| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
१८. धम्महदयविभङ्गो
18. Dhammahadayavibhaṅgo
१. सब्बसङ्गाहिकवारवण्णना
1. Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā
९७८. ‘‘पञ्चक्खन्धा’’तिआदिना खन्धादीनं धातुसम्भवपरियापन्नपातुभाव भूमन्तरतीसु धातूसुउप्पादकदानादिकुसल कम्मतब्बिपाकअभिञ्ञेय्यादिआरम्मणदुकद्वयदिट्ठादिकुसलत्तिकादितिकपञ्चकरूपलोकियदुकद्वयभेदभिन्नानं निरवसेसतो सङ्गहितत्ता दुतियवारादीनञ्च एत्थ अनुप्पवेसतो सब्बसामञ्ञेन वुत्तो पठमो सब्बसङ्गाहिकवारो नाम, दुतियो उप्पत्तानुप्पत्तिदस्सनवारो नामाति वुत्तं। तत्थ पन ‘‘कामधातुया कति खन्धा कति आयतनानी’’तिआदिना (विभ॰ ९९१) तेसं अत्थिता एव वुत्ता, किरियाविसेसस्स अप्पयोगो ‘‘अत्थि भवति संविज्जती’’ति सामञ्ञकिरियाय विञ्ञेय्यभावतो, तेनायं ‘‘सम्भवासम्भवदस्सनवारो’’ति वत्तुं युत्तो, चतुत्थो च उपपत्तिक्खणे उप्पत्तानुप्पत्तिदस्सनवारोति तत्थ पातुभावापातुभाववचनतो।
978. ‘‘Pañcakkhandhā’’tiādinā khandhādīnaṃ dhātusambhavapariyāpannapātubhāva bhūmantaratīsu dhātūsuuppādakadānādikusala kammatabbipākaabhiññeyyādiārammaṇadukadvayadiṭṭhādikusalattikāditikapañcakarūpalokiyadukadvayabhedabhinnānaṃ niravasesato saṅgahitattā dutiyavārādīnañca ettha anuppavesato sabbasāmaññena vutto paṭhamo sabbasaṅgāhikavāro nāma, dutiyo uppattānuppattidassanavāro nāmāti vuttaṃ. Tattha pana ‘‘kāmadhātuyā kati khandhā kati āyatanānī’’tiādinā (vibha. 991) tesaṃ atthitā eva vuttā, kiriyāvisesassa appayogo ‘‘atthi bhavati saṃvijjatī’’ti sāmaññakiriyāya viññeyyabhāvato, tenāyaṃ ‘‘sambhavāsambhavadassanavāro’’ti vattuṃ yutto, catuttho ca upapattikkhaṇe uppattānuppattidassanavāroti tattha pātubhāvāpātubhāvavacanato.
९७९. यथापुच्छन्ति पुच्छानुरूपं अवितथब्याकरणं परेहि कतम्पि सब्बञ्ञुवचनं विञ्ञाय कतत्ता सब्बञ्ञुब्याकरणमेव नाम होति, को पन वादो सब्बञ्ञुना एव कतेति अधिप्पायो।
979. Yathāpucchanti pucchānurūpaṃ avitathabyākaraṇaṃ parehi katampi sabbaññuvacanaṃ viññāya katattā sabbaññubyākaraṇameva nāma hoti, ko pana vādo sabbaññunā eva kateti adhippāyo.
२. उप्पत्तानुप्पत्तिवारवण्णना
2. Uppattānuppattivāravaṇṇanā
९९१. कामधातुसम्भूतानञ्चाति इद्धिया रूपधातुगतानं कामावचरसत्तानञ्चाति अत्थो। घानायतनादीनं अभावेनाति एत्थ यदि तदभावेन गन्धायतनादीनि आयतनादिकिच्चं न करोन्ति , असञ्ञसत्तेसु चक्खायतनस्स अभावेन रूपायतनं आयतनादिकिच्चं न करेय्य। ततो ‘‘असञ्ञसत्तानं देवानं उपपत्तिक्खणे द्वायतनानि पातुभवन्ती’’तिआदिवचनं न वत्तब्बं सिया। कामावचरादिओकासा तत्थ उप्पज्जमानसत्तानं, तत्थ परियापन्नधम्मानं वा अधिट्ठानभावेन ‘‘धातू’’ति वुच्चन्ति, तथा येसु कामावचरादिसत्तनिकायेसु कामावचरादिसत्ता उप्पज्जन्ति, तेसं सत्तानं उप्पत्ति एत्थाति सत्तुप्पत्तीति वुच्चमाना ते सत्तनिकाया च, न पनेत्थ अपरियापन्नोकासो अपरियापन्नसत्तनिकायो च अत्थि, यो ‘‘धातू’’ति वुच्चेय्याति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘ओकासवसेन वा सत्तुप्पत्तिवसेन वा अपरियापन्नधातु नाम नत्थी’’ति आह। सत्तुप्पत्तिवसेनाति इमिना वा ओकाससत्तलोकद्वयं सह गहेत्वा तादिसाय अपरियापन्नधातुया अभावं दस्सेति, सत्तभावेन वा उप्पत्ति सत्तुप्पत्ति, सत्तावासवसेन तंतंभववसेन उप्पज्जमाना उपादिन्नकक्खन्धा तंतंपरियापन्नानं सदिसाधिट्ठानभावेन धातूति वुच्चन्तीति एवं अपरियापन्नधातु नत्थीति अत्थो।
991. Kāmadhātusambhūtānañcāti iddhiyā rūpadhātugatānaṃ kāmāvacarasattānañcāti attho. Ghānāyatanādīnaṃ abhāvenāti ettha yadi tadabhāvena gandhāyatanādīni āyatanādikiccaṃ na karonti , asaññasattesu cakkhāyatanassa abhāvena rūpāyatanaṃ āyatanādikiccaṃ na kareyya. Tato ‘‘asaññasattānaṃ devānaṃ upapattikkhaṇe dvāyatanāni pātubhavantī’’tiādivacanaṃ na vattabbaṃ siyā. Kāmāvacarādiokāsā tattha uppajjamānasattānaṃ, tattha pariyāpannadhammānaṃ vā adhiṭṭhānabhāvena ‘‘dhātū’’ti vuccanti, tathā yesu kāmāvacarādisattanikāyesu kāmāvacarādisattā uppajjanti, tesaṃ sattānaṃ uppatti etthāti sattuppattīti vuccamānā te sattanikāyā ca, na panettha apariyāpannokāso apariyāpannasattanikāyo ca atthi, yo ‘‘dhātū’’ti vucceyyāti imamatthaṃ dassento ‘‘okāsavasena vā sattuppattivasena vā apariyāpannadhātu nāma natthī’’ti āha. Sattuppattivasenāti iminā vā okāsasattalokadvayaṃ saha gahetvā tādisāya apariyāpannadhātuyā abhāvaṃ dasseti, sattabhāvena vā uppatti sattuppatti, sattāvāsavasena taṃtaṃbhavavasena uppajjamānā upādinnakakkhandhā taṃtaṃpariyāpannānaṃ sadisādhiṭṭhānabhāvena dhātūti vuccantīti evaṃ apariyāpannadhātu natthīti attho.
३. परियापन्नापरियापन्नवारवण्णना
3. Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā
९९९. भववसेन ओकासवसेन च परिच्छिन्नाति तत्थ अञ्ञत्थ च उप्पज्जमाना उपादिन्नकक्खन्धा तंतंपरियापन्ना सब्बे दट्ठब्बा।
999. Bhavavasena okāsavasena ca paricchinnāti tattha aññattha ca uppajjamānā upādinnakakkhandhā taṃtaṃpariyāpannā sabbe daṭṭhabbā.
६. उप्पादककम्मआयुप्पमाणवारो
6. Uppādakakammaāyuppamāṇavāro
(१.) उप्पादककम्मवण्णना
(1.) Uppādakakammavaṇṇanā
१०२१. खन्धादीनं धातुसम्भवादिवसेन पभेदं वत्वा ये सत्ता धातुप्पभेदवन्तो, यञ्च तेसं उप्पादककम्मं, यो च तस्स विपाको, तेसं वसेन पभेदं दस्सेतुं ‘‘तयो देवा’’तिआदिको छट्ठवारो आरद्धो। खन्धादयो एव हि धातुत्तयभूतदेववसेन दानादिकम्मवसेन तंतंआयुप्पमाणपरिच्छिन्नउपादिन्नकक्खन्धवसेन च भिन्नाति। चतुदोणं अम्बणं, छदोणन्ति एके।
1021. Khandhādīnaṃ dhātusambhavādivasena pabhedaṃ vatvā ye sattā dhātuppabhedavanto, yañca tesaṃ uppādakakammaṃ, yo ca tassa vipāko, tesaṃ vasena pabhedaṃ dassetuṃ ‘‘tayo devā’’tiādiko chaṭṭhavāro āraddho. Khandhādayo eva hi dhātuttayabhūtadevavasena dānādikammavasena taṃtaṃāyuppamāṇaparicchinnaupādinnakakkhandhavasena ca bhinnāti. Catudoṇaṃ ambaṇaṃ, chadoṇanti eke.
उप्पादककम्मवण्णना निट्ठिता।
Uppādakakammavaṇṇanā niṭṭhitā.
(२.) आयुप्पमाणवण्णना
(2.) Āyuppamāṇavaṇṇanā
१०२४. तयोपि जनाति तयो जनसमूहाति अधिप्पायो।
1024. Tayopijanāti tayo janasamūhāti adhippāyo.
१०२५. आभाति सोभना पभा।
1025. Ābhāti sobhanā pabhā.
१०२६. कञ्चनपिण्डो विय सस्सिरिका कञ्चनपिण्डसस्सिरिका। तत्थ पन सोभनपभाय किण्णा सुभाकिण्णाति वत्तब्बे आ-कारस्स रस्सत्तं अन्तिमण-कारस्स ह-कारञ्च कत्वा ‘‘सुभकिण्हा’’ति वुत्ता, अथ पन सुभेन किण्णा सुभकिण्णा। पुरिमपदेसुपि परित्तं सुभं एतेसन्ति परित्तसुभा, अप्पमाणं सुभं एतेसन्ति अप्पमाणसुभाति सुभ-सद्देन समासो योजेतब्बो होति।
1026. Kañcanapiṇḍo viya sassirikā kañcanapiṇḍasassirikā. Tattha pana sobhanapabhāya kiṇṇā subhākiṇṇāti vattabbe ā-kārassa rassattaṃ antimaṇa-kārassa ha-kārañca katvā ‘‘subhakiṇhā’’ti vuttā, atha pana subhena kiṇṇā subhakiṇṇā. Purimapadesupi parittaṃ subhaṃ etesanti parittasubhā, appamāṇaṃ subhaṃ etesanti appamāṇasubhāti subha-saddena samāso yojetabbo hoti.
१०२७. आरम्मणमनसिकारा पुब्बभागेन कथिताति झानक्खणे ततो पच्छा वा परित्तादिकसिणारम्मणभावनाय आवज्जनेन च झानस्स आरम्मणमनसिकारनानत्तता न होति, पुब्बभागभावनाय पन पुब्बभागावज्जनेन च होतीति अत्थो। पुब्बभागभावनाय वसेन हि झानं परित्तपथवीकसिणादीसु तंतदारम्मणं होति, पुब्बभागेन तंतंकसिणावज्जनेन तंतंमनसिकारन्ति। छन्दादयो पन अप्पनाक्खणेपि विज्जन्ति। तत्थ पणिधीति न तण्हापत्थना, अथ खो छन्दपत्थनाव दट्ठब्बा। अधिमोक्खो निच्छयो। अभिनीहारो चित्तप्पवत्तियेव। यदि पन भवछन्दभवपत्थनादयो तंतंभवविसेसनियामका अधिप्पेता। ‘‘अप्पनायपि वट्टन्ती’’ति एतस्स अप्पनाय पवत्ताय ततो पच्छापि वट्टन्तीति अत्थो दट्ठब्बो। सञ्ञाविरागादीहि पन विसेसियमानं आरम्मणं तथा तथा तत्थ पवत्तो मनसिकारो च भवविसेसनियामको पुब्बभागोव वट्टतीति ‘‘आरम्मणमनसिकारा पुब्बभागेन कथिता’’ति वुत्तं।
1027. Ārammaṇamanasikārā pubbabhāgena kathitāti jhānakkhaṇe tato pacchā vā parittādikasiṇārammaṇabhāvanāya āvajjanena ca jhānassa ārammaṇamanasikāranānattatā na hoti, pubbabhāgabhāvanāya pana pubbabhāgāvajjanena ca hotīti attho. Pubbabhāgabhāvanāya vasena hi jhānaṃ parittapathavīkasiṇādīsu taṃtadārammaṇaṃ hoti, pubbabhāgena taṃtaṃkasiṇāvajjanena taṃtaṃmanasikāranti. Chandādayo pana appanākkhaṇepi vijjanti. Tattha paṇidhīti na taṇhāpatthanā, atha kho chandapatthanāva daṭṭhabbā. Adhimokkho nicchayo. Abhinīhāro cittappavattiyeva. Yadi pana bhavachandabhavapatthanādayo taṃtaṃbhavavisesaniyāmakā adhippetā. ‘‘Appanāyapi vaṭṭantī’’ti etassa appanāya pavattāya tato pacchāpi vaṭṭantīti attho daṭṭhabbo. Saññāvirāgādīhi pana visesiyamānaṃ ārammaṇaṃ tathā tathā tattha pavatto manasikāro ca bhavavisesaniyāmako pubbabhāgova vaṭṭatīti ‘‘ārammaṇamanasikārā pubbabhāgena kathitā’’ti vuttaṃ.
विपुला फलाति विपुलसन्तसुखायुवण्णादिफला। सुट्ठु पस्सन्ति पञ्ञाचक्खुना मंसदिब्बचक्खूहि च।
Vipulā phalāti vipulasantasukhāyuvaṇṇādiphalā. Suṭṭhu passanti paññācakkhunā maṃsadibbacakkhūhi ca.
१०२८. ‘‘याव न तं पापकम्मं ब्यन्ती होती’’ति (म॰ नि॰ ३.२५०) वचनतो ‘‘कम्ममेव पमाण’’न्ति आह, अब्बुदादिआयुप्पमाणपरिच्छेदो पन कम्मवसेनेव कतोति अधिप्पायो।
1028. ‘‘Yāva na taṃ pāpakammaṃ byantī hotī’’ti (ma. ni. 3.250) vacanato ‘‘kammamevapamāṇa’’nti āha, abbudādiāyuppamāṇaparicchedo pana kammavaseneva katoti adhippāyo.
निलीयनोकासस्स अभावाति समानजातिकेन अच्छरागणेन सब्बदा परिवारियमानस्स कामगुणाकिण्णस्स तब्बिरहितट्ठानस्स अभावाति अत्थो।
Nilīyanokāsassa abhāvāti samānajātikena accharāgaṇena sabbadā parivāriyamānassa kāmaguṇākiṇṇassa tabbirahitaṭṭhānassa abhāvāti attho.
किं नियमेतीति किं झानं उपपत्तिं नियमेतीति अत्थो। नव ब्रह्मलोकेति ब्रह्मपारिसज्जादयो नवपि सोधेत्वा। मत्थकेति वेहप्फलेसूति अत्थो। सेट्ठभवा नामाति ततो परं अगमनतो उत्तमभवाति अधिप्पायो। तेनेव भवसीसानीति गहिता। इमेसु तीसु ठानेसूति वेहप्फलादिट्ठानानि एव सन्धाय वुत्तं। वेहप्फलतो पन पुरिमेसु नवसु निब्बत्तअनागामी अरूपधातुं उपपज्जतीति कत्वा ‘‘रूपधातुया चुतस्स अरूपधातुं उपपज्जन्तस्स कस्सचि सत्त अनुसया अनुसेन्ति, कस्सचि पञ्च, कस्सचि तयो अनुसेन्ती’’ति (यम॰ २.अनुसययमक.३११) इदं वुत्तं, न वेहप्फलादीसु उपपन्नं सन्धायाति अयमेत्थ अधिप्पायो सिया। यं पन वुत्तं ‘‘नवसु ब्रह्मलोकेसु निब्बत्तअरियसावकानं तत्रूपपत्तियेव होति, न हेट्ठूपपत्ती’’ति, एतेन हेट्ठूपपत्ति एव निवारिता, न तेस्वेव उपरूपरि वेहप्फले च उपपत्ति अरूपधातूपपत्ति च। ‘‘पठमज्झानभूमियं निब्बत्तो अनागामी नव ब्रह्मलोके सोधेत्वा मत्थके ठितो परिनिब्बाती’’ति इदम्पि अनुपुब्बेन आरोहन्तं सन्धाय वुत्तन्ति न तेन तस्स मत्थकं अप्पत्तस्स अरूपधातुं उपपत्ति निवारिताति दट्ठब्बा।
Kiṃ niyametīti kiṃ jhānaṃ upapattiṃ niyametīti attho. Nava brahmaloketi brahmapārisajjādayo navapi sodhetvā. Matthaketi vehapphalesūti attho. Seṭṭhabhavā nāmāti tato paraṃ agamanato uttamabhavāti adhippāyo. Teneva bhavasīsānīti gahitā. Imesu tīsu ṭhānesūti vehapphalādiṭṭhānāni eva sandhāya vuttaṃ. Vehapphalato pana purimesu navasu nibbattaanāgāmī arūpadhātuṃ upapajjatīti katvā ‘‘rūpadhātuyā cutassa arūpadhātuṃ upapajjantassa kassaci satta anusayā anusenti, kassaci pañca, kassaci tayo anusentī’’ti (yama. 2.anusayayamaka.311) idaṃ vuttaṃ, na vehapphalādīsu upapannaṃ sandhāyāti ayamettha adhippāyo siyā. Yaṃ pana vuttaṃ ‘‘navasu brahmalokesu nibbattaariyasāvakānaṃ tatrūpapattiyeva hoti, na heṭṭhūpapattī’’ti, etena heṭṭhūpapatti eva nivāritā, na tesveva uparūpari vehapphale ca upapatti arūpadhātūpapatti ca. ‘‘Paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto anāgāmī nava brahmaloke sodhetvā matthake ṭhito parinibbātī’’ti idampi anupubbena ārohantaṃ sandhāya vuttanti na tena tassa matthakaṃ appattassa arūpadhātuṃ upapatti nivāritāti daṭṭhabbā.
यो वा अञ्ञत्थ तत्थ वा मग्गं भावेत्वा चवित्वा तत्थ उपपन्नो अविक्खम्भितरूपरागो अरियसावको, तं सन्धाय अयं अट्ठकथा वुत्ता। तेनेव ‘‘नवसु ब्रह्मलोकेसु निब्बत्तअरियसावकान’’न्ति, ‘‘पठमज्झानभूमियं निब्बत्तो अनागामी’’ति, ‘‘इमेसु तीसु ठानेसु निब्बत्तअनागामिनो’’ति च सब्बत्थ निब्बत्तग्गहणं कतं। तस्स पन येन तत्थ उपपन्नो, तस्मिं रूपरागे विक्खम्भिते पुन भवाभिलासो न भविस्सतीति अरूपरागुपच्छेदो च भविस्सतियेव। यो पन पुथुज्जनो तत्थ निब्बत्तो अरियमग्गं भावेत्वा अरूपेहि विक्खम्भितरूपरागो उप्पन्ने मग्गे निब्बत्तभवादीनवदस्सनवसेन अनिवत्तितभवाभिलासो, तस्स वसेन यमकपाळि पवत्ताति वा अयमत्थो अधिप्पेतो सिया।
Yo vā aññattha tattha vā maggaṃ bhāvetvā cavitvā tattha upapanno avikkhambhitarūparāgo ariyasāvako, taṃ sandhāya ayaṃ aṭṭhakathā vuttā. Teneva ‘‘navasu brahmalokesu nibbattaariyasāvakāna’’nti, ‘‘paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto anāgāmī’’ti, ‘‘imesu tīsu ṭhānesu nibbattaanāgāmino’’ti ca sabbattha nibbattaggahaṇaṃ kataṃ. Tassa pana yena tattha upapanno, tasmiṃ rūparāge vikkhambhite puna bhavābhilāso na bhavissatīti arūparāgupacchedo ca bhavissatiyeva. Yo pana puthujjano tattha nibbatto ariyamaggaṃ bhāvetvā arūpehi vikkhambhitarūparāgo uppanne magge nibbattabhavādīnavadassanavasena anivattitabhavābhilāso, tassa vasena yamakapāḷi pavattāti vā ayamattho adhippeto siyā.
आयुप्पमाणवण्णना निट्ठिता।
Āyuppamāṇavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना
7. Abhiññeyyādivāravaṇṇanā
१०३०. ‘‘रुप्पनलक्खणं रूपं, फुसनलक्खणो फस्सो’’तिआदिना सामञ्ञविसेसलक्खणपरिग्गाहिका सलक्खणपरिग्गाहिका दिट्ठिकङ्खावितरणविसुद्धियो ञातपरिञ्ञा, ततो परं याव अनुलोमा तीरणपरिञ्ञा, उदयब्बयानुपस्सनतो पट्ठाय याव मग्गा पहानपरिञ्ञा।
1030. ‘‘Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, phusanalakkhaṇo phasso’’tiādinā sāmaññavisesalakkhaṇapariggāhikā salakkhaṇapariggāhikā diṭṭhikaṅkhāvitaraṇavisuddhiyo ñātapariññā, tato paraṃ yāva anulomā tīraṇapariññā, udayabbayānupassanato paṭṭhāya yāva maggā pahānapariññā.
तत्थ तत्थाति खन्धादीनं ताव खन्धविभङ्गादीसु पञ्हपुच्छकवारे वत्तब्बं वुत्तं, हेतुआदीनञ्च खन्धादीसु अन्तोगधत्ता तत्थ तत्थ पञ्हपुच्छकवारे वत्तब्बं वुत्तमेवाति दट्ठब्बं।
Tattha tatthāti khandhādīnaṃ tāva khandhavibhaṅgādīsu pañhapucchakavāre vattabbaṃ vuttaṃ, hetuādīnañca khandhādīsu antogadhattā tattha tattha pañhapucchakavāre vattabbaṃ vuttamevāti daṭṭhabbaṃ.
अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना निट्ठिता।
Abhiññeyyādivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
धम्महदयविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Dhammahadayavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति सम्मोहविनोदनिया लीनत्थपदवण्णना
Iti sammohavinodaniyā līnatthapadavaṇṇanā
विभङ्ग-मूलटीका समत्ता।
Vibhaṅga-mūlaṭīkā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १८. धम्महदयविभङ्गो • 18. Dhammahadayavibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
१. सब्बसङ्गाहिकवारवण्णना • 1. Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā
२. उप्पत्तानुप्पत्तिवारवण्णना • 2. Uppattānuppattivāravaṇṇanā
३. परियापन्नापरियापन्नवारवण्णना • 3. Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā
६. उप्पादककम्मआयुप्पमाणवारवण्णना • 6. Uppādakakammaāyuppamāṇavāravaṇṇanā
७. अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना • 7. Abhiññeyyādivāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā / १८. धम्महदयविभङ्गो • 18. Dhammahadayavibhaṅgo
