyassa tathāgatassa saccantipi ariyasaccaṃ. Tathāgatena hi sayaṃ adhigatattā paveditattā tato eva ca aññehi adhigamanīyattā taṃ tassa hotīti. Atha vā etassa abhisambuddhattā ariyabhāvasiddhito ariyasādhakaṃ saccantipi ariyasaccaṃ pubbe viya uttarapadalopena . Avitathabhāvena vā araṇīyattā adhigantabbattā ariyaṃ saccantipi ariyasaccaṃ. Saccatthaṃ pana catunnampi saccānaṃ parato ekajjhaṃ dassayissāma.
ਇਦਾਨਿ ਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਜਾਤਿਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਰਾਯਂ ਜਾਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਨੇਕਤ੍ਥੋ। ਤਥਾ ਹੇਸ ‘‘ਏਕਮ੍ਪਿ ਜਾਤਿਂ ਦ੍વੇਪਿ ਜਾਤਿਯੋ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੩੧; ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੧੪੮) ਏਤ੍ਥ ਭવੇ ਆਗਤੋ। ‘‘ਅਤ੍ਥਿ, વਿਸਾਖੇ, ਨਿਗਣ੍ਠਾ ਨਾਮ ਸਮਣਜਾਤੀ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੩.੭੧) ਏਤ੍ਥ ਨਿਕਾਯੇ। ‘‘ਜਾਤਿ ਦ੍વੀਹਿ ਖਨ੍ਧੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤਾ’’ਤਿ (ਧਾਤੁ॰ ੭੧) ਏਤ੍ਥ ਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣੇ। ‘‘ਯਂ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਸ੍ਮਿਂ ਪਠਮਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਪਠਮਂ વਿਞ੍ਞਾਣਂ ਪਾਤੁਭੂਤਂ, ਤਦੁਪਾਦਾਯ ਸਾવਸ੍ਸ ਜਾਤੀ’’ਤਿ (ਮਹਾવ॰ ੧੨੪) ਏਤ੍ਥ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯਂ। ‘‘ਸਮ੍ਪਤਿਜਾਤੋ, ਆਨਨ੍ਦ, ਬੋਧਿਸਤ੍ਤੋ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੧; ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੦੭) ਏਤ੍ਥ ਪਸੂਤਿਯਂ। ‘‘ਅਕ੍ਖਿਤ੍ਤੋ ਅਨੁਪਕੁਟ੍ਠੋ ਜਾਤਿવਾਦੇਨਾ’’ਤਿ (ਦੀ॰ ਨਿ॰ ੧.੩੦੩) ਏਤ੍ਥ ਕੁਲੇ। ਸ੍વਾਯਮਿਧ ਗਬ੍ਭਸੇਯ੍ਯਕਾਨਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਮਾਤੁਕੁਚ੍ਛਿਮ੍ਹਾ ਨਿਕ੍ਖਮਨਂ, ਤਾવ ਪવਤ੍ਤੇਸੁ ਖਨ੍ਧੇਸੁ, ਇਤਰੇਸਂ ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਕ੍ਖਣੇਸ੍વੇવਾਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਅਯਮ੍ਪਿ ਚ ਪਰਿਯਾਯਕਥਾવ, ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਤੋ ਪਨ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਮਾਨਾਨਂ ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਯੇ ਖਨ੍ਧਾ ਪਾਤੁਭવਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਪਠਮਪਾਤੁਭਾવੋ ਜਾਤਿ ਨਾਮ।
Idāni taṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘jātipi dukkhā’’tiādimāha. Tatrāyaṃ jāti-saddo anekattho. Tathā hesa ‘‘ekampi jātiṃ dvepi jātiyo’’ti (dī. ni. 1.31; ma. ni. 1.148) ettha bhave āgato. ‘‘Atthi, visākhe, nigaṇṭhā nāma samaṇajātī’’ti (a. ni. 3.71) ettha nikāye. ‘‘Jāti dvīhi khandhehi saṅgahitā’’ti (dhātu. 71) ettha saṅkhatalakkhaṇe. ‘‘Yaṃ mātukucchismiṃ paṭhamaṃ cittaṃ uppannaṃ paṭhamaṃ viññāṇaṃ pātubhūtaṃ, tadupādāya sāvassa jātī’’ti (mahāva. 124) ettha paṭisandhiyaṃ. ‘‘Sampatijāto, ānanda, bodhisatto’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) ettha pasūtiyaṃ. ‘‘Akkhitto anupakuṭṭho jātivādenā’’ti (dī. ni. 1.303) ettha kule. Svāyamidha gabbhaseyyakānaṃ paṭisandhito paṭṭhāya yāva mātukucchimhā nikkhamanaṃ, tāva pavattesu khandhesu, itaresaṃ paṭisandhikkhaṇesvevāti daṭṭhabbo. Ayampi ca pariyāyakathāva, nippariyāyato pana tattha tattha nibbattamānānaṃ sattānaṃ ye khandhā pātubhavanti, tesaṃ paṭhamapātubhāvo jāti nāma.
ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਸਾ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਚੇ? ਅਨੇਕੇਸਂ ਦੁਕ੍ਖਾਨਂ વਤ੍ਥੁਭਾવਤੋ। ਅਨੇਕਾਨਿ ਹਿ ਦੁਕ੍ਖਾਨਿ। ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਂ – ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਂ વਿਪਰਿਣਾਮਦੁਕ੍ਖਂ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਂ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਦੁਕ੍ਖਂ ਅਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਦੁਕ੍ਖਂ ਪਰਿਯਾਯਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ। ਤਤ੍ਥ ਕਾਯਿਕਚੇਤਸਿਕਾ ਦੁਕ੍ਖਾ વੇਦਨਾ ਸਭਾવਤੋ ਚ ਨਾਮਤੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸੁਖਾ વੇਦਨਾ વਿਪਰਿਣਾਮਦੁਕ੍ਖੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਹੇਤੁਤੋ વਿਪਰਿਣਾਮਦੁਕ੍ਖਂ। ਉਪੇਕ੍ਖਾ વੇਦਨਾ ਚੇવ ਸੇਸਾ ਚ ਤੇਭੂਮਕਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਉਦਯਬ੍ਬਯਪੀਲ਼ਿਤਤ੍ਤਾ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਂ। ਕਣ੍ਣਸੂਲਦਨ੍ਤਸੂਲਰਾਗਜਪਰਿਲ਼ਾਹਦੋਸਜਪਰਿਲ਼ਾਹਾਦਿਕਾਯਿਕਚੇਤਸਿਕਾ ਆਬਾਧਾ ਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਤੋ ਉਪਕ੍ਕਮਸ੍ਸ ਚ ਅਪਾਕਟਭਾવਤੋ ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਦੁਕ੍ਖਂ। ਦ੍વਤ੍ਤਿਂਸਕਮ੍ਮਕਾਰਣਾਦਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਆਬਾਧੋ ਅਪੁਚ੍ਛਿਤ੍વਾવ ਜਾਨਿਤਬ੍ਬਤੋ ਉਪਕ੍ਕਮਸ੍ਸ ਚ ਪਾਕਟਭਾવਤੋ ਅਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਨ੍ਨਦੁਕ੍ਖਂ। ਠਪੇਤ੍વਾ ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਂ ਸੇਸਦੁਕ੍ਖਂ ਸਚ੍ਚવਿਭਙ੍ਗੇ ਆਗਤਂ ਜਾਤਿਆਦਿ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭਾવਤੋ ਪਰਿਯਾਯਦੁਕ੍ਖਂ। ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਂ ਪਨ ਨਿਪ੍ਪਰਿਯਾਯਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਤ੍ਰਾਯਂ ਜਾਤਿ ਯਂ ਤਂ ਬਾਲਪਣ੍ਡਿਤਸੁਤ੍ਤਾਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੨੪੬ ਆਦਯੋ) ਭਗવਤਾਪਿ ਉਪਮਾવਸੇਨ ਪਕਾਸਿਤਂ ਆਪਾਯਿਕਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਞ੍ਚ ਸੁਗਤਿਯਮ੍ਪਿ ਮਨੁਸ੍ਸਲੋਕੇ ਗਬ੍ਭੋਕ੍ਕਨ੍ਤਿਮੂਲਕਾਦਿਭੇਦਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭਾવਤੋ ਦੁਕ੍ਖਾ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Kasmā panesā dukkhāti ce? Anekesaṃ dukkhānaṃ vatthubhāvato. Anekāni hi dukkhāni. Seyyathidaṃ – dukkhadukkhaṃ vipariṇāmadukkhaṃ saṅkhāradukkhaṃ paṭicchannadukkhaṃ appaṭicchannadukkhaṃ pariyāyadukkhaṃ nippariyāyadukkhanti. Tattha kāyikacetasikā dukkhā vedanā sabhāvato ca nāmato ca dukkhattā dukkhadukkhanti vuccati. Sukhā vedanā vipariṇāmadukkhuppattihetuto vipariṇāmadukkhaṃ. Upekkhā vedanā ceva sesā ca tebhūmakā saṅkhārā udayabbayapīḷitattā saṅkhāradukkhaṃ. Kaṇṇasūladantasūlarāgajapariḷāhadosajapariḷāhādikāyikacetasikā ābādhā pucchitvā jānitabbato upakkamassa ca apākaṭabhāvato paṭicchannadukkhaṃ. Dvattiṃsakammakāraṇādisamuṭṭhāno ābādho apucchitvāva jānitabbato upakkamassa ca pākaṭabhāvato appaṭicchannadukkhaṃ. Ṭhapetvā dukkhadukkhaṃ sesadukkhaṃ saccavibhaṅge āgataṃ jātiādi sabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhāvato pariyāyadukkhaṃ. Dukkhadukkhaṃ pana nippariyāyadukkhanti vuccati. Tatrāyaṃ jāti yaṃ taṃ bālapaṇḍitasuttādīsu (ma. ni. 3.246 ādayo) bhagavatāpi upamāvasena pakāsitaṃ āpāyikaṃ dukkhaṃ, yañca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimūlakādibhedaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa vatthubhāvato dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਜਾਯੇਥ ਨੋ ਚੇ ਨਰਕੇਸੁ ਸਤ੍ਤੋ।
‘‘Jāyetha no ce narakesu satto;
ਤਤ੍ਥਗ੍ਗਿਦਾਹਾਦਿਕਮਪ੍ਪਸਯ੍ਹਂ।
Tatthaggidāhādikamappasayhaṃ;
ਲਭੇਥ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨ ਕੁਹਿਂ ਪਤਿਟ੍ਠਂ।
Labhetha dukkhaṃ na kuhiṃ patiṭṭhaṃ;
ਇਚ੍ਚਾਹ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਮੁਨੀਧ ਜਾਤਿਂ॥
Iccāha dukkhāti munīdha jātiṃ.
‘‘ਦੁਕ੍ਖਂ ਤਿਰਚ੍ਛੇਸੁ ਕਸਾਪਤੋਦ-
‘‘Dukkhaṃ tiracchesu kasāpatoda-
ਦਣ੍ਡਾਭਿਘਾਤਾਦਿਭવਂ ਅਨੇਕਂ।
Daṇḍābhighātādibhavaṃ anekaṃ;
ਯਂ ਤਂ ਕਥਂ ਤਤ੍ਥ ਭવੇਯ੍ਯ ਜਾਤਿਂ।
Yaṃ taṃ kathaṃ tattha bhaveyya jātiṃ;
વਿਨਾ ਤਹਿਂ ਜਾਤਿ ਤਤੋਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾ॥
Vinā tahiṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘ਪੇਤੇਸੁ ਦੁਕ੍ਖਂ ਪਨ ਖੁਪ੍ਪਿਪਾਸਾ-
‘‘Petesu dukkhaṃ pana khuppipāsā-
વਾਤਾਤਪਾਦਿਪ੍ਪਭવਂ વਿਚਿਤ੍ਤਂ।
Vātātapādippabhavaṃ vicittaṃ;
ਯਸ੍ਮਾ ਅਜਾਤਸ੍ਸ ਨ ਤਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥਿ।
Yasmā ajātassa na tattha atthi;
ਤਸ੍ਮਾਪਿ ਦੁਕ੍ਖਂ ਮੁਨਿ ਜਾਤਿਮਾਹ॥
Tasmāpi dukkhaṃ muni jātimāha.
‘‘ਤਿਬ੍ਬਨ੍ਧਕਾਰੇ ਚ ਅਸਯ੍ਹ ਸੀਤੇ।
‘‘Tibbandhakāre ca asayha sīte;
ਲੋਕਨ੍ਤਰੇ ਯਂ ਅਸੁਰੇਸੁ ਦੁਕ੍ਖਂ।
Lokantare yaṃ asuresu dukkhaṃ;
ਨ ਤਂ ਭવੇ ਤਤ੍ਥ ਨ ਚਸ੍ਸ ਜਾਤਿ।
Na taṃ bhave tattha na cassa jāti;
ਯਤੋ ਅਯਂ ਜਾਤਿ ਤਤੋਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾ॥
Yato ayaṃ jāti tatopi dukkhā.
‘‘ਯਞ੍ਚਾਪਿ ਗੂਥਨਰਕੇ વਿਯ ਮਾਤੁ ਗਬ੍ਭੇ।
‘‘Yañcāpi gūthanarake viya mātu gabbhe;
ਸਤ੍ਤੋ વਸਂ ਚਿਰਮਤੋ ਬਹਿ ਨਿਕ੍ਖਮਞ੍ਚ।
Satto vasaṃ ciramato bahi nikkhamañca;
ਪਪ੍ਪੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਮਤਿਘੋਰਮਿਦਮ੍ਪਿ ਨਤ੍ਥਿ।
Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi;
ਜਾਤਿਂ વਿਨਾ ਇਤਿਪਿ ਜਾਤਿ ਅਯਞ੍ਹਿ ਦੁਕ੍ਖਾ॥
Jātiṃ vinā itipi jāti ayañhi dukkhā.
‘‘ਕਿਂ ਭਾਸਿਤੇਨ ਬਹੁਨਾ ਨਨੁ ਯਂ ਕੁਹਿਞ੍ਚਿ।
‘‘Kiṃ bhāsitena bahunā nanu yaṃ kuhiñci;
ਅਤ੍ਥੀਧ ਕਿਞ੍ਚਿਦਪਿ ਦੁਕ੍ਖਮਿਦਂ ਕਦਾਚਿ।
Atthīdha kiñcidapi dukkhamidaṃ kadāci;
ਨੇવਤ੍ਥਿ ਜਾਤਿવਿਰਹੇਨ ਯਤੋ ਮਹੇਸਿ।
Nevatthi jātivirahena yato mahesi;
ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਸਬ੍ਬਪਠਮਂ ਇਮਮਾਹ ਜਾਤਿ’’ਨ੍ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੪੧; વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੯੧; ਮਹਾਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੫; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੨-੩੩)।
Dukkhāti sabbapaṭhamaṃ imamāha jāti’’nti. (visuddhi. 2.541; vibha. aṭṭha. 191; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ਜਰਾਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਦੁવਿਧਾ ਜਰਾ ਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚ ਖਣ੍ਡਿਚ੍ਚਾਦਿਸਮ੍ਮਤੋ ਸਨ੍ਤਤਿਯਂ ਏਕਭવਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਕ੍ਖਨ੍ਧਪੁਰਾਣਭਾવੋ ਚ, ਸਾ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਾ। ਸਾ ਪਨੇਸਾ ਜਰਾ ਸਙ੍ਖਾਰਦੁਕ੍ਖਭਾવਤੋ ਚੇવ ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਤੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖਾ। ਯਞ੍ਹਿ ਅਙ੍ਗਪਚ੍ਚਙ੍ਗਸਿਥਿਲਭਾવਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯવਿਕਾਰવਿਰੂਪਤਾਯੋਬ੍ਬਨવਿਨਾਸવੀਰਿਯਾવਿਸਾਦਸਤਿਮਤਿવਿਪ੍ਪવਾਸਪਰਪਰਿਭવਾਦਿਅਨੇਕਪਚ੍ਚਯਂ ਕਾਯਿਕਚੇਤਸਿਕਂ ਦੁਕ੍ਖਮੁਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਜਰਾ ਤਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Jarāpidukkhāti ettha pana duvidhā jarā saṅkhatalakkhaṇañca khaṇḍiccādisammato santatiyaṃ ekabhavapariyāpannakkhandhapurāṇabhāvo ca, sā idha adhippetā. Sā panesā jarā saṅkhāradukkhabhāvato ceva dukkhavatthuto ca dukkhā. Yañhi aṅgapaccaṅgasithilabhāvaindriyavikāravirūpatāyobbanavināsavīriyāvisādasatimativippavāsaparaparibhavādianekapaccayaṃ kāyikacetasikaṃ dukkhamuppajjati, jarā tassa vatthu. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਅਙ੍ਗਾਨਂ ਸਿਥਿਲੀਭਾવਾ, ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਾਨਂ વਿਕਾਰਤੋ।
‘‘Aṅgānaṃ sithilībhāvā, indriyānaṃ vikārato;
ਯੋਬ੍ਬਨਸ੍ਸ વਿਨਾਸੇਨ, ਬਲਸ੍ਸ ਉਪਘਾਤਤੋ॥
Yobbanassa vināsena, balassa upaghātato.
‘‘વਿਪ੍ਪવਾਸਾ ਸਤਾਦੀਨਂ, ਪੁਤ੍ਤਦਾਰੇਹਿ ਅਤ੍ਤਨੋ।
‘‘Vippavāsā satādīnaṃ, puttadārehi attano;
ਅਪ੍ਪਸਾਦਨੀਯਤੋ ਚੇવ, ਭਿਯ੍ਯੋ ਬਾਲਤ੍ਤਪਤ੍ਤਿਯਾ॥
Appasādanīyato ceva, bhiyyo bālattapattiyā.
‘‘ਪਪ੍ਪੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਂ ਯਂ ਮਚ੍ਚੋ, ਕਾਯਿਕਂ ਮਾਨਸਂ ਤਥਾ।
‘‘Pappoti dukkhaṃ yaṃ macco, kāyikaṃ mānasaṃ tathā;
ਸਬ੍ਬਮੇਤਂ ਜਰਾਹੇਤੁ, ਯਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਮਾ ਜਰਾ ਦੁਖਾ’’ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੪੨; વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੯੨; ਮਹਾਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੫; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੨-੩੩)।
Sabbametaṃ jarāhetu, yasmā tasmā jarā dukhā’’ti. (visuddhi. 2.542; vibha. aṭṭha. 192; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ਬ੍ਯਾਧਿਪਿ ਦੁਕ੍ਖੋਤਿ ਇਦਂ ਪਦਂ વਿਭਙ੍ਗੇ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਨਿਦ੍ਦੇਸਪਾਲ਼ਿਯਂ ਨ ਆਗਤਂ, ਤੇਨੇવ વਿਸੁਦ੍ਧਿਮਗ੍ਗੇਪਿ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਤਂ ਨ ਉਦ੍ਧਟਂ, ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪવਤ੍ਤਨਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਪਾਲ਼ਿਯਂਯੇવ ਪਨ ਉਪਲਬ੍ਭਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਤ੍ਥੇવਿਮਸ੍ਸ વਚਨੇ ਅਞ੍ਞਤ੍ਥ ਚ ਅવਚਨੇ ਕਾਰਣਂ વੀਮਂਸਿਤਬ੍ਬਂ।
Byādhipi dukkhoti idaṃ padaṃ vibhaṅge dukkhasaccaniddesapāḷiyaṃ na āgataṃ, teneva visuddhimaggepi dukkhasaccaniddese taṃ na uddhaṭaṃ, dhammacakkapavattanasuttantapāḷiyaṃyeva pana upalabbhati, tasmā tatthevimassa vacane aññattha ca avacane kāraṇaṃ vīmaṃsitabbaṃ.
ਮਰਣਮ੍ਪਿ ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਦੁવਿਧਂ ਮਰਣਂ ਸਙ੍ਖਤਲਕ੍ਖਣਞ੍ਚ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਜਰਾਮਰਣਂ ਦ੍વੀਹਿ ਖਨ੍ਧੇਹਿ ਸਙ੍ਗਹਿਤ’’ਨ੍ਤਿ (ਧਾਤੁ॰ ੭੧)। ਏਕਭવਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਜੀવਿਤਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਪ੍ਪਬਨ੍ਧવਿਚ੍ਛੇਦੋ ਚ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ‘‘ਨਿਚ੍ਚਂ ਮਰਣਤੋ ਭਯ’’ਨ੍ਤਿ (ਸੁ॰ ਨਿ॰ ੫੮੧; ਜਾ॰ ੧.੧੧.੮੮), ਤਂ ਇਧ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ। ਜਾਤਿਪਚ੍ਚਯਮਰਣਂ ਉਪਕ੍ਕਮਮਰਣਂ ਸਰਸਮਰਣਂ ਆਯੁਕ੍ਖਯਮਰਣਂ ਪੁਞ੍ਞਕ੍ਖਯਮਰਣਨ੍ਤਿਪਿ ਤਸ੍ਸੇવ ਨਾਮਂ। ਤਯਿਦਂ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਭਾવਤੋ ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Maraṇampi dukkhanti etthāpi duvidhaṃ maraṇaṃ saṅkhatalakkhaṇañca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘jarāmaraṇaṃ dvīhi khandhehi saṅgahita’’nti (dhātu. 71). Ekabhavapariyāpannajīvitindriyappabandhavicchedo ca. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘niccaṃ maraṇato bhaya’’nti (su. ni. 581; jā. 1.11.88), taṃ idha adhippetaṃ. Jātipaccayamaraṇaṃ upakkamamaraṇaṃ sarasamaraṇaṃ āyukkhayamaraṇaṃ puññakkhayamaraṇantipi tasseva nāmaṃ. Tayidaṃ dukkhassa vatthubhāvato dukkhanti veditabbaṃ. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਪਾਪਸ੍ਸ ਪਾਪਕਮ੍ਮਾਦਿ-ਨਿਮਿਤ੍ਤਮਨੁਪਸ੍ਸਤੋ।
‘‘Pāpassa pāpakammādi-nimittamanupassato;
ਭਦ੍ਦਸ੍ਸਾਪਸਹਨ੍ਤਸ੍ਸ, વਿਯੋਗਂ ਪਿਯવਤ੍ਥੁਕਂ।
Bhaddassāpasahantassa, viyogaṃ piyavatthukaṃ;
ਮੀਯਮਾਨਸ੍ਸ ਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਮਾਨਸਂ ਅવਿਸੇਸਤੋ॥
Mīyamānassa yaṃ dukkhaṃ, mānasaṃ avisesato.
‘‘ਸਬ੍ਬੇਸਞ੍ਚਾਪਿ ਯਂ ਸਨ੍ਧਿ-ਬਨ੍ਧਨਚ੍ਛੇਦਨਾਦਿਕਂ।
‘‘Sabbesañcāpi yaṃ sandhi-bandhanacchedanādikaṃ;
વਿਤੁਜ੍ਜਮਾਨਮਮ੍ਮਾਨਂ, ਹੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਂ ਸਰੀਰਜਂ॥
Vitujjamānamammānaṃ, hoti dukkhaṃ sarīrajaṃ.
‘‘ਅਸਯ੍ਹਮਪ੍ਪਟਿਕਾਰਂ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸੇਤਸ੍ਸਿਦਂ ਯਤੋ।
‘‘Asayhamappaṭikāraṃ, dukkhassetassidaṃ yato;
ਮਰਣਂ વਤ੍ਥੁ ਤੇਨੇਤਂ, ਦੁਕ੍ਖਮਿਚ੍ਚੇવ ਭਾਸਿਤ’’ਨ੍ਤਿ॥ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੨.੫੪੩; વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੯੩; ਮਹਾਨਿ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੫; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੨-੩੩)।
Maraṇaṃ vatthu tenetaṃ, dukkhamicceva bhāsita’’nti. (visuddhi. 2.543; vibha. aṭṭha. 193; mahāni. aṭṭha. 5; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.32-33);
ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਠਾਨੇ ‘‘ਸੋਕਪਰਿਦੇવਦੁਕ੍ਖਦੋਮਨਸ੍ਸੁਪਾਯਾਸਾਪਿ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿ વਿਭਙ੍ਗੇ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਆਗਤਂ, ਇਧ ਪਨ ਤਂ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਤ੍ਥਾਪਿ ਕਾਰਣਂ ਪਰਿਯੇਸਿਤਬ੍ਬਂ।
Imasmiñca ṭhāne ‘‘sokaparidevadukkhadomanassupāyāsāpi dukkhā’’ti vibhaṅge dukkhasaccaniddese āgataṃ, idha pana taṃ natthi, tatthāpi kāraṇaṃ pariyesitabbaṃ.
ਅਪ੍ਪਿਯੇਹਿ ਸਮ੍ਪਯੋਗੋ ਦੁਕ੍ਖੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਪ੍ਪਿਯਸਮ੍ਪਯੋਗੋ ਨਾਮ ਅਮਨਾਪੇਹਿ ਸਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੇਹਿ ਸਮੋਧਾਨਂ। ਸੋਪਿ ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਤੋ ਦੁਕ੍ਖੋ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Appiyehi sampayogo dukkhoti ettha appiyasampayogo nāma amanāpehi sattasaṅkhārehi samodhānaṃ. Sopi dukkhavatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਦਿਸ੍વਾવ ਅਪ੍ਪਿਯੇ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਪਠਮਂ ਹੋਤਿ ਚੇਤਸਿ।
‘‘Disvāva appiye dukkhaṃ, paṭhamaṃ hoti cetasi;
ਤਦੁਪਕ੍ਕਮਸਮ੍ਭੂਤ-ਮਥ ਕਾਯੇ ਯਤੋ ਇਧ॥
Tadupakkamasambhūta-matha kāye yato idha.
‘‘ਤਤੋ ਦੁਕ੍ਖਦ੍વਯਸ੍ਸਾਪਿ, વਤ੍ਥੁਤੋ ਸੋ ਮਹੇਸਿਨਾ।
‘‘Tato dukkhadvayassāpi, vatthuto so mahesinā;
ਦੁਕ੍ਖੋ વੁਤ੍ਤੋਤਿ વਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋ, ਅਪ੍ਪਿਯੇਹਿ ਸਮਾਗਮੋ’’ਤਿ॥
Dukkho vuttoti viññeyyo, appiyehi samāgamo’’ti.
ਪਿਯੇਹਿ વਿਪ੍ਪਯੋਗੋ ਦੁਕ੍ਖੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਪਿਯવਿਪ੍ਪਯੋਗੋ ਨਾਮ ਮਨਾਪੇਹਿ ਸਤ੍ਤਸਙ੍ਖਾਰੇਹਿ વਿਨਾਭਾવੋ। ਸੋਪਿ ਸੋਕਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਤ੍ਥੁਤੋ ਦੁਕ੍ਖੋ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Piyehi vippayogo dukkhoti ettha pana piyavippayogo nāma manāpehi sattasaṅkhārehi vinābhāvo. Sopi sokadukkhassa vatthuto dukkho. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਞਾਤਿਧਨਾਦਿવਿਯੋਗਾ।
‘‘Ñātidhanādiviyogā;
ਸੋਕਸਰਸਮਪ੍ਪਿਤਾ વਿਤੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ।
Sokasarasamappitā vitujjanti;
ਬਾਲਾ ਯਤੋ ਤਤੋਯਂ।
Bālā yato tatoyaṃ;
ਦੁਕ੍ਖੋਤਿ ਮਤੋ ਪਿਯવਿਪ੍ਪਯੋਗੋ’’ਤਿ॥
Dukkhoti mato piyavippayogo’’ti.
ਯਮ੍ਪਿਚ੍ਛਂ ਨ ਲਭਤੀਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਅਹੋ વਤ ਮਯਂ ਨ ਜਾਤਿਧਮ੍ਮਾ ਅਸ੍ਸਾਮਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਅਲਬ੍ਭਨੇਯ੍ਯવਤ੍ਥੂਸੁ ਇਚ੍ਛਾવ ‘‘ਯਮ੍ਪਿਚ੍ਛਂ ਨ ਲਭਤਿ, ਤਮ੍ਪਿ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾ, ਸਾਪਿ ਦੁਕ੍ਖવਤ੍ਥੁਤੋ ਦੁਕ੍ਖਾ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Yampicchaṃ na labhatīti ettha ‘‘aho vata mayaṃ na jātidhammā assāmā’’tiādīsu alabbhaneyyavatthūsu icchāva ‘‘yampicchaṃ na labhati, tampi dukkha’’nti vuttā, sāpi dukkhavatthuto dukkhā. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਤਂ ਤਂ ਪਤ੍ਥਯਮਾਨਾਨਂ, ਤਸ੍ਸ ਤਸ੍ਸ ਅਲਾਭਤੋ।
‘‘Taṃ taṃ patthayamānānaṃ, tassa tassa alābhato;
ਯਂ વਿਘਾਤਮਯਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਸਤ੍ਤਾਨਂ ਇਧ ਜਾਯਤਿ॥
Yaṃ vighātamayaṃ dukkhaṃ, sattānaṃ idha jāyati.
‘‘ਅਲਬ੍ਭਨੇਯ੍ਯવਤ੍ਥੂਨਂ, ਪਤ੍ਥਨਾ ਤਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ।
‘‘Alabbhaneyyavatthūnaṃ, patthanā tassa kāraṇaṃ;
ਯਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਮਾ ਜਿਨੋ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਇਚ੍ਛਿਤਾਲਾਭਮਬ੍ਰવੀ’’ਤਿ॥
Yasmā tasmā jino dukkhaṃ, icchitālābhamabravī’’ti.
ਸਂਖਿਤ੍ਤੇਨ ਪਞ੍ਚੁਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਪਨ ਯਸ੍ਮਾ ਇਨ੍ਧਨਮਿવ ਪਾવਕੋ, ਲਕ੍ਖਮਿવ ਪਹਰਣਾਨਿ, ਗੋਰੂਪਂ વਿਯ ਡਂਸਮਕਸਾਦਯੋ, ਖੇਤ੍ਤਮਿવ ਲਾਯਕਾ, ਗਾਮਂ વਿਯ ਗਾਮਘਾਤਕਾ, ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਪਞ੍ਚਕਮੇવ ਜਾਤਿਆਦਯੋ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰੇਹਿ વਿਬਾਧੇਨ੍ਤਾ ਤਿਣਲਤਾਦੀਨਿ વਿਯ ਭੂਮਿਯਂ, ਪੁਪ੍ਫਫਲਪਲ੍ਲવਾਨਿ વਿਯ ਰੁਕ੍ਖੇਸੁ ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧੇਸੁਯੇવ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨ੍ਤਿ, ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾਨਞ੍ਚ ਆਦਿਦੁਕ੍ਖਂ ਜਾਤਿ, ਮਜ੍ਝੇਦੁਕ੍ਖਂ ਜਰਾ, ਪਰਿਯੋਸਾਨਦੁਕ੍ਖਂ ਮਰਣਂ, ਮਨੋਰਥવਿਘਾਤਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਞ੍ਚ ਇਚ੍ਛਾવਿਘਾਤਦੁਕ੍ਖਂ ਇਚ੍ਛਿਤਾਲਾਭੋਤਿ ਏવਂ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਤੋ ਉਪਪਰਿਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾ ਉਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾવ ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ ਯਦੇਤਂ ਏਕਮੇਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ વੁਚ੍ਚਮਾਨਂ ਅਨੇਕੇਹਿਪਿ ਕਪ੍ਪੇਹਿ ਨ ਸਕ੍ਕਾ ਅਨવਸੇਸਤੋ વਤ੍ਤੁਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਂ ਸਬ੍ਬਮ੍ਪਿ ਦੁਕ੍ਖਂ ਏਕਜਲਬਿਨ੍ਦੁਮ੍ਹਿ ਸਕਲਸਮੁਦ੍ਦਜਲਰਸਂ વਿਯ ਯੇਸੁ ਕੇਸੁਚਿ ਪਞ੍ਚੁਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧੇਸੁ ਸਙ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਸਂਖਿਤ੍ਤੇਨ ਪਞ੍ਚੁਪਾਦਾਨਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਦੁਕ੍ਖਾ’’ਤਿ ਭਗવਾ ਅવੋਚ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhāti ettha pana yasmā indhanamiva pāvako, lakkhamiva paharaṇāni, gorūpaṃ viya ḍaṃsamakasādayo, khettamiva lāyakā, gāmaṃ viya gāmaghātakā, upādānakkhandhapañcakameva jātiādayo nānappakārehi vibādhentā tiṇalatādīni viya bhūmiyaṃ, pupphaphalapallavāni viya rukkhesu upādānakkhandhesuyeva nibbattanti, upādānakkhandhānañca ādidukkhaṃ jāti, majjhedukkhaṃ jarā, pariyosānadukkhaṃ maraṇaṃ, manorathavighātappattānañca icchāvighātadukkhaṃ icchitālābhoti evaṃ nānappakārato upaparikkhiyamānā upādānakkhandhāva dukkhāti yadetaṃ ekamekaṃ dassetvā vuccamānaṃ anekehipi kappehi na sakkā anavasesato vattuṃ, tasmā taṃ sabbampi dukkhaṃ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaṃ viya yesu kesuci pañcupādānakkhandhesu saṅkhipitvā dassetuṃ ‘‘saṃkhittena pañcupādānakkhandhā dukkhā’’ti bhagavā avoca. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਜਾਤਿਪ੍ਪਭੁਤਿਕਂ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਯਂ વੁਤ੍ਤਮਿਧ ਤਾਦਿਨਾ।
‘‘Jātippabhutikaṃ dukkhaṃ, yaṃ vuttamidha tādinā;
ਅવੁਤ੍ਤਂ ਯਞ੍ਚ ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ, વਿਨਾ ਏਤੇ ਨ વਿਜ੍ਜਤਿ॥
Avuttaṃ yañca taṃ sabbaṃ, vinā ete na vijjati.
‘‘ਯਸ੍ਮਾ ਤਸ੍ਮਾ ਉਪਾਦਾਨ-ਕ੍ਖਨ੍ਧਾ ਸਙ੍ਖੇਪਤੋ ਇਮੇ।
‘‘Yasmā tasmā upādāna-kkhandhā saṅkhepato ime;
ਦੁਕ੍ਖਾਤਿ વੁਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤ-ਦੇਸਕੇਨ ਮਹੇਸਿਨਾ’’ਤਿ॥
Dukkhāti vuttā dukkhanta-desakena mahesinā’’ti.
ਏવਂ ਸਰੂਪਤੋ ਦੁਕ੍ਖਸਚ੍ਚਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਇਦਾਨਿ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਇਦਂ ਖੋ ਪਨ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਸਂ-ਇਤਿ ਅਯਂ ਸਦ੍ਦੋ ‘‘ਸਮਾਗਮੋ ਸਮੇਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਸਂਯੋਗਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਉ-ਇਤਿ ਅਯਂ ‘‘ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਉਦਿਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ। ਅਯ-ਸਦ੍ਦੋ ਪਨ ਕਾਰਣਂ ਦੀਪੇਤਿ। ਇਦਞ੍ਚਾਪਿ ਦੁਤਿਯਸਚ੍ਚਂ ਅવਸੇਸਪਚ੍ਚਯਸਮਾਯੋਗੇ ਸਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣਨ੍ਤਿ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਸਂਯੋਗੇ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਕਾਰਣਤ੍ਤਾ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਾਯਂ ਤਣ੍ਹਾਤਿ ਯਾ ਅਯਂ ਤਣ੍ਹਾ। ਪੋਨੋਬ੍ਭવਿਕਾਤਿ ਪੁਨਬ੍ਭવਕਰਣਂ ਪੁਨਬ੍ਭવੋ ਉਤ੍ਤਰਪਦਲੋਪੇਨ, ਪੁਨਬ੍ਭવੋ ਸੀਲਮੇਤਿਸ੍ਸਾਤਿ ਪੋਨੋਬ੍ਭવਿਕਾ। ਨਨ੍ਦੀਰਾਗੇਨ ਸਹਗਤਾਤਿ ਨਨ੍ਦੀਰਾਗਸਹਗਤਾ। ਇਦਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ ‘‘ਨਨ੍ਦਨਤੋ ਰਜ੍ਜਨਤੋ ਚ ਨਨ੍ਦੀਰਾਗਭਾવਂ ਸਬ੍ਬਾਸੁ ਅવਤ੍ਥਾਸੁ ਅਪ੍ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਾਯ વੁਤ੍ਤਿਯਾ ਨਨ੍ਦੀਰਾਗਸਹਗਤਾ’’ਤਿ। ਤਤ੍ਰਤਤ੍ਰਾਭਿਨਨ੍ਦਿਨੀਤਿ ਯਤ੍ਰ ਯਤ੍ਰ ਅਤ੍ਤਭਾવੋ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤਿ, ਤਤ੍ਰਤਤ੍ਰਾਭਿਨਨ੍ਦਿਨੀ।
Evaṃ sarūpato dukkhasaccaṃ dassetvā idāni samudayasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhasamudaya’’ntiādimāha. Tattha saṃ-iti ayaṃ saddo ‘‘samāgamo sameta’’ntiādīsu saṃyogaṃ dīpeti, u-iti ayaṃ ‘‘uppannaṃ udita’’ntiādīsu uppattiṃ. Aya-saddo pana kāraṇaṃ dīpeti. Idañcāpi dutiyasaccaṃ avasesapaccayasamāyoge sati dukkhassuppattikāraṇanti dukkhassa saṃyoge uppattikāraṇattā ‘‘dukkhasamudaya’’nti vuccati. Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punabbhavo uttarapadalopena, punabbhavo sīlametissāti ponobbhavikā. Nandīrāgena sahagatāti nandīrāgasahagatā. Idaṃ vuttaṃ hoti ‘‘nandanato rajjanato ca nandīrāgabhāvaṃ sabbāsu avatthāsu appaccakkhāya vuttiyā nandīrāgasahagatā’’ti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo nibbattati, tatratatrābhinandinī.
ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਨ੍ਤਿ ਨਿਪਾਤੋ, ਤਸ੍ਸ ਸਾ ਕਤਮਾਤਿ ਚੇਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ। ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਦਿਭੇਦੇਨ ਛਬ੍ਬਿਧਾਯੇવ ਤਣ੍ਹਾ ਪવਤ੍ਤਿਆਕਾਰਭੇਦਤੋ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਦਿવਸੇਨ ਤਿવਿਧਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਰੂਪਤਣ੍ਹਾਯੇવ ਹਿ ਯਦਾ ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸ ਆਪਾਥਮਾਗਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਕਾਮਸ੍ਸਾਦવਸੇਨ ਅਸ੍ਸਾਦਯਮਾਨਾ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਦਾ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਯਦਾ ਤਦੇવਾਰਮ੍ਮਣਂ ਧੁવਂ ਸਸ੍ਸਤਨ੍ਤਿ ਪવਤ੍ਤਾਯ ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਸਦ੍ਧਿਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਦਾ ਭવਤਣ੍ਹਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਸਹਗਤੋ ਹਿ ਰਾਗੋ ‘‘ਭવਤਣ੍ਹਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਦਾ ਪਨ ਤਦੇવਾਰਮ੍ਮਣਂ ਉਚ੍ਛਿਜ੍ਜਤਿ વਿਨਸ੍ਸਤੀਤਿ ਪવਤ੍ਤਾਯ ਉਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠਿਯਾ ਸਦ੍ਧਿਂ ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਤਦਾ વਿਭવਤਣ੍ਹਾ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਉਚ੍ਛੇਦਦਿਟ੍ਠਿਸਹਗਤੋ ਹਿ ਰਾਗੋ ‘‘વਿਭવਤਣ੍ਹਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਏਸ ਨਯੋ ਸਦ੍ਦਤਣ੍ਹਾਦੀਸੁਪਿ।
Seyyathidanti nipāto, tassa sā katamāti ceti ayamattho. Rūpataṇhādibhedena chabbidhāyeva taṇhā pavattiākārabhedato kāmataṇhādivasena tividhā vuttā. Rūpataṇhāyeva hi yadā cakkhussa āpāthamāgataṃ rūpārammaṇaṃ kāmassādavasena assādayamānā pavattati, tadā kāmataṇhā nāma hoti. Yadā tadevārammaṇaṃ dhuvaṃ sassatanti pavattāya sassatadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā bhavataṇhā nāma hoti. Sassatadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘bhavataṇhā’’ti vuccati. Yadā pana tadevārammaṇaṃ ucchijjati vinassatīti pavattāya ucchedadiṭṭhiyā saddhiṃ pavattati, tadā vibhavataṇhā nāma hoti. Ucchedadiṭṭhisahagato hi rāgo ‘‘vibhavataṇhā’’ti vuccati. Esa nayo saddataṇhādīsupi.
ਕਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤ੍ਥ ਤਣ੍ਹਾવ ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚਂ વੁਤ੍ਤਾਤਿ? વਿਸੇਸਹੇਤੁਭਾવਤੋ। ਅવਿਜ੍ਜਾ ਹਿ ਭવੇਸੁ ਆਦੀਨવਂ ਪਟਿਚ੍ਛਾਦੇਨ੍ਤੀ ਦਿਟ੍ਠਿਆਦਿਉਪਾਦਾਨਞ੍ਚ ਤਤ੍ਥ ਤਤ੍ਥ ਅਭਿਨਿવਿਸਮਾਨਂ ਤਣ੍ਹਂ ਅਭਿવਡ੍ਢੇਤਿ, ਦੋਸਾਦਯੋਪਿ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਕਾਰਣਂ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਤਣ੍ਹਾ ਪਨ ਤਂਤਂਭવਯੋਨਿਗਤਿવਿਞ੍ਞਾਣਟ੍ਠਿਤਿਸਤ੍ਤਾਆવਾਸਸਤ੍ਤਨਿਕਾਯਕੁਲਭੋਗਿਸ੍ਸਰਿਯਾਦਿવਿਚਿਤ੍ਤਤਂ ਅਭਿਪਤ੍ਥੇਨ੍ਤੀ ਕਮ੍ਮવਿਚਿਤ੍ਤਤਾਯ ਉਪਨਿਸ੍ਸਯਤਂ ਕਮ੍ਮਸ੍ਸ ਚ ਸਹਾਯਭਾવਂ ਉਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤੀ ਭવਾਦਿવਿਚਿਤ੍ਤਤਂ ਨਿਯਮੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਿਸੇਸਹੇਤੁਭਾવਤੋ ਅਞ੍ਞੇਸੁਪਿ ਅવਿਜ੍ਜਾਉਪਾਦਾਨਕਮ੍ਮਾਦੀਸੁ ਸੁਤ੍ਤੇ ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ ਚ ਅવਸੇਸਕਿਲੇਸਾਕੁਸਲਮੂਲਾਦੀਸੁ વੁਤ੍ਤੇਸੁ ਦੁਕ੍ਖਹੇਤੂਸੁ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁ ਤਣ੍ਹਾવ ‘‘ਸਮੁਦਯਸਚ੍ਚ’’ਨ੍ਤਿ વੁਤ੍ਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Kasmā panettha taṇhāva samudayasaccaṃ vuttāti? Visesahetubhāvato. Avijjā hi bhavesu ādīnavaṃ paṭicchādentī diṭṭhiādiupādānañca tattha tattha abhinivisamānaṃ taṇhaṃ abhivaḍḍheti, dosādayopi kammassa kāraṇaṃ honti, taṇhā pana taṃtaṃbhavayonigativiññāṇaṭṭhitisattāāvāsasattanikāyakulabhogissariyādivicittataṃ abhipatthentī kammavicittatāya upanissayataṃ kammassa ca sahāyabhāvaṃ upagacchantī bhavādivicittataṃ niyameti, tasmā dukkhassa visesahetubhāvato aññesupi avijjāupādānakammādīsu sutte abhidhamme ca avasesakilesākusalamūlādīsu vuttesu dukkhahetūsu vijjamānesu taṇhāva ‘‘samudayasacca’’nti vuttāti veditabbaṃ.
ਇਦਾਨਿ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਇਦਂ ਖੋ ਪਨ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਨਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਭਾવਂ, ਰੋਧ-ਸਦ੍ਦੋ ਚ ਚਾਰਕਂ ਦੀਪੇਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਭਾવੋ ਏਤ੍ਥ ਸਂਸਾਰਚਾਰਕਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਰੋਧਸ੍ਸ ਸਬ੍ਬਗਤਿਸੁਞ੍ਞਤ੍ਤਾ, ਸਮਧਿਗਤੇ વਾ ਤਸ੍ਮਿਂ ਸਂਸਾਰਚਾਰਕਸਙ੍ਖਾਤਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਰੋਧਸ੍ਸ ਅਭਾવੋ ਹੋਤਿ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤ੍ਤਾਤਿਪਿ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ વਾ ਅਨੁਪ੍ਪਾਦਨਿਰੋਧਪਚ੍ਚਯਤ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਂ। ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੇਨ ਚੇਤ੍ਥ ‘‘ਯੋ ਤਸ੍ਸਾਯੇવ ਤਣ੍ਹਾਯਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ ਨਯੇਨ ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧੋ વੁਤ੍ਤੋ, ਸੋ ਕਸ੍ਮਾ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਚੇ? ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧੇਨ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧੋ। ਬ੍ਯਾਧਿਨਿਮਿਤ੍ਤવੂਪਸਮੇਨ ਬ੍ਯਾਧਿવੂਪਸਮੋ વਿਯ ਹਿ ਹੇਤੁਨਿਰੋਧੇਨ ਫਲਨਿਰੋਧੋ, ਤਸ੍ਮਾ ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧੇਨੇવ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਨ ਅਞ੍ਞਥਾ। ਤੇਨਾਹ –
Idāni dukkhanirodhaṃ ariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodha’’ntiādimāha. Tattha yasmā ni-saddo abhāvaṃ, rodha-saddo ca cārakaṃ dīpeti, tasmā abhāvo ettha saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa sabbagatisuññattā, samadhigate vā tasmiṃ saṃsāracārakasaṅkhātassa dukkharodhassa abhāvo hoti tappaṭipakkhattātipi ‘‘dukkhanirodha’’nti vuccati. Dukkhassa vā anuppādanirodhapaccayattā dukkhanirodhaṃ. Dukkhanirodhaṃ dassentena cettha ‘‘yo tassāyeva taṇhāyā’’tiādinā nayena samudayanirodho vutto, so kasmā vuttoti ce? Samudayanirodhena dukkhanirodho. Byādhinimittavūpasamena byādhivūpasamo viya hi hetunirodhena phalanirodho, tasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, na aññathā. Tenāha –
‘‘ਯਥਾਪਿ ਮੂਲੇ ਅਨੁਪਦ੍ਦવੇ ਦਲ਼੍ਹੇ।
‘‘Yathāpi mūle anupaddave daḷhe;
ਛਿਨ੍ਨੋਪਿ ਰੁਕ੍ਖੋ ਪੁਨਰੇવ ਰੂਹਤਿ।
Chinnopi rukkho punareva rūhati;
ਏવਮ੍ਪਿ ਤਣ੍ਹਾਨੁਸਯੇ ਅਨੂਹਤੇ।
Evampi taṇhānusaye anūhate;
ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤੀ ਦੁਕ੍ਖਮਿਦਂ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨ’’ਨ੍ਤਿ॥ (ਧ॰ ਪ॰ ੩੩੮)।
Nibbattatī dukkhamidaṃ punappuna’’nti. (dha. pa. 338);
ਇਤਿ ਯਸ੍ਮਾ ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧੇਨੇવ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਭਗવਾ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧੇਨ ਦੇਸੇਸਿ। ਸੀਹਸਮਾਨવੁਤ੍ਤਿਨੋ ਹਿ ਤਥਾਗਤਾ। ਤੇ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਰੋਧੇਨ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਞ੍ਚ ਦੇਸੇਨ੍ਤਾ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਨ ਫਲੇ। ਯਥਾ ਹਿ ਸੀਹੋ ਯੇਨਤ੍ਤਨਿ ਸਰੋ ਖਿਤ੍ਤੋ, ਤਤ੍ਥੇવ ਅਤ੍ਤਨੋ ਬਲਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨ ਸਰੇ, ਤਥਾ ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਕਾਰਣੇ ਪਟਿਪਤ੍ਤਿ, ਨ ਫਲੇ। ਤਿਤ੍ਥਿਯਾ ਪਨ ਸੁવਾਨવੁਤ੍ਤਿਨੋ। ਤੇ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਰੋਧੇਨ੍ਤਾ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਞ੍ਚ ਦੇਸੇਨ੍ਤਾ ਅਤ੍ਤਕਿਲਮਥਾਨੁਯੋਗਦੇਸਨਾਦੀਹਿ ਫਲੇ ਪਟਿਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਨ ਹੇਤੁਮ੍ਹਿ। ਯਥਾ ਹਿ ਸੁਨਖਾ ਕੇਨਚਿ ਲੇਡ੍ਡੁਪ੍ਪਹਾਰੇ ਦਿਨ੍ਨੇ ਭੁਸ੍ਸਨ੍ਤਾ ਲੇਡ੍ਡੁਂ ਖਾਦਨ੍ਤਿ, ਨ ਪਹਾਰਦਾਯਕੇ ਉਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ, ਏવਂ ਅਞ੍ਞਤਿਤ੍ਥਿਯਾ ਦੁਕ੍ਖਂ ਨਿਰੋਧੇਤੁਕਾਮਾ ਕਾਯਖੇਦਮਨੁਯੁਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਨ ਕਿਲੇਸਨਿਰੋਧਨਂ, ਏવਂ ਤਾવ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਸ੍ਸ ਸਮੁਦਯਨਿਰੋਧવਸੇਨ ਦੇਸਨਾਯ ਪਯੋਜਨਂ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Iti yasmā samudayanirodheneva dukkhaṃ nirujjhati, tasmā bhagavā dukkhanirodhaṃ dassento samudayanirodhena desesi. Sīhasamānavuttino hi tathāgatā. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā hetumhi paṭipajjanti, na phale. Yathā hi sīho yenattani saro khitto, tattheva attano balaṃ dasseti, na sare, tathā buddhānaṃ kāraṇe paṭipatti, na phale. Titthiyā pana suvānavuttino. Te dukkhaṃ nirodhentā dukkhanirodhañca desentā attakilamathānuyogadesanādīhi phale paṭipajjanti, na hetumhi. Yathā hi sunakhā kenaci leḍḍuppahāre dinne bhussantā leḍḍuṃ khādanti, na pahāradāyake uṭṭhahanti, evaṃ aññatitthiyā dukkhaṃ nirodhetukāmā kāyakhedamanuyujjanti, na kilesanirodhanaṃ, evaṃ tāva dukkhanirodhassa samudayanirodhavasena desanāya payojanaṃ veditabbaṃ.
ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਸ੍ਸਾਯੇવ ਤਣ੍ਹਾਯਾਤਿ ਤਸ੍ਸਾ ‘‘ਪੋਨੋਬ੍ਭવਿਕਾ’’ਤਿ વਤ੍વਾ ਕਾਮਤਣ੍ਹਾਦਿવਸੇਨ વਿਭਤ੍ਤਤਣ੍ਹਾਯ। વਿਰਾਗੋ વੁਚ੍ਚਤਿ ਮਗ੍ਗੋ। ‘‘વਿਰਾਗਾ વਿਮੁਚ੍ਚਤੀ’’ਤਿ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੪੫; ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੩.੧੨, ੫੯) ਹਿ વੁਤ੍ਤਂ। વਿਰਾਗੇਨ ਨਿਰੋਧੋ વਿਰਾਗਨਿਰੋਧੋ, ਅਨੁਸਯਸਮੁਗ੍ਘਾਤਤੋ ਅਸੇਸੋ વਿਰਾਗਨਿਰੋਧੋ ਅਸੇਸવਿਰਾਗਨਿਰੋਧੋ। ਅਥ વਾ વਿਰਾਗੋਤਿ ਪਹਾਨਂ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਅਨੁਸਯਸਮੁਗ੍ਘਾਤਤੋ ਅਸੇਸੋ વਿਰਾਗੋ ਅਸੇਸੋ ਨਿਰੋਧੋਤਿ ਏવਮ੍ਪੇਤ੍ਥ ਯੋਜਨਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ, ਅਤ੍ਥਤੋ ਪਨ ਸਬ੍ਬਾਨੇવ ਏਤਾਨਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਸ੍ਸ વੇવਚਨਾਨਿ। ਪਰਮਤ੍ਥਤੋ ਹਿ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧੋ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਨ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਤਂ ਆਗਮ੍ਮ ਤਣ੍ਹਾ વਿਰਜ੍ਜਤਿ ਚੇવ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ ਚ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘વਿਰਾਗੋ’’ਤਿ ਚ ‘‘ਨਿਰੋਧੋ’’ਤਿ ਚ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਯਸ੍ਮਾ ਚ ਤਦੇવ ਆਗਮ੍ਮ ਤਸ੍ਸਾ ਚਾਗਾਦਯੋ ਹੋਨ੍ਤਿ, ਕਾਮਗੁਣਾਲਯਾਦੀਸੁ ਚੇਤ੍ਥ ਏਕੋਪਿ ਆਲਯੋ ਨਤ੍ਥਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਚਾਗੋ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗੋ ਮੁਤ੍ਤਿ ਅਨਾਲਯੋਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
Ayaṃ panettha attho. Tassāyeva taṇhāyāti tassā ‘‘ponobbhavikā’’ti vatvā kāmataṇhādivasena vibhattataṇhāya. Virāgo vuccati maggo. ‘‘Virāgā vimuccatī’’ti (ma. ni. 1.245; saṃ. ni. 3.12, 59) hi vuttaṃ. Virāgena nirodho virāganirodho, anusayasamugghātato aseso virāganirodho asesavirāganirodho. Atha vā virāgoti pahānaṃ vuccati, tasmā anusayasamugghātato aseso virāgo aseso nirodhoti evampettha yojanā daṭṭhabbā, atthato pana sabbāneva etāni nibbānassa vevacanāni. Paramatthato hi dukkhanirodho ariyasaccanti nibbānaṃ vuccati. Yasmā pana taṃ āgamma taṇhā virajjati ceva nirujjhati ca, tasmā ‘‘virāgo’’ti ca ‘‘nirodho’’ti ca vuccati. Yasmā ca tadeva āgamma tassā cāgādayo honti, kāmaguṇālayādīsu cettha ekopi ālayo natthi, tasmā cāgo paṭinissaggo mutti anālayoti vuccati.
ਇਦਾਨਿ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨਿਪਟਿਪਦਾਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਇਦਂ ਖੋ ਪਨ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਯਸ੍ਮਾ ਪਨੇਤਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਂ ਗਚ੍ਛਤਿ ਆਰਮ੍ਮਣવਸਏਨ ਤਦਭਿਮੁਖਭੂਤਤ੍ਤਾ, ਪਟਿਪਦਾ ਚ ਹੋਤਿ ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਪ੍ਪਤ੍ਤਿਯਾ, ਤਸ੍ਮਾ ‘‘ਦੁਕ੍ਖਨਿਰੋਧਗਾਮਿਨੀ ਪਟਿਪਦਾ’’ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਸੇਸਮੇਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਨਯਮੇવ। ਕੋ ਪਨ ਨੇਸਂ ਦੁਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਸਚ੍ਚਟ੍ਠੋਤਿ? ਯੋ ਪਞ੍ਞਾਚਕ੍ਖੁਨਾ ਉਪਪਰਿਕ੍ਖਿਯਮਾਨਾਨਂ ਮਾਯਾવ વਿਪਰੀਤੋ, ਮਰੀਚਿવ વਿਸਂવਾਦਕੋ, ਤਿਤ੍ਥਿਯਾਨਂ ਅਤ੍ਤਾ વਿਯ ਅਨੁਪਲਬ੍ਭਸਭਾવੋ ਚ ਨ ਹੋਤਿ, ਅਥ ਖੋ ਬਾਧਨਪ੍ਪਭવਸਨ੍ਤਿਨਿਯ੍ਯਾਨਪ੍ਪਕਾਰੇਨ ਤਚ੍ਛਾવਿਪਰੀਤਭੂਤਭਾવੇਨ ਅਰਿਯਞਾਣਸ੍ਸ ਗੋਚਰੋ ਹੋਤਿਯੇવ, ਏਸ ਅਗ੍ਗਿਲਕ੍ਖਣਂ વਿਯ ਲੋਕਪਕਤਿ વਿਯ ਚ ਤਚ੍ਛਾવਿਪਰੀਤਭੂਤਭਾવੋ ਸਚ੍ਚਟ੍ਠੋਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਅਗ੍ਗਿਲਕ੍ਖਣਂ ਨਾਮ ਉਣ੍ਹਤ੍ਤਂ। ਤਞ੍ਹਿ ਕਤ੍ਥਚਿ ਕਟ੍ਠਾਦਿਉਪਾਦਾਨਭੇਦੇ વਿਸਂવਾਦਕਂ વਿਪਰੀਤਂ ਅਭੂਤਂ વਾ ਕਦਾਚਿਪਿ ਨ ਹੋਤਿ, ‘‘ਜਾਤਿਧਮ੍ਮਾ ਜਰਾਧਮ੍ਮਾ, ਅਥੋ ਮਰਣਧਮ੍ਮਿਨੋ’’ਤਿ (ਅ॰ ਨਿ॰ ੫.੫੭) ਏવਂ વੁਤ੍ਤਜਾਤਿਆਦਿਕਾ ਲੋਕਪਕਤੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ‘‘ਏਕਚ੍ਚਾਨਂ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਾਨਂ ਤਿਰਿਯਂ ਦੀਘਤਾ, ਮਨੁਸ੍ਸਾਦੀਨਂ ਉਦ੍ਧਂ ਦੀਘਤਾ, વੁਦ੍ਧਿਨਿਟ੍ਠਪ੍ਪਤ੍ਤਾਨਂ ਪੁਨ ਅવਡ੍ਢਨਨ੍ਤਿ ਏવਮਾਦਿਕਾ ਚ ਲੋਕਪਕਤੀ’’ਤਿ વਦਨ੍ਤਿ।
Idāni dukkhanirodhagāminipaṭipadāariyasaccaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kho pana, bhikkhave, dukkhanirodhagāminī’’tiādimāha. Yasmā panetaṃ ariyasaccaṃ dukkhanirodhaṃ gacchati ārammaṇavasaena tadabhimukhabhūtattā, paṭipadā ca hoti dukkhanirodhappattiyā, tasmā ‘‘dukkhanirodhagāminī paṭipadā’’ti vuccati. Sesamettha vuttanayameva. Ko pana nesaṃ dukkhādīnaṃ saccaṭṭhoti? Yo paññācakkhunā upaparikkhiyamānānaṃ māyāva viparīto, marīciva visaṃvādako, titthiyānaṃ attā viya anupalabbhasabhāvo ca na hoti, atha kho bādhanappabhavasantiniyyānappakārena tacchāviparītabhūtabhāvena ariyañāṇassa gocaro hotiyeva, esa aggilakkhaṇaṃ viya lokapakati viya ca tacchāviparītabhūtabhāvo saccaṭṭhoti veditabbo. Ettha ca aggilakkhaṇaṃ nāma uṇhattaṃ. Tañhi katthaci kaṭṭhādiupādānabhede visaṃvādakaṃ viparītaṃ abhūtaṃ vā kadācipi na hoti, ‘‘jātidhammā jarādhammā, atho maraṇadhammino’’ti (a. ni. 5.57) evaṃ vuttajātiādikā lokapakatīti veditabbā. ‘‘Ekaccānaṃ tiracchānānaṃ tiriyaṃ dīghatā, manussādīnaṃ uddhaṃ dīghatā, vuddhiniṭṭhappattānaṃ puna avaḍḍhananti evamādikā ca lokapakatī’’ti vadanti.
ਅਪਿਚ –
Apica –
ਨਾਬਾਧਕਂ ਯਤੋ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਦੁਕ੍ਖਾ ਅਞ੍ਞਂ ਨ ਬਾਧਕਂ।
Nābādhakaṃ yato dukkhaṃ, dukkhā aññaṃ na bādhakaṃ;
ਬਾਧਕਤ੍ਤਨਿਯਾਮੇਨ, ਤਤੋ ਸਚ੍ਚਮਿਦਂ ਮਤਂ॥
Bādhakattaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
ਤਂ વਿਨਾ ਨਾਞ੍ਞਤੋ ਦੁਕ੍ਖਂ, ਨ ਹੋਤਿ ਨ ਚ ਤਂ ਤਤੋ।
Taṃ vinā nāññato dukkhaṃ, na hoti na ca taṃ tato;
ਦੁਕ੍ਖਹੇਤੁਨਿਯਾਮੇਨ, ਇਤਿ ਸਚ੍ਚਂ વਿਸਤ੍ਤਿਕਾ॥
Dukkhahetuniyāmena, iti saccaṃ visattikā.
ਨਾਞ੍ਞਾ ਨਿਬ੍ਬਾਨਤੋ ਸਨ੍ਤਿ, ਸਨ੍ਤਂ ਨ ਚ ਨ ਤਂ ਯਤੋ।
Nāññā nibbānato santi, santaṃ na ca na taṃ yato;
ਸਨ੍ਤਭਾવਨਿਯਾਮੇਨ, ਤਤੋ ਸਚ੍ਚਮਿਦਂ ਮਤਂ॥
Santabhāvaniyāmena, tato saccamidaṃ mataṃ.
ਮਗ੍ਗਾ ਅਞ੍ਞਂ ਨ ਨਿਯ੍ਯਾਨਂ, ਅਨਿਯ੍ਯਾਨੋ ਨ ਚਾਪਿ ਸੋ।
Maggā aññaṃ na niyyānaṃ, aniyyāno na cāpi so;
ਤਚ੍ਛਨਿਯ੍ਯਾਨਭਾવਤ੍ਤਾ, ਇਤਿ ਸੋ ਸਚ੍ਚਸਮ੍ਮਤੋ॥
Tacchaniyyānabhāvattā, iti so saccasammato.
ਇਤਿ ਤਚ੍ਛਾવਿਪਲ੍ਲਾਸ-ਭੂਤਭਾવਂ ਚਤੂਸੁਪਿ।
Iti tacchāvipallāsa-bhūtabhāvaṃ catūsupi;
ਦੁਕ੍ਖਾਦੀਸ੍વવਿਸੇਸੇਨ, ਸਚ੍ਚਟ੍ਠਂ ਆਹੁ ਪਣ੍ਡਿਤਾਤਿ॥ (વਿਭ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧੮੯)।
Dukkhādīsvavisesena, saccaṭṭhaṃ āhu paṇḍitāti. (vibha. aṭṭha. 189);
੧੫. ਪੁਬ੍ਬੇ ਅਨਨੁਸ੍ਸੁਤੇਸੂਤਿ ਇਤੋ ਪੁਬ੍ਬੇ ‘‘ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿਨਾ ਨ ਅਨੁਸ੍ਸੁਤੇਸੁ ਅਸ੍ਸੁਤਪੁਬ੍ਬੇਸੁ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮੇਸੁ। ਚਕ੍ਖੁਨ੍ਤਿਆਦੀਨਿ ਞਾਣવੇવਚਨਾਨੇવ। ਞਾਣਮੇવ ਹੇਤ੍ਥ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਖੁ વਿਯਾਤਿ ਚਕ੍ਖੁ, ਞਾਣਟ੍ਠੇਨ ਞਾਣਂ, ਪਕਾਰਤੋ ਜਾਨਨਟ੍ਠੇਨ ਪਞ੍ਞਾ, ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨਟ੍ਠੇਨ વਿਜ੍ਜਾ, ਸਚ੍ਚਪ੍ਪਟਿਚ੍ਛਾਦਕਸ੍ਸ ਮੋਹਨ੍ਧਕਾਰਸ੍ਸ વਿਧਮਨਤੋ ਓਭਾਸਨਟ੍ਠੇਨ ਆਲੋਕੋਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਂ ਪਨੇਤਂ ਚਤੂਸੁ ਸਚ੍ਚੇਸੁ ਲੋਕਿਯਲੋਕੁਤ੍ਤਰਮਿਸ੍ਸਕਂ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
15.Pubbe ananussutesūti ito pubbe ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā na anussutesu assutapubbesu catusaccadhammesu. Cakkhuntiādīni ñāṇavevacanāneva. Ñāṇameva hettha paccakkhato dassanaṭṭhena cakkhu viyāti cakkhu, ñāṇaṭṭhena ñāṇaṃ, pakārato jānanaṭṭhena paññā, paṭivijjhanaṭṭhena vijjā, saccappaṭicchādakassa mohandhakārassa vidhamanato obhāsanaṭṭhena ālokoti vuttaṃ. Taṃ panetaṃ catūsu saccesu lokiyalokuttaramissakaṃ niddiṭṭhanti veditabbaṃ.
੧੬. ਯਾવਕੀવਞ੍ਚਾਤਿ ਯਤ੍ਤਕਂ ਕਾਲਂ। ਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਨ੍ਤਿ ਸਚ੍ਚਞਾਣਕਿਚ੍ਚਞਾਣਕਤਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤਾਨਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਪਰਿવਟ੍ਟਾਨਂ વਸੇਨ ਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਂ। ਸਚ੍ਚਞਾਣਾਦਿવਸੇਨ ਹਿ ਤਯੋ ਪਰਿવਟ੍ਟਾ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ ਞਾਣਦਸ੍ਸਨਂ। ਏਤ੍ਥ ਚ ‘‘ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖਂ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਂ, ਇਦਂ ਦੁਕ੍ਖਸਮੁਦਯ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਚਤੂਸੁ ਸਚ੍ਚੇਸੁ ਯਥਾਭੂਤਞਾਣਂ ਸਚ੍ਚਞਾਣਂ ਨਾਮ। ਤੇਸੁਯੇવ ‘‘ਪਰਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯਂ ਪਹਾਤਬ੍ਬਂ ਸਚ੍ਛਿਕਾਤਬ੍ਬਂ ਭਾવੇਤਬ੍ਬ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਕਿਚ੍ਚਜਾਨਨਞਾਣਂ ਕਿਚ੍ਚਞਾਣਂ ਨਾਮ। ‘‘ਪਰਿਞ੍ਞਾਤਂ ਪਹੀਨਂ ਸਚ੍ਛਿਕਤਂ ਭਾવਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਏવਂ ਤਸ੍ਸ ਕਤਭਾવਜਾਨਨਞਾਣਂ ਕਤਞਾਣਂ ਨਾਮ। ਦ੍વਾਦਸਾਕਾਰਨ੍ਤਿ ਤੇਸਂਯੇવ ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਸਚ੍ਚੇ ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਆਕਾਰਾਨਂ વਸੇਨ ਦ੍વਾਦਸਾਕਾਰਂ। ਞਾਣਦਸ੍ਸਨਨ੍ਤਿ ਏਤੇਸਂ ਤਿਪਰਿવਟ੍ਟਾਨਂ ਦ੍વਾਦਸਨ੍ਨਂ ਆਕਾਰਾਨਂ વਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤਂ ਦਸ੍ਸਨਂ।
16.Yāvakīvañcāti yattakaṃ kālaṃ. Tiparivaṭṭanti saccañāṇakiccañāṇakatañāṇasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ parivaṭṭānaṃ vasena tiparivaṭṭaṃ. Saccañāṇādivasena hi tayo parivaṭṭā etassāti tiparivaṭṭanti vuccati ñāṇadassanaṃ. Ettha ca ‘‘idaṃ dukkhaṃ ariyasaccaṃ, idaṃ dukkhasamudaya’’nti evaṃ catūsu saccesu yathābhūtañāṇaṃ saccañāṇaṃ nāma. Tesuyeva ‘‘pariññeyyaṃ pahātabbaṃ sacchikātabbaṃ bhāvetabba’’nti evaṃ kattabbakiccajānanañāṇaṃ kiccañāṇaṃ nāma. ‘‘Pariññātaṃ pahīnaṃ sacchikataṃ bhāvita’’nti evaṃ tassa katabhāvajānanañāṇaṃ katañāṇaṃ nāma. Dvādasākāranti tesaṃyeva ekekasmiṃ sacce tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ ākārānaṃ vasena dvādasākāraṃ. Ñāṇadassananti etesaṃ tiparivaṭṭānaṃ dvādasannaṃ ākārānaṃ vasena uppannañāṇasaṅkhātaṃ dassanaṃ.
ਅਨੁਤ੍ਤਰਂ ਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੋਧਿਨ੍ਤਿ ਉਤ੍ਤਰવਿਰਹਿਤਂ ਸਬ੍ਬਸੇਟ੍ਠਂ ਸਮ੍ਮਾ ਸਾਮਞ੍ਚ ਬੋਧਿਂ। ਅਥ વਾ ਪਸਤ੍ਥਂ ਸੁਨ੍ਦਰਞ੍ਚ ਬੋਧਿਂ। ਬੋਧੀਤਿ ਚ ਭਗવਤੋ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗੋ ਇਧਾਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਸਾવਕਾਨਂ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗੋ ਅਨੁਤ੍ਤਰਾ ਬੋਧਿ ਹੋਤਿ, ਨ ਹੋਤੀਤਿ? ਨ ਹੋਤਿ। ਕਸ੍ਮਾ? ਅਸਬ੍ਬਗੁਣਦਾਯਕਤ੍ਤਾ। ਤੇਸਞ੍ਹਿ ਕਸ੍ਸਚਿ ਅਰਹਤ੍ਤਮਗ੍ਗੋ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲਮੇવ ਦੇਤਿ, ਕਸ੍ਸਚਿ ਤਿਸ੍ਸੋ વਿਜ੍ਜਾ, ਕਸ੍ਸਚਿ ਛ ਅਭਿਞ੍ਞਾ, ਕਸ੍ਸਚਿ ਚਤਸ੍ਸੋ ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾ, ਕਸ੍ਸਚਿ ਸਾવਕਪਾਰਮੀਞਾਣਂ। ਪਚ੍ਚੇਕਬੁਦ੍ਧਾਨਮ੍ਪਿ ਪਚ੍ਚੇਕਬੋਧਿਞਾਣਮੇવ ਦੇਤਿ, ਬੁਦ੍ਧਾਨਂ ਪਨ ਸਬ੍ਬਗੁਣਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਂ ਦੇਤਿ ਅਭਿਸੇਕੋ વਿਯ ਰਞ੍ਞੋ ਸਬ੍ਬਲੋਕਿਸ੍ਸਰਿਯਭਾવਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਅਞ੍ਞਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿਪਿ ਅਨੁਤ੍ਤਰਾ ਬੋਧਿ ਨ ਹੋਤੀਤਿ। ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋਤਿ ਪਚ੍ਚਞ੍ਞਾਸਿਨ੍ਤਿ ਅਭਿਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧੋ ਅਹਂ ਪਤ੍ਤੋ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਿਤ੍વਾ ਠਿਤੋਤਿ ਏવਂ ਪਟਿਜਾਨਿਂ। ਞਾਣਞ੍ਚ ਪਨ ਮੇ ਦਸ੍ਸਨਂ ਉਦਪਾਦੀਤਿ ਅਧਿਗਤਗੁਣਾਨਂ ਯਾਥਾવਤੋ ਦਸ੍ਸਨਸਮਤ੍ਥਂ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਞਾਣਞ੍ਚ ਪਨ ਮੇ ਉਦਪਾਦਿ। ਅਕੁਪ੍ਪਾ ਮੇ વਿਮੁਤ੍ਤੀਤਿ ਅਯਂ ਮਯ੍ਹਂ ਅਰਹਤ੍ਤਫਲવਿਮੁਤ੍ਤਿ ਅਕੁਪ੍ਪਾ ਪਟਿਪਕ੍ਖੇਹਿ ਨ ਕੋਪੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਏવਂ ਞਾਣਂ ਉਦਪਾਦਿ। ਤਤ੍ਥ ਦ੍વੀਹਾਕਾਰੇਹਿ ਅਕੁਪ੍ਪਤਾ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ ਮਗ੍ਗਸਙ੍ਖਾਤਕਾਰਣਤੋ ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਤੋ ਚ। ਸਾ ਹਿ ਚਤੂਹਿ ਮਗ੍ਗੇਹਿ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪੁਨ ਅਨਿવਤ੍ਤਨਤਾਯ ਕਾਰਣਤੋਪਿ ਅਕੁਪ੍ਪਾ, ਅਕੁਪ੍ਪਧਮ੍ਮਂ ਨਿਬ੍ਬਾਨਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਤਾਯ ਆਰਮ੍ਮਣਤੋਪਿ ਅਕੁਪ੍ਪਾ ਅਨਾਕੁਪ੍ਪਾਰਮ੍ਮਣਾਨਂ ਲੋਕਿਯਸਮਾਪਤ੍ਤੀਨਂ ਤਦਭਾવਤੋ। ਅਨ੍ਤਿਮਾਤਿ ਪਚ੍ਛਿਮਾ। ਨਤ੍ਥਿ ਦਾਨਿ ਪੁਨਬ੍ਭવੋਤਿ ਇਦਾਨਿ ਪੁਨ ਅਞ੍ਞੋ ਭવੋ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥੀਤਿ।
Anuttaraṃ sammāsambodhinti uttaravirahitaṃ sabbaseṭṭhaṃ sammā sāmañca bodhiṃ. Atha vā pasatthaṃ sundarañca bodhiṃ. Bodhīti ca bhagavato arahattamaggo idhādhippeto. Sāvakānaṃ arahattamaggo anuttarā bodhi hoti, na hotīti? Na hoti. Kasmā? Asabbaguṇadāyakattā. Tesañhi kassaci arahattamaggo arahattaphalameva deti, kassaci tisso vijjā, kassaci cha abhiññā, kassaci catasso paṭisambhidā, kassaci sāvakapāramīñāṇaṃ. Paccekabuddhānampi paccekabodhiñāṇameva deti, buddhānaṃ pana sabbaguṇasampattiṃ deti abhiseko viya rañño sabbalokissariyabhāvaṃ. Tasmā aññassa kassacipi anuttarā bodhi na hotīti. Abhisambuddhoti paccaññāsinti abhisambuddho ahaṃ patto paṭivijjhitvā ṭhitoti evaṃ paṭijāniṃ. Ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādīti adhigataguṇānaṃ yāthāvato dassanasamatthaṃ paccavekkhaṇañāṇañca pana me udapādi. Akuppā me vimuttīti ayaṃ mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppā paṭipakkhehi na kopetabbāti evaṃ ñāṇaṃ udapādi. Tattha dvīhākārehi akuppatā veditabbā maggasaṅkhātakāraṇato ca ārammaṇato ca. Sā hi catūhi maggehi samucchinnakilesānaṃ puna anivattanatāya kāraṇatopi akuppā, akuppadhammaṃ nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattatāya ārammaṇatopi akuppā anākuppārammaṇānaṃ lokiyasamāpattīnaṃ tadabhāvato. Antimāti pacchimā. Natthi dāni punabbhavoti idāni puna añño bhavo nāma natthīti.
ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਪਨ વੇਯ੍ਯਾਕਰਣਸ੍ਮਿਨ੍ਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਨਿਗ੍ਗਾਥਕੇ ਸੁਤ੍ਤੇ। ਨਿਗ੍ਗਾਥਕਞ੍ਹਿ ਸੁਤ੍ਤਂ ਪੁਚ੍ਛਾવਿਸ੍ਸਜ੍ਜਨਸਹਿਤਂ ‘‘વੇਯ੍ਯਾਕਰਣ’’ਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਭਞ੍ਞਮਾਨੇਤਿ ਭਣਿਯਮਾਨੇ, ਦੇਸਿਯਮਾਨੇਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਰਜਨ੍ਤਿ ਅਪਾਯਗਮਨੀਯਰਾਗਰਜਾਦੀਨਂ વਿਗਮੇਨ વਿਰਜਂ। વੀਤਮਲਨ੍ਤਿ ਅਨવਸੇਸਦਿਟ੍ਠਿવਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾਮਲਾਪਗਮੇਨ વੀਤਮਲਂ । ਪਠਮਮਗ੍ਗવਜ੍ਝਕਿਲੇਸਰਜਾਭਾવੇਨ વਾ વਿਰਜਂ, ਪਞ੍ਚવਿਧਦੁਸ੍ਸੀਲ੍ਯਮਲਾਪਗਮੇਨ વੀਤਮਲਂ। ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁਨ੍ਤਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਾਯੁਸੁਤ੍ਤੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੨.੩੮੩ ਆਦਯੋ) ਹੇਟ੍ਠਿਮਾ ਤਯੋ ਮਗ੍ਗਾ વੁਤ੍ਤਾ, ਚੂਲ਼ਰਾਹੁਲੋવਾਦੇ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੩.੪੧੬ ਆਦਯੋ) ਆਸવਕ੍ਖਯੋ, ਇਧ ਪਨ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਚਤੁਸਚ੍ਚਸਙ੍ਖਾਤੇਸੁ ਧਮ੍ਮੇਸੁ ਤੇਸਂ ਦਸ੍ਸਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਖੂਤਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁ, ਹੇਟ੍ਠਿਮੇਸੁ વਾ ਤੀਸੁ ਮਗ੍ਗਧਮ੍ਮੇਸੁ ਏਕਂ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਮਗ੍ਗਸਙ੍ਖਾਤਂ ਚਕ੍ਖੂਤਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁ, ਸਮਥવਿਪਸ੍ਸਨਾਧਮ੍ਮਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤਾਯ ਸੀਲਾਦਿਤਿવਿਧਧਮ੍ਮਕ੍ਖਨ੍ਧਭੂਤਤਾਯ વਾ ਧਮ੍ਮਮਯਂ ਚਕ੍ਖੂਤਿਪਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਖੁ, ਤਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਆਕਾਰਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਯਂ ਕਿਞ੍ਚਿ ਸਮੁਦਯਧਮ੍ਮਂ, ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਨਿਰੋਧਧਮ੍ਮ’’ਨ੍ਤਿ ਆਹ। ਨਨੁ ਚ ਮਗ੍ਗਞਾਣਂ ਅਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਂ, ਨ ਸਙ੍ਖਤਧਮ੍ਮਾਰਮ੍ਮਣਨ੍ਤਿ? ਸਚ੍ਚਮੇਤਂ, ਯਸ੍ਮਾ ਤਂ ਨਿਰੋਧਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਕਤ੍વਾ ਕਿਚ੍ਚવਸੇਨ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਤਂ ਅਸਮ੍ਮੋਹਪ੍ਪਟਿવੇਧવਸੇਨ ਪਟਿવਿਜ੍ਝਨ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਤਥਾ વੁਤ੍ਤਂ।
Imasmiñca pana veyyākaraṇasminti imasmiṃ niggāthake sutte. Niggāthakañhi suttaṃ pucchāvissajjanasahitaṃ ‘‘veyyākaraṇa’’nti vuccati. Bhaññamāneti bhaṇiyamāne, desiyamāneti attho. Virajanti apāyagamanīyarāgarajādīnaṃ vigamena virajaṃ. Vītamalanti anavasesadiṭṭhivicikicchāmalāpagamena vītamalaṃ . Paṭhamamaggavajjhakilesarajābhāvena vā virajaṃ, pañcavidhadussīlyamalāpagamena vītamalaṃ. Dhammacakkhunti brahmāyusutte (ma. ni. 2.383 ādayo) heṭṭhimā tayo maggā vuttā, cūḷarāhulovāde (ma. ni. 3.416 ādayo) āsavakkhayo, idha pana sotāpattimaggo adhippeto. Catusaccasaṅkhātesu dhammesu tesaṃ dassanaṭṭhena cakkhūti dhammacakkhu, heṭṭhimesu vā tīsu maggadhammesu ekaṃ sotāpattimaggasaṅkhātaṃ cakkhūti dhammacakkhu, samathavipassanādhammanibbattatāya sīlāditividhadhammakkhandhabhūtatāya vā dhammamayaṃ cakkhūtipi dhammacakkhu, tassa uppattiākāradassanatthaṃ ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ, sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti āha. Nanu ca maggañāṇaṃ asaṅkhatadhammārammaṇaṃ, na saṅkhatadhammārammaṇanti? Saccametaṃ, yasmā taṃ nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena sabbasaṅkhataṃ asammohappaṭivedhavasena paṭivijjhantaṃ uppajjati, tasmā tathā vuttaṃ.
੧੭. ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕੇਤਿ ਪਟਿવੇਧਞਾਣਞ੍ਚੇવ ਦੇਸਨਾਞਾਣਞ੍ਚ ਪવਤ੍ਤਨਟ੍ਠੇਨ ਚਕ੍ਕਨ੍ਤਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਂ। ਬੋਧਿਪਲ੍ਲਙ੍ਕੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਹਿ ਚਤੂਸੁ ਸਚ੍ਚੇਸੁ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਦ੍વਾਦਸਾਕਾਰਂ ਪਟਿવੇਧਞਾਣਮ੍ਪਿ, ਇਸਿਪਤਨੇ ਨਿਸਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਦ੍વਾਦਸਾਕਾਰਾਯ ਸਚ੍ਚਦੇਸਨਾਯ ਪવਤ੍ਤਕਂ ਦੇਸਨਾਞਾਣਮ੍ਪਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਂ ਨਾਮ। ਉਭਯਮ੍ਪਿ ਹੇਤਂ ਦਸਬਲਸ੍ਸ ਉਰੇ ਪવਤ੍ਤਞਾਣਮੇવ। ਤਦੁਭਯਂ ਇਮਾਯ ਦੇਸਨਾਯ ਪਕਾਸੇਨ੍ਤੇਨ ਭਗવਤਾ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਂ ਪવਤ੍ਤਿਤਂ ਨਾਮ। ਤਂ ਪਨੇਤਂ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਂ ਯਾવ ਅਞ੍ਞਾਸਿਕੋਣ੍ਡਞ੍ਞਤ੍ਥੇਰੋ ਅਟ੍ਠਾਰਸਹਿ ਬ੍ਰਹ੍ਮਕੋਟੀਹਿ ਸਦ੍ਧਿਂ ਸੋਤਾਪਤ੍ਤਿਫਲੇ ਪਤਿਟ੍ਠਾਤਿ, ਤਾવ ਭਗવਾ ਪવਤ੍ਤੇਤਿ ਨਾਮ ਪવਤ੍ਤਨਕਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਅਨਿਟ੍ਠਿਤਤ੍ਤਾ। ਪਤਿਟ੍ਠਿਤੇ ਪવਤ੍ਤਿਤਂ ਨਾਮ ਕਸ੍ਸਪਸਮ੍ਮਾਸਮ੍ਬੁਦ੍ਧਸ੍ਸ ਸਾਸਨਨ੍ਤਰਧਾਨਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਯਾવ ਬੁਦ੍ਧੁਪ੍ਪਾਦੋ, ਏਤ੍ਤਕਂ ਕਾਲਂ ਅਪ੍ਪવਤ੍ਤਪੁਬ੍ਬਸ੍ਸ ਪવਤ੍ਤਿਤਤ੍ਤਾ। ਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਪવਤ੍ਤਿਤੇ ਚ ਪਨ ਭਗવਤਾ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕੇ ਭੁਮ੍ਮਾ ਦੇવਾ ਸਦ੍ਦਮਨੁਸ੍ਸਾવੇਸੁ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਭੁਮ੍ਮਾਤਿ ਭੂਮਟ੍ਠਕਦੇવਤਾ। ਸਦ੍ਦਮਨੁਸ੍ਸਾવੇਸੁਨ੍ਤਿ ਏਕਪ੍ਪਹਾਰੇਨੇવ ਸਾਧੁਕਾਰਂ ਦਤ੍વਾ ‘‘ਏਤਂ ਭਗવਤਾ’’ਤਿਆਦੀਨਿ વਦਨ੍ਤਾ ਅਨੁਸ੍ਸਾવਯਿਂਸੁ। ਓਭਾਸੋਤਿ ਸਬ੍ਬਞ੍ਞੁਤਞ੍ਞਾਣਾਨੁਭਾવੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਚਿਤ੍ਤਪਚ੍ਚਯਉਤੁਸਮੁਟ੍ਠਾਨੋ ਓਭਾਸੋ। ਸੋ ਹਿ ਤਦਾ ਦੇવਾਨਂ ਦੇવਾਨੁਭਾવਂ ਅਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ વਿਰੋਚਿਤ੍ਥ। ਅਞ੍ਞਾਸਿ વਤ ਭੋ ਕੋਣ੍ਡਞ੍ਞੋਤਿ ਇਮਸ੍ਸਪਿ ਉਦਾਨਸ੍ਸ ਉਦਾਹਰਣਘੋਸੋ ਦਸਸਹਸ੍ਸਿਲੋਕਧਾਤੁਂ ਫਰਿਤ੍વਾ ਅਟ੍ਠਾਸਿ। ਭਗવਤੋ ਹਿ ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਭੇ વਿਯ ਪਰਿਸਮਾਪਨੇਪਿ ਅਤਿવਿਯ ਉਲ਼ਾਰਤਮਂ ਪੀਤਿਸੋਮਨਸ੍ਸਂ ਉਦਪਾਦਿ।
17.Dhammacakketi paṭivedhañāṇañceva desanāñāṇañca pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Bodhipallaṅke nisinnassa hi catūsu saccesu uppannaṃ dvādasākāraṃ paṭivedhañāṇampi, isipatane nisinnassa dvādasākārāya saccadesanāya pavattakaṃ desanāñāṇampi dhammacakkaṃ nāma. Ubhayampi hetaṃ dasabalassa ure pavattañāṇameva. Tadubhayaṃ imāya desanāya pakāsentena bhagavatā dhammacakkaṃ pavattitaṃ nāma. Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ yāva aññāsikoṇḍaññatthero aṭṭhārasahi brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāti, tāva bhagavā pavatteti nāma pavattanakiccassa aniṭṭhitattā. Patiṭṭhite pavattitaṃ nāma kassapasammāsambuddhassa sāsanantaradhānato paṭṭhāya yāva buddhuppādo, ettakaṃ kālaṃ appavattapubbassa pavattitattā. Taṃ sandhāya ‘‘pavattite ca pana bhagavatā dhammacakke bhummā devā saddamanussāvesu’’ntiādi vuttaṃ. Tattha bhummāti bhūmaṭṭhakadevatā. Saddamanussāvesunti ekappahāreneva sādhukāraṃ datvā ‘‘etaṃ bhagavatā’’tiādīni vadantā anussāvayiṃsu. Obhāsoti sabbaññutaññāṇānubhāvena pavatto cittapaccayautusamuṭṭhāno obhāso. So hi tadā devānaṃ devānubhāvaṃ atikkamitvā virocittha. Aññāsi vata bho koṇḍaññoti imassapi udānassa udāharaṇaghoso dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi. Bhagavato hi dhammacakkappavattanassa ārambhe viya parisamāpanepi ativiya uḷāratamaṃ pītisomanassaṃ udapādi.
੧੮. ਦਿਟ੍ਠੋ ਅਰਿਯਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮੋ ਏਤੇਨਾਤਿ ਦਿਟ੍ਠਧਮ੍ਮੋ। ਏਸ ਨਯੋ ਸੇਸਪਦੇਸੁਪਿ। ਏਤ੍ਥ ਚ ਦਸ੍ਸਨਂ ਨਾਮ ਞਾਣਦਸ੍ਸਨਤੋ ਅਞ੍ਞਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਤਂਨਿવਤ੍ਤਨਤ੍ਥਂ ‘‘ਪਤ੍ਤਧਮ੍ਮੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਪਤ੍ਤਿ ਚ ਞਾਣਸਮ੍ਪਤ੍ਤਿਤੋ ਅਞ੍ਞਾਪਿ વਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਤਤੋ વਿਸੇਸਨਤ੍ਥਂ ‘‘વਿਦਿਤਧਮ੍ਮੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਸਾ ਪਨੇਸਾ વਿਦਿਤਧਮ੍ਮਤਾ ਏਕਦੇਸਤੋਪਿ ਹੋਤੀਤਿ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸਤੋ વਿਦਿਤਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਪਰਿਯੋਗਾਲ਼੍ਹਧਮ੍ਮੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤੇਨਸ੍ਸ ਸਚ੍ਚਾਭਿਸਮ੍ਬੋਧਿਂਯੇવ ਦੀਪੇਤਿ। ਮਗ੍ਗਞਾਣਞ੍ਹਿ ਏਕਾਭਿਸਮਯવਸੇਨ ਪਰਿਞ੍ਞਾਦਿਕਿਚ੍ਚਂ ਸਾਧੇਨ੍ਤਂ ਨਿਪ੍ਪਦੇਸੇਨ ਚਤੁਸਚ੍ਚਧਮ੍ਮਂ ਸਮਨ੍ਤਤੋ ਓਗਾਲ਼੍ਹਂ ਨਾਮ ਹੋਤਿ। ਸਪ੍ਪਟਿਭਯਕਨ੍ਤਾਰਸਦਿਸਾ ਸੋਲ਼ਸવਤ੍ਥੁਕਾ ਅਟ੍ਠવਤ੍ਥੁਕਾ ਚ ਤਿਣ੍ਣਾ વਿਚਿਕਿਚ੍ਛਾ ਅਨੇਨਾਤਿ ਤਿਣ੍ਣવਿਚਿਕਿਚ੍ਛੋ। ਪવਤ੍ਤਿਆਦੀਸੁ ‘‘ਏવਂ ਨੁਖੋ ਨ ਨੁਖੋ’’ਤਿ ਏવਂ ਪવਤ੍ਤਿਕਾ વਿਗਤਾ ਸਮੁਚ੍ਛਿਨ੍ਨਾ ਕਥਂਕਥਾ ਅਸ੍ਸਾਤਿ વਿਗਤਕਥਂਕਥੋ। વੇਸਾਰਜ੍ਜਪ੍ਪਤ੍ਤੋਤਿ ਸਾਰਜ੍ਜਕਰਾਨਂ ਪਾਪਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਹੀਨਤ੍ਤਾ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖੇਸੁ ਚ ਸੀਲਾਦੀਸੁ ਗੁਣੇਸੁ ਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਤ੍ਤਾ વਿਸਾਰਦਭਾવਂ વੇਯ੍ਯਤ੍ਤਿਯਂ ਪਤ੍ਤੋ ਅਧਿਗਤੋ। ਸ੍વਾਯਂ વੇਸਾਰਜ੍ਜਪ੍ਪਤ੍ਤਿਸੁਪ੍ਪਤਿਟ੍ਠਿਤਭਾવੋ ਕਤ੍ਥਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਤ੍ਥੁਸਾਸਨੇ’’ਤਿ। ਅਤ੍ਤਨਾ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਅਧਿਗਤਤ੍ਤਾ ਨ ਪਰਂ ਪਚ੍ਚੇਤਿ, ਪਰਸ੍ਸ ਸਦ੍ਧਾਯ ਏਤ੍ਥ ਨਪ੍ਪવਤ੍ਤਤਿ, ਨ ਤਸ੍ਸ ਪਰੋ ਪਚ੍ਚੇਤਬ੍ਬੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਅਪਰਪ੍ਪਚ੍ਚਯੋ।
18. Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Esa nayo sesapadesupi. Ettha ca dassanaṃ nāma ñāṇadassanato aññampi atthīti taṃnivattanatthaṃ ‘‘pattadhammo’’ti vuttaṃ. Patti ca ñāṇasampattito aññāpi vijjatīti tato visesanatthaṃ ‘‘viditadhammo’’ti vuttaṃ. Sā panesā viditadhammatā ekadesatopi hotīti nippadesato viditabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘pariyogāḷhadhammo’’ti vuttaṃ. Tenassa saccābhisambodhiṃyeva dīpeti. Maggañāṇañhi ekābhisamayavasena pariññādikiccaṃ sādhentaṃ nippadesena catusaccadhammaṃ samantato ogāḷhaṃ nāma hoti. Sappaṭibhayakantārasadisā soḷasavatthukā aṭṭhavatthukā ca tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Pavattiādīsu ‘‘evaṃ nukho na nukho’’ti evaṃ pavattikā vigatā samucchinnā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho. Vesārajjappattoti sārajjakarānaṃ pāpadhammānaṃ pahīnattā tappaṭipakkhesu ca sīlādīsu guṇesu suppatiṭṭhitattā visāradabhāvaṃ veyyattiyaṃ patto adhigato. Svāyaṃ vesārajjappattisuppatiṭṭhitabhāvo katthāti āha ‘‘satthusāsane’’ti. Attanā paccakkhato adhigatattā na paraṃ pacceti, parassa saddhāya ettha nappavattati, na tassa paro paccetabbo atthīti aparappaccayo.
ਲਭੇਯ੍ਯਾਹਨ੍ਤਿ ਲਭੇਯ੍ਯਂ ਅਹਂ, ਆਯਾਚਨવਚਨਮੇਤਂ। ਏਹੀਤਿ ਆਯਾਚਿਤਾਨਂ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜੂਪਸਮ੍ਪਦਾਨਂ ਅਨੁਮਤਭਾવਪ੍ਪਕਾਸਨવਚਨਂ, ਤਸ੍ਮਾ ਏਹਿ ਸਮ੍ਪਟਿਚ੍ਛਾਹਿ ਯਥਾਯਾਚਿਤਂ ਪਬ੍ਬਜ੍ਜੂਪਸਮ੍ਪਦવਿਸੇਸਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਇਤਿ-ਸਦ੍ਦੋ ਤਸ੍ਸ ਏਹਿਭਿਕ੍ਖੂਪਸਮ੍ਪਦਾਪਟਿਲਾਭਨਿਮਿਤ੍ਤવਚਨਪਰਿਯੋਸਾਨਦਸ੍ਸਨੋ। ਤਦવਸਾਨੋ ਹਿ ਤਸ੍ਸ ਭਿਕ੍ਖੁਭਾવੋ। ਤੇਨੇવਾਹ ‘‘ਏਹਿ ਭਿਕ੍ਖੂਤਿ ਭਗવਤੋ વਚਨੇਨ ਅਭਿਨਿਪ੍ਫਨ੍ਨਾ ਸਾવ ਤਸ੍ਸ ਆਯਸ੍ਮਤੋ ਏਹਿਭਿਕ੍ਖੂਪਸਮ੍ਪਦਾ ਅਹੋਸੀ’’ਤਿ। ਚਰ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਨ੍ਤਿ ਉਪਰਿਮਗ੍ਗਤ੍ਤਯਸਙ੍ਖਾਤਂ ਬ੍ਰਹ੍ਮਚਰਿਯਂ ਸਮਧਿਗਚ੍ਛ। ਕਿਮਤ੍ਥਂ? ਸਮ੍ਮਾ ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਅਨ੍ਤਕਿਰਿਯਾਯ। ਇਧਾਪਿ ‘‘ਅવੋਚਾ’’ਤਿ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧਿਤਬ੍ਬਂ। ‘‘ਨવ ਕੋਟਿਸਹਸ੍ਸਾਨੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (વਿਸੁਦ੍ਧਿ॰ ੧.੨੦; ਪਟਿ॰ ਮ॰ ਅਟ੍ਠ॰ ੧.੧.੩੭) વੁਤ੍ਤਪ੍ਪਭੇਦਾਨਂ ਅਨੇਕਸਹਸ੍ਸਾਨਂ ਸਂવਰવਿਨਯਾਨਂ ਸਮਾਦਿਯਿਤ੍વਾ વਤ੍ਤਨੇਨ ਉਪਰਿਭੂਤਾ ਅਗ੍ਗਭੂਤਾ ਸਮ੍ਪਦਾਤਿ ਉਪਸਮ੍ਪਦਾ।
Labheyyāhanti labheyyaṃ ahaṃ, āyācanavacanametaṃ. Ehīti āyācitānaṃ pabbajjūpasampadānaṃ anumatabhāvappakāsanavacanaṃ, tasmā ehi sampaṭicchāhi yathāyācitaṃ pabbajjūpasampadavisesanti attho. Iti-saddo tassa ehibhikkhūpasampadāpaṭilābhanimittavacanapariyosānadassano. Tadavasāno hi tassa bhikkhubhāvo. Tenevāha ‘‘ehi bhikkhūti bhagavato vacanena abhinipphannā sāva tassa āyasmato ehibhikkhūpasampadā ahosī’’ti. Cara brahmacariyanti uparimaggattayasaṅkhātaṃ brahmacariyaṃ samadhigaccha. Kimatthaṃ? Sammā dukkhassa antakiriyāya. Idhāpi ‘‘avocā’’ti sambandhitabbaṃ. ‘‘Nava koṭisahassānī’’tiādinā (visuddhi. 1.20; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.37) vuttappabhedānaṃ anekasahassānaṃ saṃvaravinayānaṃ samādiyitvā vattanena uparibhūtā aggabhūtā sampadāti upasampadā.
੧੯. ਨੀਹਾਰਭਤ੍ਤੋਤਿ ਨੀਹਟਭਤ੍ਤੋ, ਗਾਮਤੋ ਭਿਕ੍ਖਂ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ ਭਿਕ੍ਖੂਹਿ ਦਿਨ੍ਨਭਤ੍ਤੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ । ਭਗવਾ ਹਿ ਦਹਰਕੁਮਾਰਕੇ વਿਯ ਤੇ ਭਿਕ੍ਖੂ ਪਰਿਹਰਨ੍ਤੋ ਪਾਟਿਪਦਦਿવਸਤੋ ਪਟ੍ਠਾਯ ਪਿਣ੍ਡਪਾਤਤ੍ਥਾਯਪਿ ਗਾਮਂ ਅਪવਿਸਿਤ੍વਾ ਅਨ੍ਤੋવਿਹਾਰੇਯੇવ વਸਿ।
19.Nīhārabhattoti nīhaṭabhatto, gāmato bhikkhaṃ nīharitvā bhikkhūhi dinnabhattoti attho . Bhagavā hi daharakumārake viya te bhikkhū pariharanto pāṭipadadivasato paṭṭhāya piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ apavisitvā antovihāreyeva vasi.
ਧਮ੍ਮਚਕ੍ਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਨਸੁਤ੍ਤવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Dhammacakkappavattanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / વਿਨਯਪਿਟਕ • Vinayapiṭaka / ਮਹਾવਗ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Mahāvaggapāḷi / ੬. ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਕਥਾ • 6. Pañcavaggiyakathā
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਮਹਾવਗ੍ਗ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Mahāvagga-aṭṭhakathā / ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਕਥਾ • Pañcavaggiyakathā
ਟੀਕਾ • Tīkā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વਜਿਰਬੁਦ੍ਧਿ-ਟੀਕਾ • Vajirabuddhi-ṭīkā / ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / વਿਮਤਿવਿਨੋਦਨੀ-ਟੀਕਾ • Vimativinodanī-ṭīkā / ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਕਥਾવਣ੍ਣਨਾ • Pañcavaggiyakathāvaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / વਿਨਯਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ਪਾਚਿਤ੍ਯਾਦਿਯੋਜਨਾਪਾਲ਼ਿ • Pācityādiyojanāpāḷi / ੬. ਪਞ੍ਚવਗ੍ਗਿਯਕਥਾ • 6. Pañcavaggiyakathā