| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
४. धम्मट्ठितिञाणनिद्देसवण्णना
4. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddesavaṇṇanā
४५. धम्मट्ठितिञाणनिद्देसे अविज्जासङ्खारानं उप्पादट्ठितीतिआदीसु तिट्ठन्ति एताय सङ्खाराति ठिति। का सा? अविज्जा। सा हि सङ्खारानं उप्पादाय निब्बत्तिया ठिति कारणन्ति उप्पादट्ठिति। उप्पन्नानं पवत्तियापि कारणन्ति पवत्तट्ठिति। किञ्चापि हि जनकपच्चयस्स जननक्खणेयेव किच्चानुभावो होति, तेन पन जनितानंयेव पवत्तत्ता सकक्खणे पवत्तियापि कारणं नाम होति, सन्ततिवसेन वा पवत्तिया कारणन्ति अत्थो । पवत्तन्ति च नपुंसके भाववचनमेतं, तस्मा पवत्तं पवत्तीति अत्थतो एकं। पवत्तिसद्दस्स पन पाकटत्ता तेन योजेत्वा अत्थो वुत्तो। भावेपि ठितिसद्दस्स सिज्झनतो न इध भावे ठितिसद्दो, कारणे ठितिसद्दोति दस्सनत्तं निमित्तट्ठितीति वुत्तं, निमित्तभूता ठितीति अत्थो, कारणभूताति वुत्तं होति। न केवलं निमित्तमत्तं होति, अथ खो सङ्खारजनने सब्यापारा विय हुत्वा आयूहति वायमतीति पच्चयसमत्थतं दस्सेन्तो आयूहनट्ठितीति आह, आयूहनभूता ठितीति अत्थो। यस्मा अविज्जा सङ्खारे उप्पादयमाना उप्पादे संयोजेति नाम, घटेतीति अत्थो। सङ्खारे पवत्तयमाना पवत्तियं पलिबुन्धति नाम, बन्धतीति अत्थो। तस्मा सञ्ञोगट्ठिति पलिबोधट्ठितीति वुत्ता। सञ्ञोगभूता ठिति, पलिबोधभूता ठितीति अत्थो। यस्मा अविज्जाव सङ्खारे उप्पादयमाना उप्पादाय पवत्तिया च मूलकारणट्ठेन समुदयो नाम, समुदयभूता ठितीति समुदयट्ठिति, मूलकारणभूता ठितीति अत्थो। अविज्जाव सङ्खारानं उप्पादे जनकपच्चयत्ता, पवत्तियं उपत्थम्भकपच्चयत्ता हेतुट्ठिति पच्चयट्ठितीति वुत्ता, हेतुभूता ठिति, पच्चयभूता ठितीति अत्थो। जनकपच्चयो हि हेतूति, उपत्थम्भको पच्चयोति वुच्चति। एवं सेसेसुपि योजेतब्बं।
45. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddese avijjāsaṅkhārānaṃ uppādaṭṭhitītiādīsu tiṭṭhanti etāya saṅkhārāti ṭhiti. Kā sā? Avijjā. Sā hi saṅkhārānaṃ uppādāya nibbattiyā ṭhiti kāraṇanti uppādaṭṭhiti. Uppannānaṃ pavattiyāpi kāraṇanti pavattaṭṭhiti. Kiñcāpi hi janakapaccayassa jananakkhaṇeyeva kiccānubhāvo hoti, tena pana janitānaṃyeva pavattattā sakakkhaṇe pavattiyāpi kāraṇaṃ nāma hoti, santativasena vā pavattiyā kāraṇanti attho . Pavattanti ca napuṃsake bhāvavacanametaṃ, tasmā pavattaṃ pavattīti atthato ekaṃ. Pavattisaddassa pana pākaṭattā tena yojetvā attho vutto. Bhāvepi ṭhitisaddassa sijjhanato na idha bhāve ṭhitisaddo, kāraṇe ṭhitisaddoti dassanattaṃ nimittaṭṭhitīti vuttaṃ, nimittabhūtā ṭhitīti attho, kāraṇabhūtāti vuttaṃ hoti. Na kevalaṃ nimittamattaṃ hoti, atha kho saṅkhārajanane sabyāpārā viya hutvā āyūhati vāyamatīti paccayasamatthataṃ dassento āyūhanaṭṭhitīti āha, āyūhanabhūtā ṭhitīti attho. Yasmā avijjā saṅkhāre uppādayamānā uppāde saṃyojeti nāma, ghaṭetīti attho. Saṅkhāre pavattayamānā pavattiyaṃ palibundhati nāma, bandhatīti attho. Tasmā saññogaṭṭhiti palibodhaṭṭhitīti vuttā. Saññogabhūtā ṭhiti, palibodhabhūtā ṭhitīti attho. Yasmā avijjāva saṅkhāre uppādayamānā uppādāya pavattiyā ca mūlakāraṇaṭṭhena samudayo nāma, samudayabhūtā ṭhitīti samudayaṭṭhiti, mūlakāraṇabhūtā ṭhitīti attho. Avijjāva saṅkhārānaṃ uppāde janakapaccayattā, pavattiyaṃ upatthambhakapaccayattā hetuṭṭhiti paccayaṭṭhitīti vuttā, hetubhūtā ṭhiti, paccayabhūtā ṭhitīti attho. Janakapaccayo hi hetūti, upatthambhako paccayoti vuccati. Evaṃ sesesupi yojetabbaṃ.
भवो जातिया, जाति जरामरणस्साति एत्थ पन उप्पादट्ठिति सञ्ञोगट्ठिति हेतुट्ठितीति उप्पादवसेन योजितानि पदानि जातिजरामरणवन्तानं खन्धानं वसेन परियायेन वुत्तानीति वेदितब्बानि। केचि पन ‘‘उप्पादाय ठिति उप्पादट्ठिती’’ति एवमादिना नयेनेत्थ अत्थं वण्णयन्ति। अविज्जा पच्चयोति अविज्जाय सङ्खारानं पच्चयभावं अपेक्खित्वा वुत्तं। अविज्जायपि पच्चयसम्भूतत्ता तस्सा अपि पच्चयपरिग्गहणदस्सनत्थं उभोपेते धम्मा पच्चयसमुप्पन्नाति पच्चयपरिग्गहे पञ्ञाति वुत्तं। एवं सेसेसुपि योजेतब्बं। जाति पच्चयो, जरामरणं पच्चयसमुप्पन्नन्ति पन परियायेन वुत्तं। अतीतम्पि अद्धानन्ति अतिक्कन्तम्पि कालं। अनागतम्पि अद्धानन्ति अप्पत्तम्पि कालं। उभयत्थापि अच्चन्तसंयोगत्थे उपयोगवचनं।
Bhavojātiyā, jāti jarāmaraṇassāti ettha pana uppādaṭṭhiti saññogaṭṭhiti hetuṭṭhitīti uppādavasena yojitāni padāni jātijarāmaraṇavantānaṃ khandhānaṃ vasena pariyāyena vuttānīti veditabbāni. Keci pana ‘‘uppādāya ṭhiti uppādaṭṭhitī’’ti evamādinā nayenettha atthaṃ vaṇṇayanti. Avijjā paccayoti avijjāya saṅkhārānaṃ paccayabhāvaṃ apekkhitvā vuttaṃ. Avijjāyapi paccayasambhūtattā tassā api paccayapariggahaṇadassanatthaṃ ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññāti vuttaṃ. Evaṃ sesesupi yojetabbaṃ. Jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannanti pana pariyāyena vuttaṃ. Atītampi addhānanti atikkantampi kālaṃ. Anāgatampi addhānanti appattampi kālaṃ. Ubhayatthāpi accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ.
४६. इदानि नवाकारवारानन्तरं ते नवाकारे विहाय हेतुपटिच्चपच्चयपदेहेव योजेत्वा अविज्जा हेतु, सङ्खारा हेतुसमुप्पन्नातिआदयो तयो वारा निद्दिट्ठा। नवाकारवारे जनकउपत्थम्भकवसेन पच्चयो वुत्तो। इध पन हेतुवारस्स पच्चयवारस्स च विसुं आगतत्ता हेतूति जनकपच्चयत्तं, पच्चयोति उपत्थम्भकपच्चयत्तं वेदितब्बं एकेकस्सापि अविज्जादिकस्स पच्चयस्स उभयथा सम्भवतो। पटिच्चवारे अविज्जा पटिच्चाति अत्तनो उप्पादे सङ्खारानं अविज्जापेक्खत्ता सङ्खारेहि अविज्जा पटिमुखं एतब्बा गन्तब्बाति पटिच्चा। एतेन अविज्जाय सङ्खारुप्पादनसमत्थता वुत्ता होति। सङ्खारा पटिच्चसमुप्पन्नाति सङ्खारा अविज्जं पटिच्च तदभिमुखं पवत्तनतो पटिमुखं कत्वा न विहाय समं उप्पन्ना। एवं सेसेसुपि लिङ्गानुरूपेन योजेतब्बं। अविज्जा पटिच्चाति उस्सुक्कवसेन वा पाठो, अत्थो पनेत्थ अविज्जा अत्तनो पच्चये पटिच्च पवत्ताति पाठसेसवसेन योजेतब्बो। एवं सेसेसुपि। चतूसुपि च एतेसु वारेसु द्वादसन्नं पटिच्चसमुप्पादङ्गानं पच्चयस्सेव वसेन धम्मट्ठितिञाणस्स निद्दिसितब्बत्ता अविज्जादीनं एकादसन्नंयेव अङ्गानं वसेन धम्मट्ठितिञाणं निद्दिट्ठं, जरामरणस्स पन अन्ते ठितत्ता तस्स वसेन न निद्दिट्ठं। जरामरणस्सापि सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासानं पच्चयत्ता जरामरणं तेसं पच्चयं कत्वा उपपरिक्खमानस्स तस्सापि जरामरणस्स वसेन धम्मट्ठितिञाणं युज्जतेव।
46. Idāni navākāravārānantaraṃ te navākāre vihāya hetupaṭiccapaccayapadeheva yojetvā avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannātiādayo tayo vārā niddiṭṭhā. Navākāravāre janakaupatthambhakavasena paccayo vutto. Idha pana hetuvārassa paccayavārassa ca visuṃ āgatattā hetūti janakapaccayattaṃ, paccayoti upatthambhakapaccayattaṃ veditabbaṃ ekekassāpi avijjādikassa paccayassa ubhayathā sambhavato. Paṭiccavāre avijjā paṭiccāti attano uppāde saṅkhārānaṃ avijjāpekkhattā saṅkhārehi avijjā paṭimukhaṃ etabbā gantabbāti paṭiccā. Etena avijjāya saṅkhāruppādanasamatthatā vuttā hoti. Saṅkhārā paṭiccasamuppannāti saṅkhārā avijjaṃ paṭicca tadabhimukhaṃ pavattanato paṭimukhaṃ katvā na vihāya samaṃ uppannā. Evaṃ sesesupi liṅgānurūpena yojetabbaṃ. Avijjā paṭiccāti ussukkavasena vā pāṭho, attho panettha avijjā attano paccaye paṭicca pavattāti pāṭhasesavasena yojetabbo. Evaṃ sesesupi. Catūsupi ca etesu vāresu dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ paccayasseva vasena dhammaṭṭhitiñāṇassa niddisitabbattā avijjādīnaṃ ekādasannaṃyeva aṅgānaṃ vasena dhammaṭṭhitiñāṇaṃ niddiṭṭhaṃ, jarāmaraṇassa pana ante ṭhitattā tassa vasena na niddiṭṭhaṃ. Jarāmaraṇassāpi sokaparidevadukkhadomanassupāyāsānaṃ paccayattā jarāmaraṇaṃ tesaṃ paccayaṃ katvā upaparikkhamānassa tassāpi jarāmaraṇassa vasena dhammaṭṭhitiñāṇaṃ yujjateva.
४७. इदानि तानेव द्वादस पटिच्चसमुप्पादङ्गानि वीसतिआकारवसेन विभजित्वा चतुसङ्खेपतियद्धतिसन्धियो दस्सेत्वा धम्मट्ठितिञाणं निद्दिसितुकामो पुरिमकम्मभवस्मिन्तिआदिमाह। तत्थ पुरिमकम्मभवस्मिन्ति पुरिमे कम्मभवे, अतीतजातियं कम्मभवे करियमानेति अत्थो। मोहो अविज्जाति यो तदा दुक्खादीसु मोहो, येन मूळ्हो कम्मं करोति, सा अविज्जा। आयूहना सङ्खाराति तं कम्मं करोन्तस्स पुरिमचेतनायो, यथा ‘‘दानं दस्सामी’’ति चित्तं उप्पादेत्वा मासम्पि संवच्छरम्पि दानूपकरणानि सज्जेन्तस्स उप्पन्ना पुरिमचेतनायो। पटिग्गाहकानं पन हत्थे दक्खिणं पतिट्ठापयतो चेतना भवोति वुच्चति। एकावज्जनेसु वा छसु जवनेसु चेतना आयूहना सङ्खारा नाम, सत्तमजवने चेतना भवो। या काचि वा पन चेतना भवो, तंसम्पयुत्ता आयूहना सङ्खारा नाम।
47. Idāni tāneva dvādasa paṭiccasamuppādaṅgāni vīsatiākāravasena vibhajitvā catusaṅkhepatiyaddhatisandhiyo dassetvā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ niddisitukāmo purimakammabhavasmintiādimāha. Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karontassa purimacetanāyo, yathā ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanā saṅkhārā nāma, sattamajavane cetanā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, taṃsampayuttā āyūhanā saṅkhārā nāma.
निकन्ति तण्हाति या कम्मं करोन्तस्स तस्स फले उपपत्तिभवे निकामना पत्थना, सा तण्हा नाम। उपगमनं उपादानन्ति यं कम्मभवस्स पच्चयभूतं ‘‘इमस्मिं नाम कम्मे कते कामा सम्पज्जन्ती’’ति वा ‘‘इदं कत्वा असुकस्मिं नाम ठाने कामे सेविस्सामी’’ति वा ‘‘अत्ता उच्छिन्नो सुउच्छिन्नो होती’’ति वा ‘‘सुखी होतिं विगतपरिळाहो’’ति वा ‘‘सीलब्बतं सुखेन परिपूरती’’ति वा पवत्तं उपगमनं दळ्हगहणं, इदं उपादानं नाम। चेतना भवोति आयूहनावसाने वुत्ता चेतना भवो नाम। पुरिमकम्मभवस्मिन्ति अतीतजातिया कम्मभवे करियमाने पवत्ता। इध पटिसन्धिया पच्चयाति पच्चुप्पन्नपटिसन्धिया पच्चयभूता।
Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale upapattibhave nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘imasmiṃ nāma kamme kate kāmā sampajjantī’’ti vā ‘‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmī’’ti vā ‘‘attā ucchinno suucchinno hotī’’ti vā ‘‘sukhī hotiṃ vigatapariḷāho’’ti vā ‘‘sīlabbataṃ sukhena paripūratī’’ti vā pavattaṃ upagamanaṃ daḷhagahaṇaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti āyūhanāvasāne vuttā cetanā bhavo nāma. Purimakammabhavasminti atītajātiyā kammabhave kariyamāne pavattā. Idha paṭisandhiyā paccayāti paccuppannapaṭisandhiyā paccayabhūtā.
इध पटिसन्धि विञ्ञाणन्ति यं पच्चुप्पन्नभवस्स भवन्तरपटिसन्धानवसेन उप्पन्नत्ता पटिसन्धीति वुच्चति, तं विञ्ञाणं। ओक्कन्ति नामरूपन्ति या गब्भे रूपारूपधम्मानं ओक्कन्ति आगन्त्वा पविसनं विय, इदं नामरूपं। पसादो आयतनन्ति यो पसन्नभावो, इदं आयतनं। जातिग्गहणेन एकवचनं कतं। एतेन चक्खादीनि पञ्चायतनानि वुत्तानि। ‘‘पभस्सरमिदं, भिक्खवे, चित्तं, तञ्च खो आगन्तुकेहि उपक्किलेसेहि उपक्किलिट्ठ’’न्ति (अ॰ नि॰ १.४९) एत्थ भवङ्गचित्तं अधिप्पेतन्ति वचनतो इधापि मनायतनस्स विपाकभूतत्ता, तस्स च किलेसकालुस्सियाभावेन पसन्नत्ता पसादवचनेन मनायतनम्पि वुत्तन्ति वेदितब्बं। फुट्ठो फस्सोति यो आरम्मणं फुट्ठो फुसन्तो उप्पन्नो, अयं फस्सो। वेदयितं वेदनाति यं पटिसन्धिविञ्ञाणेन वा सळायतनपच्चयेन वा फस्सेन सह उप्पन्नं विपाकवेदयितं, अयं वेदना। इधुपपत्तिभवस्मिं पुरेकतस्स कम्मस्स पच्चयाति पच्चुप्पन्ने विपाकभवे अतीतजातियं कतस्स कम्मस्स पच्चयेन पवत्तन्तीति अत्थो।
Idha paṭisandhi viññāṇanti yaṃ paccuppannabhavassa bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti āgantvā pavisanaṃ viya, idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti yo pasannabhāvo, idaṃ āyatanaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Etena cakkhādīni pañcāyatanāni vuttāni. ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49) ettha bhavaṅgacittaṃ adhippetanti vacanato idhāpi manāyatanassa vipākabhūtattā, tassa ca kilesakālussiyābhāvena pasannattā pasādavacanena manāyatanampi vuttanti veditabbaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno, ayaṃ phasso. Vedayitaṃ vedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena saha uppannaṃ vipākavedayitaṃ, ayaṃ vedanā. Idhupapattibhavasmiṃ purekatassa kammassa paccayāti paccuppanne vipākabhave atītajātiyaṃ katassa kammassa paccayena pavattantīti attho.
इध परिपक्कत्ता आयतनानन्ति परिपक्कायतनस्स कम्मकरणकाले मोहादयो दस्सिता। आयतिं पटिसन्धियाति अनागते पटिसन्धिया। आयतिं पटिसन्धि विञ्ञाणन्तिआदीनि वुत्तत्थानि।
Idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle mohādayo dassitā. Āyatiṃ paṭisandhiyāti anāgate paṭisandhiyā. Āyatiṃ paṭisandhi viññāṇantiādīni vuttatthāni.
कथं पन द्वादसहि पटिच्चसमुप्पादङ्गेहि इमे वीसति आकारा गहिता होन्तीति? अविज्जा सङ्खाराति इमे द्वे अतीतहेतुयो सरूपतो वुत्ता। यस्मा पन अविद्वा परितस्सति, परितस्सितो उपादियति, तस्सुपादानपच्चया भवो, तस्मा तेहि द्वीहि गहितेहि तण्हुपादानभवापि गहिताव होन्ति। पच्चुप्पन्ने विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना सरूपतो वुत्तायेव। तण्हुपादानभवा पच्चुप्पन्नहेतुयो सरूपतो वुत्ता । भवे पन गहिते तस्स पुब्बभागा तंसम्पयुत्ता वा सङ्खारा गहिताव होन्ति, तण्हुपादानग्गहणेन च तंसम्पयुत्ता। याय वा मूळ्हो कम्मं करोति, सा अविज्जा गहिताव होति। अनागते जाति जरामरणन्ति द्वे सरूपेन वुत्तानि, जातिजरामरणग्गहणेनेव पन विञ्ञाणादीनि पञ्च अनागतफलानि गहितानेव होन्ति। तेसंयेव हि जातिजरामरणानीति एवं द्वादसहि अङ्गेहि वीसति आकारा गहिता होन्ति।
Kathaṃ pana dvādasahi paṭiccasamuppādaṅgehi ime vīsati ākārā gahitā hontīti? Avijjā saṅkhārāti ime dve atītahetuyo sarūpato vuttā. Yasmā pana avidvā paritassati, paritassito upādiyati, tassupādānapaccayā bhavo, tasmā tehi dvīhi gahitehi taṇhupādānabhavāpi gahitāva honti. Paccuppanne viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā sarūpato vuttāyeva. Taṇhupādānabhavā paccuppannahetuyo sarūpato vuttā . Bhave pana gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti, taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā. Yāya vā mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā gahitāva hoti. Anāgate jāti jarāmaraṇanti dve sarūpena vuttāni, jātijarāmaraṇaggahaṇeneva pana viññāṇādīni pañca anāgataphalāni gahitāneva honti. Tesaṃyeva hi jātijarāmaraṇānīti evaṃ dvādasahi aṅgehi vīsati ākārā gahitā honti.
‘‘अतीते हेतवो पञ्च, इदानि फलपञ्चकं।
‘‘Atīte hetavo pañca, idāni phalapañcakaṃ;
इदानि हेतवो पञ्च, आयतिं फलपञ्चक’’न्ति॥ –
Idāni hetavo pañca, āyatiṃ phalapañcaka’’nti. –
गाथाय अयमेवत्थो वुत्तो। इतिमेति इति इमे। इति इमेति वा पाठो।
Gāthāya ayamevattho vutto. Itimeti iti ime. Iti imeti vā pāṭho.
चतुसङ्खेपेति चतुरो रासी। अतीते पञ्च हेतुधम्मा एको हेतुसङ्खेपो, पच्चुप्पन्ने पञ्च फलधम्मा एको फलसङ्खेपो, पच्चुप्पन्ने पञ्च हेतुधम्मा एको हेतुसङ्खेपो, अनागते पञ्च फलधम्मा एको फलसङ्खेपो।
Catusaṅkhepeti caturo rāsī. Atīte pañca hetudhammā eko hetusaṅkhepo, paccuppanne pañca phaladhammā eko phalasaṅkhepo, paccuppanne pañca hetudhammā eko hetusaṅkhepo, anāgate pañca phaladhammā eko phalasaṅkhepo.
तयो अद्धेति तयो काले। पठमपञ्चकवसेन अतीतकालो, दुतियततियपञ्चकवसेन पच्चुप्पन्नकालो, चतुत्थपञ्चकवसेन अनागतकालो वेदितब्बो।
Tayo addheti tayo kāle. Paṭhamapañcakavasena atītakālo, dutiyatatiyapañcakavasena paccuppannakālo, catutthapañcakavasena anāgatakālo veditabbo.
तिसन्धिन्ति तयो सन्धयो अस्साति तिसन्धि, तं तिसन्धिं। अतीतहेतुपच्चुप्पन्नफलानमन्तरा एको हेतुफलसन्धि, पच्चुप्पन्नफलअनागतहेतूनमन्तरा एको फलहेतुसन्धि, पच्चुप्पन्नहेतुअनागतफलानमन्तरा एको हेतुफलसन्धि।
Tisandhinti tayo sandhayo assāti tisandhi, taṃ tisandhiṃ. Atītahetupaccuppannaphalānamantarā eko hetuphalasandhi, paccuppannaphalaanāgatahetūnamantarā eko phalahetusandhi, paccuppannahetuanāgataphalānamantarā eko hetuphalasandhi.
पटिच्चसमुप्पादपाळियं सरूपतो आगतवसेन पन अविज्जासङ्खारा एको सङ्खेपो, विञ्ञाणनामरूपसळायतनफस्सवेदना दुतियो, तण्हुपादानभवा ततियो, जातिजरामरणं चतुत्थो। अविज्जासङ्खाराति द्वे अङ्गानि अतीतकालानि, विञ्ञाणादीनि भवावसानानि अट्ठ पच्चुप्पन्नकालानि , जातिजरामरणन्ति द्वे अनागतकालानि। सङ्खारविञ्ञाणानं अन्तरा एको हेतुफलसन्धि, वेदनातण्हानमन्तरा एको फलहेतुसन्धि, भवजातीनमन्तरा एको हेतुफलसन्धि।
Paṭiccasamuppādapāḷiyaṃ sarūpato āgatavasena pana avijjāsaṅkhārā eko saṅkhepo, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā dutiyo, taṇhupādānabhavā tatiyo, jātijarāmaraṇaṃ catuttho. Avijjāsaṅkhārāti dve aṅgāni atītakālāni, viññāṇādīni bhavāvasānāni aṭṭha paccuppannakālāni , jātijarāmaraṇanti dve anāgatakālāni. Saṅkhāraviññāṇānaṃ antarā eko hetuphalasandhi, vedanātaṇhānamantarā eko phalahetusandhi, bhavajātīnamantarā eko hetuphalasandhi.
वीसतिया आकारेहीति वीसतिया कोट्ठासेहि। चतुसङ्खेपे च तयो अद्धे च तिसन्धिं पटिच्चसमुप्पादञ्च वीसतिया आकारेहि जानातीति सम्बन्धो।
Vīsatiyāākārehīti vīsatiyā koṭṭhāsehi. Catusaṅkhepe ca tayo addhe ca tisandhiṃ paṭiccasamuppādañca vīsatiyā ākārehi jānātīti sambandho.
जानातीति सुतानुसारेन भावनारम्भञाणेन जानाति। पस्सतीति ञातमेव चक्खुना दिट्ठं विय हत्थतले आमलकं विय च फुटं कत्वा ञाणेनेव पस्सति। अञ्ञातीति दिट्ठमरियादेनेव आसेवनं करोन्तो ञाणेनेव जानाति। मरियादत्थो हि एत्थ आकारो। पटिविज्झतीति भावनापारिपूरिया निट्ठं पापेन्तो ञाणेनेव पटिवेधं करोति। सलक्खणवसेन वा जानाति, सरसवसेन पस्सति, पच्चुपट्ठानवसेन अञ्ञाति, पदट्ठानवसेन पटिविज्झति।
Jānātīti sutānusārena bhāvanārambhañāṇena jānāti. Passatīti ñātameva cakkhunā diṭṭhaṃ viya hatthatale āmalakaṃ viya ca phuṭaṃ katvā ñāṇeneva passati. Aññātīti diṭṭhamariyādeneva āsevanaṃ karonto ñāṇeneva jānāti. Mariyādattho hi ettha ākāro. Paṭivijjhatīti bhāvanāpāripūriyā niṭṭhaṃ pāpento ñāṇeneva paṭivedhaṃ karoti. Salakkhaṇavasena vā jānāti, sarasavasena passati, paccupaṭṭhānavasena aññāti, padaṭṭhānavasena paṭivijjhati.
तत्थ पटिच्चसमुप्पादोति पच्चयधम्मा वेदितब्बा। पटिच्चसमुप्पन्ना धम्माति तेहि तेहि पच्चयेहि निब्बत्तधम्मा। कथमिदं जानितब्बन्ति चे? भगवतो वचनेन। भगवता हि पटिच्चसमुप्पादपटिच्चसमुप्पन्नधम्मदेसनासुत्ते –
Tattha paṭiccasamuppādoti paccayadhammā veditabbā. Paṭiccasamuppannā dhammāti tehi tehi paccayehi nibbattadhammā. Kathamidaṃ jānitabbanti ce? Bhagavato vacanena. Bhagavatā hi paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannadhammadesanāsutte –
‘‘कतमो च, भिक्खवे, पटिच्चसमुप्पादो, जातिपच्चया, भिक्खवे, जरामरणं, उप्पादा वा तथागतानं अनुप्पादा वा तथागतानं ठिताव सा धातु धम्मट्ठितता धम्मनियामता इदप्पच्चयता, तं तथागतो अभिसम्बुज्झति अभिसमेति, अभिसम्बुज्झित्वा अभिसमेत्वा आचिक्खति देसेति पञ्ञापेति पट्ठपेति विवरति विभजति उत्तानीकरोति ‘पस्सथा’ति चाह। जातिपच्चया, भिक्खवे, जरामरणं, भवपच्चया, भिक्खवे, जाति…पे॰… अविज्जापच्चया, भिक्खवे, सङ्खारा। उप्पादा वा तथागतानं…पे॰… उत्तानीकरोति ‘पस्सथा’ति चाह। अविज्जापच्चया, भिक्खवे, सङ्खारा। इति खो, भिक्खवे, या तत्रत थता अवितथता अनञ्ञथता इदप्पच्चयता। अयं वुच्चति, भिक्खवे, पटिच्चसमुप्पादो’’ति (सं॰ नि॰ २.२०) –
‘‘Katamo ca, bhikkhave, paṭiccasamuppādo, jātipaccayā, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ, uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā tathāgatānaṃ ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā idappaccayatā, taṃ tathāgato abhisambujjhati abhisameti, abhisambujjhitvā abhisametvā ācikkhati deseti paññāpeti paṭṭhapeti vivarati vibhajati uttānīkaroti ‘passathā’ti cāha. Jātipaccayā, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ, bhavapaccayā, bhikkhave, jāti…pe… avijjāpaccayā, bhikkhave, saṅkhārā. Uppādā vā tathāgatānaṃ…pe… uttānīkaroti ‘passathā’ti cāha. Avijjāpaccayā, bhikkhave, saṅkhārā. Iti kho, bhikkhave, yā tatrata thatā avitathatā anaññathatā idappaccayatā. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, paṭiccasamuppādo’’ti (saṃ. ni. 2.20) –
एवं पटिच्चसमुप्पादं देसेन्तेन तथतादीहि वेवचनेहि पच्चयधम्माव पटिच्चसमुप्पादोति वुत्ता। तस्मा जरामरणादीनं पच्चयलक्खणो पटिच्चसमुप्पादो, दुक्खानुबन्धनरसो कुम्मग्गपच्चुपट्ठानो, अयम्पि सपच्चयत्ता अत्तनो विसेसपच्चयपदट्ठानो।
Evaṃ paṭiccasamuppādaṃ desentena tathatādīhi vevacanehi paccayadhammāva paṭiccasamuppādoti vuttā. Tasmā jarāmaraṇādīnaṃ paccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo, dukkhānubandhanaraso kummaggapaccupaṭṭhāno, ayampi sapaccayattā attano visesapaccayapadaṭṭhāno.
उप्पादा वा अनुप्पादा वाति उप्पादे वा अनुप्पादे वा, तथागतेसु उप्पन्नेसुपि अनुप्पन्नेसुपीति अत्थो। ठिताव सा धातूति ठितोव सो पच्चयसभावो, न कदाचि जातिजरामरणस्स पच्चयो न होतीति अत्थो। धम्मट्ठितता धम्मनियामता इदप्पच्चयताति जातिपच्चयोयेव। जातिपच्चयेन हि जरामरणसङ्खातो पच्चयसमुप्पन्नधम्मो तदायत्तताय तिट्ठति, जातिपच्चयोव जरामरणधम्मं नियमेति, तस्मा जाति ‘‘धम्मट्ठितता धम्मनियामता’’ति वुच्चति। जातियेव इमस्स जरामरणस्स पच्चयोति इदप्पच्चयो, इदप्पच्चयोव इदप्पच्चयता। तन्ति तं पच्चयं। अभिसम्बुज्झतीति ञाणेन अभिसम्बुज्झति। अभिसमेतीति ञाणेन अभिसमागच्छति। आचिक्खतीति कथेति। देसेतीति दस्सेति। पञ्ञापेतीति जानापेति। पट्ठपेतीति ञाणमुखे ठपेति। विवरतीति विवरित्वा दस्सेति। विभजतीति विभागतो दस्सेति। उत्तानीकरोतीति पाकटं करोति। इति खोति एवं खो। या तत्राति या तेसु ‘‘जातिपच्चया जरामरण’’न्तिआदीसु । सो पनायं पटिच्चसमुप्पादो तेहि तेहि पच्चयेहि अनूनाधिकेहेव तस्स तस्स धम्मस्स सम्भवतो तथताति, सामग्गिं उपगतेसु पच्चयेसु मुहुत्तम्पि ततो निब्बत्तनधम्मानं असम्भवाभावतो अवितथताति, अञ्ञधम्मपच्चयेहि अञ्ञधम्मानुप्पत्तितो अनञ्ञथताति, यथावुत्तानं एतेसं जरामरणादीनं पच्चयतो वा पच्चयसमूहतो वा इदप्पच्चयताति वुत्तो। तत्रायं वचनत्थो – इमेसं पच्चया इदप्पच्चया, इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयता, इदप्पच्चयानं वा समूहो इदप्पच्चयता। लक्खणं पनेत्थ सद्दसत्थतो वेदितब्बन्ति।
Uppādāvā anuppādā vāti uppāde vā anuppāde vā, tathāgatesu uppannesupi anuppannesupīti attho. Ṭhitāva sā dhātūti ṭhitova so paccayasabhāvo, na kadāci jātijarāmaraṇassa paccayo na hotīti attho. Dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā idappaccayatāti jātipaccayoyeva. Jātipaccayena hi jarāmaraṇasaṅkhāto paccayasamuppannadhammo tadāyattatāya tiṭṭhati, jātipaccayova jarāmaraṇadhammaṃ niyameti, tasmā jāti ‘‘dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā’’ti vuccati. Jātiyeva imassa jarāmaraṇassa paccayoti idappaccayo, idappaccayova idappaccayatā. Tanti taṃ paccayaṃ. Abhisambujjhatīti ñāṇena abhisambujjhati. Abhisametīti ñāṇena abhisamāgacchati. Ācikkhatīti katheti. Desetīti dasseti. Paññāpetīti jānāpeti. Paṭṭhapetīti ñāṇamukhe ṭhapeti. Vivaratīti vivaritvā dasseti. Vibhajatīti vibhāgato dasseti. Uttānīkarotīti pākaṭaṃ karoti. Iti khoti evaṃ kho. Yā tatrāti yā tesu ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’ntiādīsu . So panāyaṃ paṭiccasamuppādo tehi tehi paccayehi anūnādhikeheva tassa tassa dhammassa sambhavato tathatāti, sāmaggiṃ upagatesu paccayesu muhuttampi tato nibbattanadhammānaṃ asambhavābhāvato avitathatāti, aññadhammapaccayehi aññadhammānuppattito anaññathatāti, yathāvuttānaṃ etesaṃ jarāmaraṇādīnaṃ paccayato vā paccayasamūhato vā idappaccayatāti vutto. Tatrāyaṃ vacanattho – imesaṃ paccayā idappaccayā, idappaccayā eva idappaccayatā, idappaccayānaṃ vā samūho idappaccayatā. Lakkhaṇaṃ panettha saddasatthato veditabbanti.
धम्मट्ठितिञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dhammaṭṭhitiñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ४. धम्मट्ठितिञाणनिद्देसो • 4. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddeso
