Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ජාතක-අට්ඨකථා • Jātaka-aṭṭhakathā |
[457] 3. ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා
[457] 3. Dhammadevaputtajātakavaṇṇanā
යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මීති ඉදං සත්ථා ජෙතවනෙ විහරන්තො දෙවදත්තස්ස පථවිපවෙසනං ආරබ්භ කථෙසි. තදා හි භික්ඛූ ධම්මසභායං කථං සමුට්ඨාපෙසුං ‘‘ආවුසො, දෙවදත්තො තථාගතෙන සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති. සත්ථා ආගන්ත්වා ‘‘කාය නුත්ථ, භික්ඛවෙ, එතරහි කථාය සන්නිසින්නා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘ඉමාය නාමා’’ති වුත්තෙ ‘‘න ඉදානෙවෙස, භික්ඛවෙ, මම ජිනචක්කෙ පහාරං දත්වා පථවිං පවිට්ඨො, පුබ්බෙපි ධම්මචක්කෙ පහාරං දත්වා පථවිං පවිසිත්වා අවීචිපරායණො ජාතොයෙවා’’ති වත්වා අතීතං ආහරි.
Yasokaro puññakarohamasmīti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattassa pathavipavesanaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso, devadatto tathāgatena saddhiṃ paṭivirujjhitvā pathaviṃ paviṭṭho’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na idānevesa, bhikkhave, mama jinacakke pahāraṃ datvā pathaviṃ paviṭṭho, pubbepi dhammacakke pahāraṃ datvā pathaviṃ pavisitvā avīciparāyaṇo jātoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
අතීතෙ බාරාණසියං බ්රහ්මදත්තෙ රජ්ජං කාරෙන්තෙ බොධිසත්තො කාමාවචරදෙවලොකෙ ධම්මො නාම දෙවපුත්තො හුත්වා නිබ්බත්ති, දෙවදත්තො අධම්මො නාම. තෙසු ධම්මො දිබ්බාලඞ්කාරපටිමණ්ඩිතො දිබ්බරථවරමභිරුය්හ අච්ඡරාගණපරිවුතො මනුස්සෙසු සායමාසං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො අත්තනො ඝරද්වාරෙ සුඛකථාය නිසින්නෙසු පුණ්ණමුපොසථදිවසෙ ගාමනිගමජනපදරාජධානීසු ආකාසෙ ඨත්වා ‘‘පාණාතිපාතාදීහි දසහි අකුසලකම්මපථෙහි විරමිත්වා මාතුපට්ඨානධම්මං පිතුපට්ඨානධම්මං තිවිධසුචරිතධම්මඤ්ච පූරෙථ , එවං සග්ගපරායණා හුත්වා මහන්තං යසං අනුභවිස්සථා’’ති මනුස්සෙ දස කුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං පදක්ඛිණං කරොති. අධම්මො පන දෙවපුත්තො ‘‘පාණං හනථා’’තිආදිනා නයෙන දස අකුසලකම්මපථෙ සමාදපෙන්තො ජම්බුදීපං වාමං කරොති. අථ තෙසං ආකාසෙ රථා සම්මුඛා අහෙසුං. අථ නෙසං පරිසා ‘‘තුම්හෙ කස්ස, තුම්හෙ කස්සා’’ති පුච්ඡිත්වා ‘‘මයං ධම්මස්ස, මයං අධම්මස්සා’’ති වත්වා මග්ගා ඔක්කමිත්වා ද්විධා ජාතා. ධම්මොපි අධම්මං ආමන්තෙත්වා ‘‘සම්ම, ත්වං අධම්මො, අහං ධම්මො, මග්ගො මය්හං අනුච්ඡවිකො, තව රථං ඔක්කාමෙත්වා මය්හං මග්ගං දෙහී’’ති පඨමං ගාථමාහ –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kāmāvacaradevaloke dhammo nāma devaputto hutvā nibbatti, devadatto adhammo nāma. Tesu dhammo dibbālaṅkārapaṭimaṇḍito dibbarathavaramabhiruyha accharāgaṇaparivuto manussesu sāyamāsaṃ bhuñjitvā attano attano gharadvāre sukhakathāya nisinnesu puṇṇamuposathadivase gāmanigamajanapadarājadhānīsu ākāse ṭhatvā ‘‘pāṇātipātādīhi dasahi akusalakammapathehi viramitvā mātupaṭṭhānadhammaṃ pitupaṭṭhānadhammaṃ tividhasucaritadhammañca pūretha , evaṃ saggaparāyaṇā hutvā mahantaṃ yasaṃ anubhavissathā’’ti manusse dasa kusalakammapathe samādapento jambudīpaṃ padakkhiṇaṃ karoti. Adhammo pana devaputto ‘‘pāṇaṃ hanathā’’tiādinā nayena dasa akusalakammapathe samādapento jambudīpaṃ vāmaṃ karoti. Atha tesaṃ ākāse rathā sammukhā ahesuṃ. Atha nesaṃ parisā ‘‘tumhe kassa, tumhe kassā’’ti pucchitvā ‘‘mayaṃ dhammassa, mayaṃ adhammassā’’ti vatvā maggā okkamitvā dvidhā jātā. Dhammopi adhammaṃ āmantetvā ‘‘samma, tvaṃ adhammo, ahaṃ dhammo, maggo mayhaṃ anucchaviko, tava rathaṃ okkāmetvā mayhaṃ maggaṃ dehī’’ti paṭhamaṃ gāthamāha –
26.
26.
‘‘යසොකරො පුඤ්ඤකරොහමස්මි, සදාත්ථුතො සමණබ්රාහ්මණානං;
‘‘Yasokaro puññakarohamasmi, sadātthuto samaṇabrāhmaṇānaṃ;
මග්ගාරහො දෙවමනුස්සපූජිතො, ධම්මො අහං දෙහි අධම්ම මග්ග’’න්ති.
Maggāraho devamanussapūjito, dhammo ahaṃ dehi adhamma magga’’nti.
තත්ථ යසොකරොති අහං දෙවමනුස්සානං යසදායකො. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සදාත්ථුතොති සදා ථුතො නිච්චපසත්ථො. තතො පරා –
Tattha yasokaroti ahaṃ devamanussānaṃ yasadāyako. Dutiyapadepi eseva nayo. Sadātthutoti sadā thuto niccapasattho. Tato parā –
27.
27.
‘‘අධම්මයානං දළ්හමාරුහිත්වා, අසන්තසන්තො බලවාහමස්මි;
‘‘Adhammayānaṃ daḷhamāruhitvā, asantasanto balavāhamasmi;
ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජං, මග්ගං අහං ධම්ම අදින්නපුබ්බං.
Sa kissa hetumhi tavajja dajjaṃ, maggaṃ ahaṃ dhamma adinnapubbaṃ.
28.
28.
‘‘ධම්මො හවෙ පාතුරහොසි පුබ්බෙ, පච්ඡා අධම්මො උදපාදි ලොකෙ;
‘‘Dhammo have pāturahosi pubbe, pacchā adhammo udapādi loke;
ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච සනන්තනො ච, උය්යාහි ජෙට්ඨස්ස කනිට්ඨ මග්ගා.
Jeṭṭho ca seṭṭho ca sanantano ca, uyyāhi jeṭṭhassa kaniṭṭha maggā.
29.
29.
‘‘න යාචනාය නපි පාතිරූපා, න අරහතා තෙහං දදෙය්යං මග්ගං;
‘‘Na yācanāya napi pātirūpā, na arahatā tehaṃ dadeyyaṃ maggaṃ;
යුද්ධඤ්ච නො හොතු උභින්නමජ්ජ, යුද්ධම්හි යො ජෙස්සති තස්ස මග්ගො.
Yuddhañca no hotu ubhinnamajja, yuddhamhi yo jessati tassa maggo.
30.
30.
‘‘සබ්බා දිසා අනුවිසටොහමස්මි, මහබ්බලො අමිතයසො අතුල්යො;
‘‘Sabbā disā anuvisaṭohamasmi, mahabbalo amitayaso atulyo;
ගුණෙහි සබ්බෙහි උපෙතරූපො, ධම්මො අධම්ම ත්වං කථං විජෙස්සසි.
Guṇehi sabbehi upetarūpo, dhammo adhamma tvaṃ kathaṃ vijessasi.
31.
31.
‘‘ලොහෙන වෙ හඤ්ඤති ජාතරූපං, න ජාතරූපෙන හනන්ති ලොහං;
‘‘Lohena ve haññati jātarūpaṃ, na jātarūpena hananti lohaṃ;
සචෙ අධම්මො හඤ්ඡති ධම්මමජ්ජ, අයො සුවණ්ණං විය දස්සනෙය්යං.
Sace adhammo hañchati dhammamajja, ayo suvaṇṇaṃ viya dassaneyyaṃ.
32.
32.
‘‘සචෙ තුවං යුද්ධබලො අධම්ම, න තුය්හ වුඩ්ඪා ච ගරූ ච අත්ථි;
‘‘Sace tuvaṃ yuddhabalo adhamma, na tuyha vuḍḍhā ca garū ca atthi;
මග්ගඤ්ච තෙ දම්මි පියාප්පියෙන, වාචාදුරුත්තානිපි තෙ ඛමාමී’’ති. –
Maggañca te dammi piyāppiyena, vācāduruttānipi te khamāmī’’ti. –
ඉමා ඡ ගාථා තෙසඤ්ඤෙව වචනපටිවචනවසෙන කථිතා.
Imā cha gāthā tesaññeva vacanapaṭivacanavasena kathitā.
තත්ථ ස කිස්ස හෙතුම්හි තවජ්ජ දජ්ජන්ති සොම්හි අහං අධම්මො අධම්මයානං රථං ආරුළ්හො අභීතො බලවා. කිංකාරණා අජ්ජ භො ධම්ම, කස්සචි අදින්නපුබ්බං මග්ගං තුය්හං දම්මීති. පුබ්බෙති පඨමකප්පිකකාලෙ ඉමස්මිං ලොකෙ දසකුසලකම්මපථධම්මො ච පුබ්බෙ පාතුරහොසි, පච්ඡා අධම්මො. ජෙට්ඨො චාති පුරෙ නිබ්බත්තභාවෙන අහං ජෙට්ඨො ච සෙට්ඨො ච පොරාණකො ච, ත්වං පන කනිට්ඨො, තස්මා මග්ගා උය්යාහීති වදති. නපි පාතිරූපාති අහඤ්හි තෙ නෙව යාචනාය න පතිරූපවචනෙන මග්ගාරහතාය මග්ගං දදෙය්යං. අනුවිසටොති අහං චතස්සො දිසා චතස්සො අනුදිසාති සබ්බා දිසා අත්තනො ගුණෙන පත්ථටො පඤ්ඤාතො පාකටො. ලොහෙනාති අයමුට්ඨිකෙන. හඤ්ඡතීති හනිස්සති. තුවං යුද්ධබලො අධම්මාති සචෙ ත්වං යුද්ධබලොසි අධම්ම. වුඩ්ඪා ච ගරූ චාති යදි තුය්හං ‘‘ඉමෙ වුඩ්ඪා, ඉමෙ ගරූ පණ්ඩිතා’’ති එවං නත්ථි. පියාප්පියෙනාති පියෙනාපි අප්පියෙනාපි දදන්තො පියෙන විය තෙ මග්ගං දදාමීති අත්ථො.
Tattha sa kissa hetumhi tavajja dajjanti somhi ahaṃ adhammo adhammayānaṃ rathaṃ āruḷho abhīto balavā. Kiṃkāraṇā ajja bho dhamma, kassaci adinnapubbaṃ maggaṃ tuyhaṃ dammīti. Pubbeti paṭhamakappikakāle imasmiṃ loke dasakusalakammapathadhammo ca pubbe pāturahosi, pacchā adhammo. Jeṭṭho cāti pure nibbattabhāvena ahaṃ jeṭṭho ca seṭṭho ca porāṇako ca, tvaṃ pana kaniṭṭho, tasmā maggā uyyāhīti vadati. Napi pātirūpāti ahañhi te neva yācanāya na patirūpavacanena maggārahatāya maggaṃ dadeyyaṃ. Anuvisaṭoti ahaṃ catasso disā catasso anudisāti sabbā disā attano guṇena patthaṭo paññāto pākaṭo. Lohenāti ayamuṭṭhikena. Hañchatīti hanissati. Tuvaṃ yuddhabalo adhammāti sace tvaṃ yuddhabalosi adhamma. Vuḍḍhā ca garū cāti yadi tuyhaṃ ‘‘ime vuḍḍhā, ime garū paṇḍitā’’ti evaṃ natthi. Piyāppiyenāti piyenāpi appiyenāpi dadanto piyena viya te maggaṃ dadāmīti attho.
බොධිසත්තෙන පන ඉමාය ගාථාය කථිතක්ඛණෙයෙව අධම්මො රථෙ ඨාතුං අසක්කොන්තො අවංසිරො පථවියං පතිත්වා පථවියා විවරෙ දින්නෙ ගන්ත්වා අවීචිම්හියෙව නිබ්බත්ති. එතමත්ථං විදිත්වා භගවා අභිසම්බුද්ධො හුත්වා සෙසගාථා අභාසි –
Bodhisattena pana imāya gāthāya kathitakkhaṇeyeva adhammo rathe ṭhātuṃ asakkonto avaṃsiro pathaviyaṃ patitvā pathaviyā vivare dinne gantvā avīcimhiyeva nibbatti. Etamatthaṃ viditvā bhagavā abhisambuddho hutvā sesagāthā abhāsi –
33.
33.
‘‘ඉදඤ්ච සුත්වා වචනං අධම්මො, අවංසිරො පතිතො උද්ධපාදො;
‘‘Idañca sutvā vacanaṃ adhammo, avaṃsiro patito uddhapādo;
යුද්ධත්ථිකො චෙ න ලභාමි යුද්ධං, එත්තාවතා හොති හතො අධම්මො.
Yuddhatthiko ce na labhāmi yuddhaṃ, ettāvatā hoti hato adhammo.
34.
34.
‘‘ඛන්තීබලො යුද්ධබලං විජෙත්වා, හන්ත්වා අධම්මං නිහනිත්ව භූම්යා;
‘‘Khantībalo yuddhabalaṃ vijetvā, hantvā adhammaṃ nihanitva bhūmyā;
පායාසි විත්තො අභිරුය්හ සන්දනං, මග්ගෙනෙව අතිබලො සච්චනික්කමො.
Pāyāsi vitto abhiruyha sandanaṃ, maggeneva atibalo saccanikkamo.
35.
35.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, අසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
‘‘Mātā pitā samaṇabrāhmaṇā ca, asammānitā yassa sake agāre;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා නිරයං වජන්ති තෙ;
Idheva nikkhippa sarīradehaṃ, kāyassa bhedā nirayaṃ vajanti te;
යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො.
Yathā adhammo patito avaṃsiro.
36.
36.
‘‘මාතා පිතා සමණබ්රාහ්මණා ච, සුසම්මානිතා යස්ස සකෙ අගාරෙ;
‘‘Mātā pitā samaṇabrāhmaṇā ca, susammānitā yassa sake agāre;
ඉධෙව නික්ඛිප්ප සරීරදෙහං, කායස්ස භෙදා සුගතිං වජන්ති තෙ;
Idheva nikkhippa sarīradehaṃ, kāyassa bhedā sugatiṃ vajanti te;
යථාපි ධම්මො අභිරුය්හ සන්දන’’න්ති.
Yathāpi dhammo abhiruyha sandana’’nti.
තත්ථ යුද්ධත්ථිකො චෙති අයං තස්ස විලාපො, සො කිරෙවං විලපන්තොයෙව පතිත්වා පථවිං පවිට්ඨො . එත්තාවතාති භික්ඛවෙ, යාවතා පථවිං පවිට්ඨො, තාවතා අධම්මො හතො නාම හොති. ඛන්තීබලොති භික්ඛවෙ, එවං අධම්මො පථවිං පවිට්ඨො අධිවාසනඛන්තීබලො තං යුද්ධබලං විජෙත්වා වධිත්වා භූමියං නිහනිත්වා පාතෙත්වා විත්තජාතතාය විත්තො අත්තනො රථං ආරුය්හ මග්ගෙනෙව සච්චනික්කමො තථපරක්කමො ධම්මදෙවපුත්තො පායාසි. අසම්මානිතාති අසක්කතා. සරීරදෙහන්ති ඉමස්මිංයෙව ලොකෙ සරීරසඞ්ඛාතං දෙහං නික්ඛිපිත්වා. නිරයං වජන්තීති යස්ස පාපපුග්ගලස්ස එතෙ සක්කාරාරහා ගෙහෙ අසක්කතා, තථාරූපා යථා අධම්මො පතිතො අවංසිරො, එවං අවංසිරා නිරයං වජන්තීති අත්ථො. සුගතිං වජන්තීති යස්ස පනෙතෙ සක්කතා, තාදිසා පණ්ඩිතා යථාපි ධම්මො සන්දනං අභිරුය්හ දෙවලොකං ගතො, එවං සුගතිං වජන්තීති.
Tattha yuddhatthiko ceti ayaṃ tassa vilāpo, so kirevaṃ vilapantoyeva patitvā pathaviṃ paviṭṭho . Ettāvatāti bhikkhave, yāvatā pathaviṃ paviṭṭho, tāvatā adhammo hato nāma hoti. Khantībaloti bhikkhave, evaṃ adhammo pathaviṃ paviṭṭho adhivāsanakhantībalo taṃ yuddhabalaṃ vijetvā vadhitvā bhūmiyaṃ nihanitvā pātetvā vittajātatāya vitto attano rathaṃ āruyha maggeneva saccanikkamo tathaparakkamo dhammadevaputto pāyāsi. Asammānitāti asakkatā. Sarīradehanti imasmiṃyeva loke sarīrasaṅkhātaṃ dehaṃ nikkhipitvā. Nirayaṃ vajantīti yassa pāpapuggalassa ete sakkārārahā gehe asakkatā, tathārūpā yathā adhammo patito avaṃsiro, evaṃ avaṃsirā nirayaṃ vajantīti attho. Sugatiṃ vajantīti yassa panete sakkatā, tādisā paṇḍitā yathāpi dhammo sandanaṃ abhiruyha devalokaṃ gato, evaṃ sugatiṃ vajantīti.
සත්ථා එවං ධම්මං දෙසෙත්වා ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඉදානෙව, පුබ්බෙපි දෙවදත්තො මයා සද්ධිං පටිවිරුජ්ඣිත්වා පථවිං පවිට්ඨො’’ති වත්වා ජාතකං සමොධානෙසි – ‘‘තදා අධම්මො දෙවපුත්තො දෙවදත්තො අහොසි, පරිසාපිස්ස දෙවදත්තපරිසා, ධම්මො පන අහමෙව, පරිසා බුද්ධපරිසායෙවා’’ති.
Satthā evaṃ dhammaṃ desetvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto mayā saddhiṃ paṭivirujjhitvā pathaviṃ paviṭṭho’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā adhammo devaputto devadatto ahosi, parisāpissa devadattaparisā, dhammo pana ahameva, parisā buddhaparisāyevā’’ti.
ධම්මදෙවපුත්තජාතකවණ්ණනා තතියා.
Dhammadevaputtajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්දකනිකාය • Khuddakanikāya / ජාතකපාළි • Jātakapāḷi / 457. ධම්මදෙවපුත්තජාතකං • 457. Dhammadevaputtajātakaṃ