| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / बुद्धवंस-अट्ठकथा • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
१७. धम्मदस्सीबुद्धवंसवण्णना
17. Dhammadassībuddhavaṃsavaṇṇanā
अत्थदस्सिम्हि सम्मासम्बुद्धे परिनिब्बुते अन्तरकप्पे च वीतिवत्ते अपरिमितायुकेसु सत्तेसु अनुपुब्बेन परिहायित्वा वस्ससतसहस्सायुकेसु जातेसु धम्मदस्सी नाम सत्था लोकालोककरो लोभादिलोकमलविनयकरो लोकेकनायको लोके उदपादि। सोपि भगवा पारमियो पूरेत्वा तुसितपुरे निब्बत्तित्वा ततो चवित्वा सरणनगरे सब्बलोकसरणस्स सरणस्स नाम रञ्ञो अग्गमहेसिया सुनन्दाय नाम देविया कुच्छिस्मिं पटिसन्धिं अग्गहेसि। सो दसन्नं मासानं अच्चयेन सरणुय्याने मातुकुच्छितो पावुस्सकाले सलिलधरविवरगतो पुण्णचन्दो विय निक्खमि। महापुरिसे पन मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तेयेव अधिकरणवोहारसत्थपोत्थकेसु अधम्मिया वोहारा सयमेव अन्तरधायिंसु। धम्मिकवोहारायेव अट्ठंसु। तेनस्स नामग्गहणदिवसे ‘‘धम्मदस्सी’’ति नाममकंसु। सो अट्ठवस्ससहस्सानि अगारं अज्झावसि। तस्स किर अरज-विरज-सुदस्सननामका तयो पासादा अहेसुं। विचिकोळिदेविप्पमुखानं इत्थीनं वीसतिसहस्साधिकं सतसहस्सं अहोसि।
Atthadassimhi sammāsambuddhe parinibbute antarakappe ca vītivatte aparimitāyukesu sattesu anupubbena parihāyitvā vassasatasahassāyukesu jātesu dhammadassī nāma satthā lokālokakaro lobhādilokamalavinayakaro lokekanāyako loke udapādi. Sopi bhagavā pāramiyo pūretvā tusitapure nibbattitvā tato cavitvā saraṇanagare sabbalokasaraṇassa saraṇassa nāma rañño aggamahesiyā sunandāya nāma deviyā kucchismiṃ paṭisandhiṃ aggahesi. So dasannaṃ māsānaṃ accayena saraṇuyyāne mātukucchito pāvussakāle saliladharavivaragato puṇṇacando viya nikkhami. Mahāpurise pana mātukucchito nikkhantamatteyeva adhikaraṇavohārasatthapotthakesu adhammiyā vohārā sayameva antaradhāyiṃsu. Dhammikavohārāyeva aṭṭhaṃsu. Tenassa nāmaggahaṇadivase ‘‘dhammadassī’’ti nāmamakaṃsu. So aṭṭhavassasahassāni agāraṃ ajjhāvasi. Tassa kira araja-viraja-sudassananāmakā tayo pāsādā ahesuṃ. Vicikoḷidevippamukhānaṃ itthīnaṃ vīsatisahassādhikaṃ satasahassaṃ ahosi.
सो चत्तारि निमित्तानि दिस्वा विचिकोळिदेविया पुञ्ञवड्ढने नाम पुत्ते उप्पन्ने देवकुमारो विय अतिविय सुखुमालो देवसम्पत्तिमिव सम्पत्तिमनुभवमानो मज्झिमयामे वुट्ठाय सिरिसयने निसिन्नो निद्दोपगतानं इत्थीनं विप्पकारं दिस्वा सञ्जातसंवेगो महाभिनिक्खमनाय चित्तं उप्पादेसि। चित्तुप्पादसमनन्तरमेवस्स सुदस्सनपासादो गगनतलमब्भुग्गन्त्वा चतुरङ्गिनिया सेनाय परिवुतो दुतियो दिवसकरो विय दिब्बविमानं विय च गन्त्वा रत्तकुरवकतरुबोधिसमीपेयेव ओतरित्वा अट्ठासि। महापुरिसो किर ब्रह्मुना उपनीतानि कासायानि गहेत्वा पब्बजित्वा पासादतो ओतरित्वा अविदूरे अट्ठासि। पासादो पुन आकासेन गन्त्वा बोधिरुक्खं अन्तोकत्वा पथवियं पतिट्ठासि। इत्थियोपि सपरिवारा पासादतो ओतरित्वा अड्ढगावुतमत्तं गन्त्वा अट्ठंसु। तत्थ इत्थियो च तासं परिचारिका चेटिकायो च ठपेत्वा सब्बे मनुस्सा तं अनुपब्बजिंसु। भिक्खूनं कोटिसतसहस्सं अहोसि।
So cattāri nimittāni disvā vicikoḷideviyā puññavaḍḍhane nāma putte uppanne devakumāro viya ativiya sukhumālo devasampattimiva sampattimanubhavamāno majjhimayāme vuṭṭhāya sirisayane nisinno niddopagatānaṃ itthīnaṃ vippakāraṃ disvā sañjātasaṃvego mahābhinikkhamanāya cittaṃ uppādesi. Cittuppādasamanantaramevassa sudassanapāsādo gaganatalamabbhuggantvā caturaṅginiyā senāya parivuto dutiyo divasakaro viya dibbavimānaṃ viya ca gantvā rattakuravakatarubodhisamīpeyeva otaritvā aṭṭhāsi. Mahāpuriso kira brahmunā upanītāni kāsāyāni gahetvā pabbajitvā pāsādato otaritvā avidūre aṭṭhāsi. Pāsādo puna ākāsena gantvā bodhirukkhaṃ antokatvā pathaviyaṃ patiṭṭhāsi. Itthiyopi saparivārā pāsādato otaritvā aḍḍhagāvutamattaṃ gantvā aṭṭhaṃsu. Tattha itthiyo ca tāsaṃ paricārikā ceṭikāyo ca ṭhapetvā sabbe manussā taṃ anupabbajiṃsu. Bhikkhūnaṃ koṭisatasahassaṃ ahosi.
अथ धम्मदस्सी बोधिसत्तो सत्ताहं पधानचरियं चरित्वा विचिकोळिदेविया दिन्नं मधुपायासं परिभुञ्जित्वा बदरवने दिवाविहारं कत्वा सायन्हसमये सिरिवड्ढनेन नाम यवपालकेन दिन्ना अट्ठ तिणमुट्ठियो गहेत्वा बिम्बिजालबोधिं उपगन्त्वा तेपण्णासहत्थवित्थतं तिणसन्थरं सन्थरित्वा तत्थ सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झित्वा – ‘‘अनेकजातिसंसारं…पे॰… तण्हानं खयमज्झगा’’ति उदानं उदानेत्वाव बोधिसमीपे सत्तसत्ताहं वीतिनामेत्वा कतब्रह्मयाचनो अत्तना सद्धिं पब्बजितस्स भिक्खूनं कोटिसतसहस्सस्स सद्धम्मप्पटिवेधसमत्थतं ञत्वा अट्ठारसयोजनिकमग्गं एकाहेनेव इसिपतनं गन्त्वा तेहि परिवुतो तत्थ धम्मचक्कं पवत्तेसि, तदा कोटिसतसहस्सानं पठमाभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Atha dhammadassī bodhisatto sattāhaṃ padhānacariyaṃ caritvā vicikoḷideviyā dinnaṃ madhupāyāsaṃ paribhuñjitvā badaravane divāvihāraṃ katvā sāyanhasamaye sirivaḍḍhanena nāma yavapālakena dinnā aṭṭha tiṇamuṭṭhiyo gahetvā bimbijālabodhiṃ upagantvā tepaṇṇāsahatthavitthataṃ tiṇasantharaṃ santharitvā tattha sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā – ‘‘anekajātisaṃsāraṃ…pe… taṇhānaṃ khayamajjhagā’’ti udānaṃ udānetvāva bodhisamīpe sattasattāhaṃ vītināmetvā katabrahmayācano attanā saddhiṃ pabbajitassa bhikkhūnaṃ koṭisatasahassassa saddhammappaṭivedhasamatthataṃ ñatvā aṭṭhārasayojanikamaggaṃ ekāheneva isipatanaṃ gantvā tehi parivuto tattha dhammacakkaṃ pavattesi, tadā koṭisatasahassānaṃ paṭhamābhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
१.
1.
‘‘तत्थेव मण्डकप्पम्हि, धम्मदस्सी महायसो।
‘‘Tattheva maṇḍakappamhi, dhammadassī mahāyaso;
तमन्धकारं विधमित्वा, अतिरोचति सदेवके॥
Tamandhakāraṃ vidhamitvā, atirocati sadevake.
२.
2.
‘‘तस्सापि अतुलतेजस्स, धम्मचक्कप्पवत्तने।
‘‘Tassāpi atulatejassa, dhammacakkappavattane;
कोटिसतसहस्सानं, पठमाभिसमयो अहू’’ति॥
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamābhisamayo ahū’’ti.
तत्थ तमन्धकारन्ति तमसङ्खातं मोहन्धकारन्ति अत्थो।
Tattha tamandhakāranti tamasaṅkhātaṃ mohandhakāranti attho.
यदा पन तगरनामके नगरे सञ्जयो नाम राजा कामेसु आदीनवं नेक्खम्मं खेमतो च दिस्वा इसिपब्बज्जं पब्बजि। तं नवुतिकोटियो अनुपब्बजिंसु। ते सब्बेयेव पञ्चाभिञ्ञाअट्ठसमापत्तिलाभिनो अहेसुं। अथ सत्था धम्मदस्सी तेसं उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा आकासेन गन्त्वा सञ्जयस्स तापसस्स अस्समपदं गन्त्वा आकासे ठत्वा तेसं तापसानं अज्झासयानुरूपं धम्मं देसेत्वा धम्मचक्खुं उप्पादेसि, सो दुतियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana tagaranāmake nagare sañjayo nāma rājā kāmesu ādīnavaṃ nekkhammaṃ khemato ca disvā isipabbajjaṃ pabbaji. Taṃ navutikoṭiyo anupabbajiṃsu. Te sabbeyeva pañcābhiññāaṭṭhasamāpattilābhino ahesuṃ. Atha satthā dhammadassī tesaṃ upanissayasampattiṃ disvā ākāsena gantvā sañjayassa tāpasassa assamapadaṃ gantvā ākāse ṭhatvā tesaṃ tāpasānaṃ ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desetvā dhammacakkhuṃ uppādesi, so dutiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
३.
3.
‘‘यदा बुद्धो धम्मदस्सी, विनेसि सञ्जयं इसिं।
‘‘Yadā buddho dhammadassī, vinesi sañjayaṃ isiṃ;
तदा नवुतिकोटीनं, दुतियाभिसमयो अहू’’ति॥
Tadā navutikoṭīnaṃ, dutiyābhisamayo ahū’’ti.
यदा पन सक्को देवानमिन्दो दसबलस्स धम्मं सोतुकामो तं उपसङ्कमि, तदा असीतिया कोटीनं ततियो अभिसमयो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana sakko devānamindo dasabalassa dhammaṃ sotukāmo taṃ upasaṅkami, tadā asītiyā koṭīnaṃ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
४.
4.
‘‘यदा सक्को उपगञ्छि, सपरिसो विनायकं।
‘‘Yadā sakko upagañchi, sapariso vināyakaṃ;
तदा असीतिकोटीनं, ततियाभिसमयो अहू’’ति॥
Tadā asītikoṭīnaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
यदा पन सरणनगरे वेमातिकभातिकं पदुमकुमारं फुस्सदेवकुमारञ्च सपरिवारे पब्बाजेसि, तस्मिं अन्तोवस्से पब्बजितानं भिक्खूनं कोटिसतसहस्सानं मज्झे विसुद्धिपवारणं पवारेसि, सो पठमो सन्निपातो अहोसि। पुन भगवतो देवलोकतो ओरोहणे सतकोटीनं दुतियो सन्निपातो अहोसि। यदा पन सुदस्सनारामे तेरसन्नं धुतगुणानं गुणे आनिसंसे पकासेत्वा हारितं नाम महासावकं एतदग्गे ठपेसि, तदा असीतिया कोटीनं मज्झे भगवा पातिमोक्खं उद्दिसि, सो ततियो सन्निपातो अहोसि। तेन वुत्तं –
Yadā pana saraṇanagare vemātikabhātikaṃ padumakumāraṃ phussadevakumārañca saparivāre pabbājesi, tasmiṃ antovasse pabbajitānaṃ bhikkhūnaṃ koṭisatasahassānaṃ majjhe visuddhipavāraṇaṃ pavāresi, so paṭhamo sannipāto ahosi. Puna bhagavato devalokato orohaṇe satakoṭīnaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Yadā pana sudassanārāme terasannaṃ dhutaguṇānaṃ guṇe ānisaṃse pakāsetvā hāritaṃ nāma mahāsāvakaṃ etadagge ṭhapesi, tadā asītiyā koṭīnaṃ majjhe bhagavā pātimokkhaṃ uddisi, so tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
५.
5.
‘‘तस्सापि देवदेवस्स, सन्निपाता तयो अहुं।
‘‘Tassāpi devadevassa, sannipātā tayo ahuṃ;
खीणासवानं विमलानं, सन्तचित्तान तादिनं॥
Khīṇāsavānaṃ vimalānaṃ, santacittāna tādinaṃ.
६.
6.
‘‘यदा बुद्धो धम्मदस्सी, सरणे वस्सं उपागमि।
‘‘Yadā buddho dhammadassī, saraṇe vassaṃ upāgami;
तदा कोटिसतसहस्सानं, पठमो आसि समागमो॥
Tadā koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo.
७.
7.
‘‘पुनापरं यदा बुद्धो, देवतो एति मानुसं।
‘‘Punāparaṃ yadā buddho, devato eti mānusaṃ;
तदापि सतकोटीनं, दुतियो आसि समागमो॥
Tadāpi satakoṭīnaṃ, dutiyo āsi samāgamo.
८.
8.
‘‘पुनापरं यदा बुद्धो, पकासेसि धुते गुणे।
‘‘Punāparaṃ yadā buddho, pakāsesi dhute guṇe;
तदा असीतिकोटीनं, ततियो आसि समागमो’’ति॥
Tadā asītikoṭīnaṃ, tatiyo āsi samāgamo’’ti.
तदा अम्हाकं बोधिसत्तो सक्को देवराजा हुत्वा द्वीसु देवलोकेसु देवेहि परिवुतो आगन्त्वा दिब्बेहि गन्धपुप्फादीहि दिब्बतुरियेहि च तथागतं पूजेसि। सोपि नं सत्था – ‘‘अनागते गोतमो नाम बुद्धो भविस्सती’’ति ब्याकासि। तेन वुत्तं –
Tadā amhākaṃ bodhisatto sakko devarājā hutvā dvīsu devalokesu devehi parivuto āgantvā dibbehi gandhapupphādīhi dibbaturiyehi ca tathāgataṃ pūjesi. Sopi naṃ satthā – ‘‘anāgate gotamo nāma buddho bhavissatī’’ti byākāsi. Tena vuttaṃ –
९.
9.
‘‘अहं तेन समयेन, सक्को आसिं पुरिन्ददो।
‘‘Ahaṃ tena samayena, sakko āsiṃ purindado;
दिब्बेन गन्धमालेन, तुरियेनाभिपूजयिं॥
Dibbena gandhamālena, turiyenābhipūjayiṃ.
१०.
10.
‘‘सोपि मं तदा ब्याकासि, देवमज्झे निसीदिय।
‘‘Sopi maṃ tadā byākāsi, devamajjhe nisīdiya;
अट्ठारसे कप्पसते, अयं बुद्धो भविस्सति॥
Aṭṭhārase kappasate, ayaṃ buddho bhavissati.
११.
11.
‘‘पधानं पदहित्वान…पे॰… हेस्साम सम्मुखा इमं॥
‘‘Padhānaṃ padahitvāna…pe… hessāma sammukhā imaṃ.
१२.
12.
‘‘तस्सापि वचनं सुत्वा, भिय्यो चित्तं पसादयिं।
‘‘Tassāpi vacanaṃ sutvā, bhiyyo cittaṃ pasādayiṃ;
उत्तरिं वतमधिट्ठासिं, दसपारमिपूरिया’’ति॥
Uttariṃ vatamadhiṭṭhāsiṃ, dasapāramipūriyā’’ti.
तस्स पन भगवतो सरणं नाम नगरं अहोसि। सरणो नाम राजा पिता, सुनन्दा नाम माता, पदुमो च फुस्सदेवो च द्वे अग्गसावका, सुनेत्तो नाम उपट्ठाको, खेमा च सब्बनामा च द्वे अग्गसाविका, बिम्बिजालरुक्खो बोधि, सरीरं पनस्स असीतिहत्थुब्बेधं अहोसि, आयु वस्ससतसहस्सं, विचिकोळिदेवी नामस्स अग्गमहेसी, पुञ्ञवड्ढनो नामस्स पुत्तो, पासादेन निक्खमि। तेन वुत्तं –
Tassa pana bhagavato saraṇaṃ nāma nagaraṃ ahosi. Saraṇo nāma rājā pitā, sunandā nāma mātā, padumo ca phussadevo ca dve aggasāvakā, sunetto nāma upaṭṭhāko, khemā ca sabbanāmā ca dve aggasāvikā, bimbijālarukkho bodhi, sarīraṃ panassa asītihatthubbedhaṃ ahosi, āyu vassasatasahassaṃ, vicikoḷidevī nāmassa aggamahesī, puññavaḍḍhano nāmassa putto, pāsādena nikkhami. Tena vuttaṃ –
१३.
13.
‘‘सरणं नाम नगरं, सरणो नाम खत्तियो।
‘‘Saraṇaṃ nāma nagaraṃ, saraṇo nāma khattiyo;
सुनन्दा नाम जनिका, धम्मदस्सिस्स सत्थुनो॥
Sunandā nāma janikā, dhammadassissa satthuno.
१८.
18.
‘‘पदुमो फुस्सदेवो च, अहेसुं अग्गसावका।
‘‘Padumo phussadevo ca, ahesuṃ aggasāvakā;
सुनेत्तो नामुपट्ठाको, धम्मदस्सिस्स सत्थुनो॥
Sunetto nāmupaṭṭhāko, dhammadassissa satthuno.
१९.
19.
‘‘खेमा च सब्बनामा च, अहेसुं अग्गसाविका।
‘‘Khemā ca sabbanāmā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
बोधि तस्स भगवतो, बिम्बिजालोति वुच्चति॥
Bodhi tassa bhagavato, bimbijāloti vuccati.
२१.
21.
‘‘सोपि बुद्धो असमसमो, असीतिहत्थमुग्गतो।
‘‘Sopi buddho asamasamo, asītihatthamuggato;
अतिरोचति तेजेन, दससहस्सिम्हि धातुया॥
Atirocati tejena, dasasahassimhi dhātuyā.
२२.
22.
‘‘सुफुल्लो सालराजाव, विज्जूव गगने यथा।
‘‘Suphullo sālarājāva, vijjūva gagane yathā;
मज्झन्हिकेव सूरियो, एवं सो उपसोभथ॥
Majjhanhikeva sūriyo, evaṃ so upasobhatha.
२३.
23.
‘‘तस्सापि अतुलतेजस्स, समकं आसि जीविकं।
‘‘Tassāpi atulatejassa, samakaṃ āsi jīvikaṃ;
वस्ससतसहस्सानि, लोके अट्ठासि चक्खुमा॥
Vassasatasahassāni, loke aṭṭhāsi cakkhumā.
२४.
24.
‘‘ओभासं दस्सयित्वान, विमलं कत्वान सासनं।
‘‘Obhāsaṃ dassayitvāna, vimalaṃ katvāna sāsanaṃ;
चवि चन्दोव गगने, निब्बुतो सो ससावको’’ति॥
Cavi candova gagane, nibbuto so sasāvako’’ti.
तत्थ बिम्बिजालोति रत्तकुरवकरुक्खो। दससहस्सिम्हि धातुयाति दससहस्सिया लोकधातुया। विज्जूवाति विज्जुलता विय। उपसोभथाति यथा गगने विज्जु च मज्जन्हिके सूरियो च उपसोभति, एवं सो भगवा उपसोभित्थाति अत्थो। समकन्ति सब्बेहि नरसत्तेहि सममेव तस्स आयु अहोसीति अत्थो। चवीति चुतो। चन्दोवाति गगनतो चन्दिमा विय चवीति अत्थो। धम्मदस्सी किर भगवा सालवतीनगरे केसारामे परिनिब्बायि सेसमेत्थ गाथासु पाकटमेवाति।
Tattha bimbijāloti rattakuravakarukkho. Dasasahassimhi dhātuyāti dasasahassiyā lokadhātuyā. Vijjūvāti vijjulatā viya. Upasobhathāti yathā gagane vijju ca majjanhike sūriyo ca upasobhati, evaṃ so bhagavā upasobhitthāti attho. Samakanti sabbehi narasattehi samameva tassa āyu ahosīti attho. Cavīti cuto. Candovāti gaganato candimā viya cavīti attho. Dhammadassī kira bhagavā sālavatīnagare kesārāme parinibbāyi sesamettha gāthāsu pākaṭamevāti.
धम्मदस्सीबुद्धवंसवण्णना निट्ठिता।
Dhammadassībuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो पन्नरसमो बुद्धवंसो।
Niṭṭhito pannarasamo buddhavaṃso.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / बुद्धवंसपाळि • Buddhavaṃsapāḷi / १७. धम्मदस्सीबुद्धवंसो • 17. Dhammadassībuddhavaṃso
