| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā |
१८. धम्महदयविभङ्गो
18. Dhammahadayavibhaṅgo
१. सब्बसङ्गाहिकवारवण्णना
1. Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā
९७८. धातुसम्भव…पे॰… सङ्गहितत्ताति एत्थ खन्धादीनं कामधातुआदिधातूसु सम्भवभेदभिन्नानं निरवसेसतो सङ्गहितत्ताति विभागेन योजना, तथा सेसेसुपि परियापन्नपभेदभिन्नानन्तिआदिना। तत्थ ‘‘निरवसेसतो सङ्गहितत्ता’’ति इमिना ‘‘सब्बसङ्गाहिकवारो’’ति अयमस्स अत्थानुगता समञ्ञाति दस्सेति। यस्मा चेत्थ खन्धादीनं द्वादसन्नं कोट्ठासानं अनवसेससङ्गहो, तस्मा एवं दुतियवारादीनञ्चेत्थ अनुप्पवेसो वेदितब्बो। खन्धादीनमेव हि तेसं सम्भवादिविचारो उप्पत्तानुप्पत्तिदस्सनवारोति वत्तुं युत्तोति योजना। अनुप्पत्तिदस्सनञ्चेत्थ अत्थापत्तिसिद्धं वेदितब्बं। न हि तत्थ ‘‘कति खन्धा न पातुभवन्ती’’तिआदिपाळि अत्थि।
978. Dhātusambhava…pe…saṅgahitattāti ettha khandhādīnaṃ kāmadhātuādidhātūsu sambhavabhedabhinnānaṃ niravasesato saṅgahitattāti vibhāgena yojanā, tathā sesesupi pariyāpannapabhedabhinnānantiādinā. Tattha ‘‘niravasesato saṅgahitattā’’ti iminā ‘‘sabbasaṅgāhikavāro’’ti ayamassa atthānugatā samaññāti dasseti. Yasmā cettha khandhādīnaṃ dvādasannaṃ koṭṭhāsānaṃ anavasesasaṅgaho, tasmā evaṃ dutiyavārādīnañcettha anuppaveso veditabbo. Khandhādīnameva hi tesaṃ sambhavādivicāro uppattānuppattidassanavāroti vattuṃ yuttoti yojanā. Anuppattidassanañcettha atthāpattisiddhaṃ veditabbaṃ. Na hi tattha ‘‘kati khandhā na pātubhavantī’’tiādipāḷi atthi.
९७९. पुच्छानुरूपन्ति येनाधिप्पायेन पुच्छा कता, तदनुरूपं। अवितथब्याकरणं नाम बुद्धानं एव आवेणिकं, अञ्ञेसं तं यादिच्छिकं सुतक्खरसदिसन्ति आह ‘‘सब्बञ्ञुवचनं विञ्ञाय कतत्ता’’ति।
979. Pucchānurūpanti yenādhippāyena pucchā katā, tadanurūpaṃ. Avitathabyākaraṇaṃ nāma buddhānaṃ eva āveṇikaṃ, aññesaṃ taṃ yādicchikaṃ sutakkharasadisanti āha ‘‘sabbaññuvacanaṃ viññāya katattā’’ti.
सब्बसङ्गाहिकवारवण्णना निट्ठिता।
Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. उप्पत्तानुप्पत्तिवारवण्णना
2. Uppattānuppattivāravaṇṇanā
९९१. ‘‘कामभवे’’ति इदं ओकासवसेन वत्वा पुन सत्तसन्तानवसेन वत्तुं ‘‘कामधातुसम्भूतानञ्चा’’ति वुत्तन्ति तमत्थविसेसं दस्सेन्तो ‘‘इद्धिया…पे॰… अत्थो’’ति आह। ‘‘न वत्तब्बं सिया’’ति कस्मा वुत्तं, यदिपि असञ्ञसत्तानं अचक्खुकत्ता रूपायतनं अच्चन्तसुखुमत्ता हेट्ठिमभूमिकानञ्च अगोचरो, समानभूमिकानं पन वेहप्फलानं, उपरिभूमिकानञ्च सुद्धावासानं चक्खायतनस्स गोचरो होतीति आयतनादिकिच्चं करोतियेवाति सक्का वत्तुं। यं पनेत्थ वित्थारतो वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। ‘‘हेट्ठतो अवीचिनिरयं परियन्तं कत्वा उपरितो परनिम्मितवसवत्तिदेवे अन्तोकरित्वा यं एतस्मि’’न्तिआदिना (ध॰ स॰ १२८७) वुत्तपदेसा कामावचरादिओकासा। ते सत्तनिकाया च धातूति वुच्चन्ति समुदायस्स अवयवाधारभावतो यथा ‘‘मासपुञ्जो मासो’’ति। सत्ता उप्पज्जन्ति एत्थाति सत्तुप्पत्ति, उप्पज्जनट्ठेन सत्ताव उप्पत्ति सत्तुप्पत्तीति एवं ओकाससत्तलोकद्वयस्स सत्तुप्पत्तिपरियायो वेदितब्बो। सत्तभावेन उप्पत्ति, न अनुपादिन्नक्खन्धा विय सङ्खारभावेनेवाति अधिप्पायो। के पन तेति आह ‘‘सत्तावासवसेन…पे॰… उपादिन्नकक्खन्धा’’ति। तंतंपरियापन्नानन्ति तंतंसत्तावासपरियापन्नानं सत्तानं, सङ्खारानमेव वा। सदिसाधिट्ठानभावेनाति सदिसाकारेन पवत्तमानानं खन्धानं पतिट्ठानभावेन। येभुय्येन हि तस्मिं सत्तावासे धम्मा समानाकारेन पवत्तन्ति।
991. ‘‘Kāmabhave’’ti idaṃ okāsavasena vatvā puna sattasantānavasena vattuṃ ‘‘kāmadhātusambhūtānañcā’’ti vuttanti tamatthavisesaṃ dassento ‘‘iddhiyā…pe… attho’’ti āha. ‘‘Na vattabbaṃ siyā’’ti kasmā vuttaṃ, yadipi asaññasattānaṃ acakkhukattā rūpāyatanaṃ accantasukhumattā heṭṭhimabhūmikānañca agocaro, samānabhūmikānaṃ pana vehapphalānaṃ, uparibhūmikānañca suddhāvāsānaṃ cakkhāyatanassa gocaro hotīti āyatanādikiccaṃ karotiyevāti sakkā vattuṃ. Yaṃ panettha vitthārato vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. ‘‘Heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ katvā uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā yaṃ etasmi’’ntiādinā (dha. sa. 1287) vuttapadesā kāmāvacarādiokāsā. Te sattanikāyā ca dhātūti vuccanti samudāyassa avayavādhārabhāvato yathā ‘‘māsapuñjo māso’’ti. Sattā uppajjanti etthāti sattuppatti, uppajjanaṭṭhena sattāva uppatti sattuppattīti evaṃ okāsasattalokadvayassa sattuppattipariyāyo veditabbo. Sattabhāvena uppatti, na anupādinnakkhandhā viya saṅkhārabhāvenevāti adhippāyo. Ke pana teti āha ‘‘sattāvāsavasena…pe… upādinnakakkhandhā’’ti. Taṃtaṃpariyāpannānanti taṃtaṃsattāvāsapariyāpannānaṃ sattānaṃ, saṅkhārānameva vā. Sadisādhiṭṭhānabhāvenāti sadisākārena pavattamānānaṃ khandhānaṃ patiṭṭhānabhāvena. Yebhuyyena hi tasmiṃ sattāvāse dhammā samānākārena pavattanti.
उप्पत्तानुप्पत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Uppattānuppattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
३. परियापन्नापरियापन्नवारवण्णना
3. Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā
९९९. तत्थ, अञ्ञत्थ चाति तस्मिं, अञ्ञस्मिञ्च भवे, ओकासे च। परिच्छेदकारिकाय कामादितण्हाय परिच्छिज्ज आपन्ना गहिताति परियापन्नाति तंतंभवादिअन्तोगधा तंतंपरियापन्ना।
999. Tattha, aññattha cāti tasmiṃ, aññasmiñca bhave, okāse ca. Paricchedakārikāya kāmāditaṇhāya paricchijja āpannā gahitāti pariyāpannāti taṃtaṃbhavādiantogadhā taṃtaṃpariyāpannā.
परियापन्नापरियापन्नवारवण्णना निट्ठिता।
Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
६. उप्पादककम्मआयुप्पमाणवारो
6. Uppādakakammaāyuppamāṇavāro
१. उप्पादककम्मवण्णना
1. Uppādakakammavaṇṇanā
१०२१. धातुत्तयभूतदेववसेनाति कामादिधातुत्तये निब्बत्तदेवानं वसेन।
1021. Dhātuttayabhūtadevavasenāti kāmādidhātuttaye nibbattadevānaṃ vasena.
उप्पादककम्मवण्णना निट्ठिता।
Uppādakakammavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. आयुप्पमाणवण्णना
2. Āyuppamāṇavaṇṇanā
१०२६. सुपरिमज्जितकञ्चनादासं विय सोभति विज्जोततीति सुभो, सरीरोभासो, तेन सुभेन किण्णा विकिण्णाति सुभकिण्णा।
1026. Suparimajjitakañcanādāsaṃ viya sobhati vijjotatīti subho, sarīrobhāso, tena subhena kiṇṇā vikiṇṇāti subhakiṇṇā.
१०२७. तंतंमनसिकारन्ति परित्तपथवीकसिणादिगतमनसिकारं। अप्पनाक्खणेपीति पि-सद्देन पुब्बभागं सम्पिण्डेति। छन्दनं आरम्मणपरियेसनं छन्दो, कत्तुकम्यताछन्दो। पणिधानं चित्तट्ठपना पणिधि, सञ्ञाविरागादीहि आरम्मणस्स विसेसनं तथापवत्ताय भावनाय आरम्मणकरणमेव।
1027. Taṃtaṃmanasikāranti parittapathavīkasiṇādigatamanasikāraṃ. Appanākkhaṇepīti pi-saddena pubbabhāgaṃ sampiṇḍeti. Chandanaṃ ārammaṇapariyesanaṃ chando, kattukamyatāchando. Paṇidhānaṃ cittaṭṭhapanā paṇidhi, saññāvirāgādīhi ārammaṇassa visesanaṃ tathāpavattāya bhāvanāya ārammaṇakaraṇameva.
विपुलं वुच्चति महन्तं, सन्तभावोपि महनीयताय महन्तमेवाति आह ‘‘विपुला फलाति विपुलसन्तसुखायुवण्णादिफला’’ति।
Vipulaṃ vuccati mahantaṃ, santabhāvopi mahanīyatāya mahantamevāti āha ‘‘vipulā phalāti vipulasantasukhāyuvaṇṇādiphalā’’ti.
१०२८. यं चातुमहाराजिकानं आयुप्पमाणं, सञ्जीवे एसो एको रत्तिदिवो, ताय रत्तिया तिंस रत्तियो मासो, तेन मासेन द्वादसमासिको संवच्छरो, तेन संवच्छरेन पञ्च वस्ससतानि सञ्जीवे आयुप्पमाणं। यं तावतिंसानं आयुप्पमाणं, एसो काळसुत्ते एको रत्तिदिवो…पे॰… तेन संवच्छरेन वस्ससहस्सं काळसुत्ते आयुप्पमाणं। यं यामानं आयुप्पमाणं, एसो सङ्घाते एको रत्तिदिवो…पे॰… तेन संवच्छरेन द्वे वस्ससहस्सानि सङ्घाते आयुप्पमाणं। यं तुसितानं आयुप्पमाणं, रोरुवे एसो एको रत्तिदिवो…पे॰… तेन संवच्छरेन चत्तारि वस्ससहस्सानि रोरुवे आयुप्पमाणं। यं निम्मानरतीनं आयुप्पमाणं, महारोरुवे एसो एको रत्तिदिवो…पे॰… तेन संवच्छरेन अट्ठ वस्ससहस्सानि महारोरुवे आयुप्पमाणं। यं परनिम्मितवसवत्तीनं देवानं आयुप्पमाणं, तापने एसो एको रत्तिदिवो…पे॰… तेन संवच्छरेन सोळस वस्ससहस्सानि तापने आयुप्पमाणं। महातापने उपड्ढन्तरकप्पो। अवीचियं एको अन्तरकप्पो च आयुप्पमाणन्ति वदन्ति। देवानं अधिमुत्तकालकिरिया विय तादिसेन पुञ्ञबलेन अन्तरापि मरणं होतीति ‘‘कम्ममेव पमाण’’न्ति वुत्तन्ति वेदितब्बं। एवञ्च कत्वा अब्बुदादिआयुपरिच्छेदोपि युत्ततरो होतीति।
1028. Yaṃ cātumahārājikānaṃ āyuppamāṇaṃ, sañjīve eso eko rattidivo, tāya rattiyā tiṃsa rattiyo māso, tena māsena dvādasamāsiko saṃvaccharo, tena saṃvaccharena pañca vassasatāni sañjīve āyuppamāṇaṃ. Yaṃ tāvatiṃsānaṃ āyuppamāṇaṃ, eso kāḷasutte eko rattidivo…pe… tena saṃvaccharena vassasahassaṃ kāḷasutte āyuppamāṇaṃ. Yaṃ yāmānaṃ āyuppamāṇaṃ, eso saṅghāte eko rattidivo…pe… tena saṃvaccharena dve vassasahassāni saṅghāte āyuppamāṇaṃ. Yaṃ tusitānaṃ āyuppamāṇaṃ, roruve eso eko rattidivo…pe… tena saṃvaccharena cattāri vassasahassāni roruve āyuppamāṇaṃ. Yaṃ nimmānaratīnaṃ āyuppamāṇaṃ, mahāroruve eso eko rattidivo…pe… tena saṃvaccharena aṭṭha vassasahassāni mahāroruve āyuppamāṇaṃ. Yaṃ paranimmitavasavattīnaṃ devānaṃ āyuppamāṇaṃ, tāpane eso eko rattidivo…pe… tena saṃvaccharena soḷasa vassasahassāni tāpane āyuppamāṇaṃ. Mahātāpane upaḍḍhantarakappo. Avīciyaṃ eko antarakappo ca āyuppamāṇanti vadanti. Devānaṃ adhimuttakālakiriyā viya tādisena puññabalena antarāpi maraṇaṃ hotīti ‘‘kammameva pamāṇa’’nti vuttanti veditabbaṃ. Evañca katvā abbudādiāyuparicchedopi yuttataro hotīti.
किं झानन्ति अट्ठसु झानेसु कतरं झानं। भवसीसानीति भवग्गानि, पुथुज्जनभवग्गं अरियभवग्गं सब्बभवग्गन्ति वेहप्फलादीनं समञ्ञा। कस्सचि सत्ताति पुथुज्जनस्स, कस्सचि पञ्चाति सोतापन्नस्स, सकदागामिनो च, कस्सचि तयोति अनागामिनो वसेन वुत्तं। तस्मा सो ब्रह्मकायिकादीहि चुतो अरूपं उपपज्जन्तो वेदितब्बो। ‘‘नवसु ब्रह्मलोकेसु निब्बत्तअरियसावकानं तत्रूपपत्तियेव होति, न हेट्ठूपपत्ती’’ति (विभ॰ अट्ठ॰ १०२८) अयं अट्ठकथापाठोति अधिप्पायेन ‘‘यं पना’’तिआदि वुत्तं। ‘‘तत्रूपपत्तिपि होति उपरूपपत्तिपि, न हेट्ठूपपत्ती’’ति पन पाठोति तेन ‘‘हेट्ठूपपत्तियेव निवारिता’’तिआदिवचनेन पयोजनं नत्थि। अरूपधातूपपत्ति च न निवारिताति सम्बन्धो। अरूपधातूपपत्ति न निवारिता ‘‘मत्थके ठितोव परिनिब्बाती’’ति नियमस्स अनिच्छितत्ता।
Kiṃjhānanti aṭṭhasu jhānesu kataraṃ jhānaṃ. Bhavasīsānīti bhavaggāni, puthujjanabhavaggaṃ ariyabhavaggaṃ sabbabhavagganti vehapphalādīnaṃ samaññā. Kassaci sattāti puthujjanassa, kassaci pañcāti sotāpannassa, sakadāgāmino ca, kassaci tayoti anāgāmino vasena vuttaṃ. Tasmā so brahmakāyikādīhi cuto arūpaṃ upapajjanto veditabbo. ‘‘Navasu brahmalokesu nibbattaariyasāvakānaṃ tatrūpapattiyeva hoti, na heṭṭhūpapattī’’ti (vibha. aṭṭha. 1028) ayaṃ aṭṭhakathāpāṭhoti adhippāyena ‘‘yaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. ‘‘Tatrūpapattipi hoti uparūpapattipi, na heṭṭhūpapattī’’ti pana pāṭhoti tena ‘‘heṭṭhūpapattiyeva nivāritā’’tiādivacanena payojanaṃ natthi. Arūpadhātūpapatti ca na nivāritāti sambandho. Arūpadhātūpapatti na nivāritā ‘‘matthake ṭhitova parinibbātī’’ti niyamassa anicchitattā.
अञ्ञत्थाति कामलोके। तत्थाति रूपलोके। अयं अट्ठकथाति ‘‘पठमज्झानभूमियं निब्बत्तो…पे॰… परिनिब्बाती’’ति एवं पवत्ता अट्ठकथा। तेनेवाति यस्मा रूपधातुयं उपपन्नो अधिप्पेतो, न उपपज्जनारहो, तेनेव कारणेन। तस्साति यथावुत्तस्स रूपधातुयं उपपन्नस्स अरियसावकस्स। येन रूपरागेन तत्थ रूपभवे उपपन्नो, तस्मिं अरूपज्झानेन विक्खम्भिते सम्मदेव दिट्ठादीनवेसु यथा कामरूपभवेसु आयतिं भवाभिलासो न भविस्सति, एवं अरूपभवेपीति दस्सेन्तो आह ‘‘पुन…पे॰… भविस्सतियेवा’’ति। तत्थ निब्बत्तोति रूपधातुयं उपपन्नो। अरियमग्गं भावेत्वाति हेट्ठिमं अरियमग्गं सम्पादेत्वा। निब्बत्तभवादीनवदस्सनवसेनाति तस्मिं रूपभवे निब्बत्तोपि तत्थेव आदीनवदस्सनवसेन। अनिवत्तितभवाभिलासोति उपरि अरूपभवे अविस्सट्ठभवपत्थनो, यतो अरूपधातुयं उपपज्जनारहो। तस्स वसेनाति तादिसस्स अरियसावकस्स वसेन। ‘‘कस्सचि पञ्च, कस्सचि तयो अनुसया अनुसेन्ती’’ति अयं यमकपाळि (यम॰ २.अनुसययमक.३१२) पवत्ता।
Aññatthāti kāmaloke. Tatthāti rūpaloke. Ayaṃ aṭṭhakathāti ‘‘paṭhamajjhānabhūmiyaṃ nibbatto…pe… parinibbātī’’ti evaṃ pavattā aṭṭhakathā. Tenevāti yasmā rūpadhātuyaṃ upapanno adhippeto, na upapajjanāraho, teneva kāraṇena. Tassāti yathāvuttassa rūpadhātuyaṃ upapannassa ariyasāvakassa. Yena rūparāgena tattha rūpabhave upapanno, tasmiṃ arūpajjhānena vikkhambhite sammadeva diṭṭhādīnavesu yathā kāmarūpabhavesu āyatiṃ bhavābhilāso na bhavissati, evaṃ arūpabhavepīti dassento āha ‘‘puna…pe… bhavissatiyevā’’ti. Tattha nibbattoti rūpadhātuyaṃ upapanno. Ariyamaggaṃ bhāvetvāti heṭṭhimaṃ ariyamaggaṃ sampādetvā. Nibbattabhavādīnavadassanavasenāti tasmiṃ rūpabhave nibbattopi tattheva ādīnavadassanavasena. Anivattitabhavābhilāsoti upari arūpabhave avissaṭṭhabhavapatthano, yato arūpadhātuyaṃ upapajjanāraho. Tassa vasenāti tādisassa ariyasāvakassa vasena. ‘‘Kassaci pañca, kassaci tayo anusayā anusentī’’ti ayaṃ yamakapāḷi (yama. 2.anusayayamaka.312) pavattā.
आयुप्पमाणवण्णना निट्ठिता।
Āyuppamāṇavaṇṇanā niṭṭhitā.
७. अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना
7. Abhiññeyyādivāravaṇṇanā
१०३०. ‘‘रुप्पनलक्खणं रूपं, अनुभवनलक्खणा वेदना’’तिआदिना सामञ्ञलक्खणपरिग्गाहिका। ‘‘फुसनलक्खणो फस्सो, सातलक्खणं सुख’’न्तिआदिना विसेसलक्खणपरिग्गाहिका।
1030. ‘‘Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ, anubhavanalakkhaṇā vedanā’’tiādinā sāmaññalakkhaṇapariggāhikā. ‘‘Phusanalakkhaṇo phasso, sātalakkhaṇaṃ sukha’’ntiādinā visesalakkhaṇapariggāhikā.
‘‘चत्तारो खन्धा सिया कुसला’’तिआदीसु इध यं वत्तब्बं, तं खन्धविभङ्गादीसु वुत्तं, तस्मा तत्थ वुत्तनयेनेव गहेतब्बन्ति अधिप्पायो। सेसं यदेत्थ न वुत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
‘‘Cattāro khandhā siyā kusalā’’tiādīsu idha yaṃ vattabbaṃ, taṃ khandhavibhaṅgādīsu vuttaṃ, tasmā tattha vuttanayeneva gahetabbanti adhippāyo. Sesaṃ yadettha na vuttaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.
अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना निट्ठिता।
Abhiññeyyādivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
धम्महदयविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Dhammahadayavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति सम्मोहविनोदनिया टीकाय लीनत्थवण्णना
Iti sammohavinodaniyā ṭīkāya līnatthavaṇṇanā
विभङ्ग-अनुटीका समत्ता।
Vibhaṅga-anuṭīkā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १८. धम्महदयविभङ्गो • 18. Dhammahadayavibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
१. सब्बसङ्गाहिकवारवण्णना • 1. Sabbasaṅgāhikavāravaṇṇanā
२. उप्पत्तानुप्पत्तिवारवण्णना • 2. Uppattānuppattivāravaṇṇanā
३. परियापन्नापरियापन्नवारवण्णना • 3. Pariyāpannāpariyāpannavāravaṇṇanā
६. उप्पादककम्मआयुप्पमाणवारवण्णना • 6. Uppādakakammaāyuppamāṇavāravaṇṇanā
७. अभिञ्ञेय्यादिवारवण्णना • 7. Abhiññeyyādivāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १८. धम्महदयविभङ्गो • 18. Dhammahadayavibhaṅgo
