| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
4. ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
4. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddesavaṇṇanā
45. ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණනිද්‌දෙසෙ අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාරානං උප්‌පාදට්‌ඨිතීතිආදීසු තිට්‌ඨන්‌ති එතාය සඞ්‌ඛාරාති ඨිති. කා සා? අවිජ්‌ජා. සා හි සඞ්‌ඛාරානං උප්‌පාදාය නිබ්‌බත්‌තියා ඨිති කාරණන්‌ති උප්‌පාදට්‌ඨිති. උප්‌පන්‌නානං පවත්‌තියාපි කාරණන්‌ති පවත්‌තට්‌ඨිති. කිඤ්‌චාපි හි ජනකපච්‌චයස්‌ස ජනනක්‌ඛණෙයෙව කිච්‌චානුභාවො හොති, තෙන පන ජනිතානංයෙව පවත්‌තත්‌තා සකක්‌ඛණෙ පවත්‌තියාපි කාරණං නාම හොති, සන්‌තතිවසෙන වා පවත්‌තියා කාරණන්‌ති අත්‌ථො . පවත්‌තන්‌ති ච නපුංසකෙ භාවවචනමෙතං, තස්‌මා පවත්‌තං පවත්‌තීති අත්‌ථතො එකං. පවත්‌තිසද්‌දස්‌ස පන පාකටත්‌තා තෙන යොජෙත්‌වා අත්‌ථො වුත්‌තො. භාවෙපි ඨිතිසද්‌දස්‌ස සිජ්‌ඣනතො න ඉධ භාවෙ ඨිතිසද්‌දො, කාරණෙ ඨිතිසද්‌දොති දස්‌සනත්‌තං නිමිත්‌තට්‌ඨිතීති වුත්‌තං, නිමිත්‌තභූතා ඨිතීති අත්‌ථො, කාරණභූතාති වුත්‌තං හොති. න කෙවලං නිමිත්‌තමත්‌තං හොති, අථ ඛො සඞ්‌ඛාරජනනෙ සබ්‍යාපාරා විය හුත්‌වා ආයූහති වායමතීති පච්‌චයසමත්‌ථතං දස්‌සෙන්‌තො ආයූහනට්‌ඨිතීති ආහ, ආයූහනභූතා ඨිතීති අත්‌ථො. යස්‌මා අවිජ්‌ජා සඞ්‌ඛාරෙ උප්‌පාදයමානා උප්‌පාදෙ සංයොජෙති නාම, ඝටෙතීති අත්‌ථො. සඞ්‌ඛාරෙ පවත්‌තයමානා පවත්‌තියං පලිබුන්‌ධති නාම, බන්‌ධතීති අත්‌ථො. තස්‌මා සඤ්‌ඤොගට්‌ඨිති පලිබොධට්‌ඨිතීති වුත්‌තා. සඤ්‌ඤොගභූතා ඨිති, පලිබොධභූතා ඨිතීති අත්‌ථො. යස්‌මා අවිජ්‌ජාව සඞ්‌ඛාරෙ උප්‌පාදයමානා උප්‌පාදාය පවත්‌තියා ච මූලකාරණට්‌ඨෙන සමුදයො නාම, සමුදයභූතා ඨිතීති සමුදයට්‌ඨිති, මූලකාරණභූතා ඨිතීති අත්‌ථො. අවිජ්‌ජාව සඞ්‌ඛාරානං උප්‌පාදෙ ජනකපච්‌චයත්‌තා, පවත්‌තියං උපත්‌ථම්‌භකපච්‌චයත්‌තා හෙතුට්‌ඨිති පච්‌චයට්‌ඨිතීති වුත්‌තා, හෙතුභූතා ඨිති, පච්‌චයභූතා ඨිතීති අත්‌ථො. ජනකපච්‌චයො හි හෙතූති, උපත්‌ථම්‌භකො පච්‌චයොති වුච්‌චති. එවං සෙසෙසුපි යොජෙතබ්‌බං.
45. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddese avijjāsaṅkhārānaṃ uppādaṭṭhitītiādīsu tiṭṭhanti etāya saṅkhārāti ṭhiti. Kā sā? Avijjā. Sā hi saṅkhārānaṃ uppādāya nibbattiyā ṭhiti kāraṇanti uppādaṭṭhiti. Uppannānaṃ pavattiyāpi kāraṇanti pavattaṭṭhiti. Kiñcāpi hi janakapaccayassa jananakkhaṇeyeva kiccānubhāvo hoti, tena pana janitānaṃyeva pavattattā sakakkhaṇe pavattiyāpi kāraṇaṃ nāma hoti, santativasena vā pavattiyā kāraṇanti attho . Pavattanti ca napuṃsake bhāvavacanametaṃ, tasmā pavattaṃ pavattīti atthato ekaṃ. Pavattisaddassa pana pākaṭattā tena yojetvā attho vutto. Bhāvepi ṭhitisaddassa sijjhanato na idha bhāve ṭhitisaddo, kāraṇe ṭhitisaddoti dassanattaṃ nimittaṭṭhitīti vuttaṃ, nimittabhūtā ṭhitīti attho, kāraṇabhūtāti vuttaṃ hoti. Na kevalaṃ nimittamattaṃ hoti, atha kho saṅkhārajanane sabyāpārā viya hutvā āyūhati vāyamatīti paccayasamatthataṃ dassento āyūhanaṭṭhitīti āha, āyūhanabhūtā ṭhitīti attho. Yasmā avijjā saṅkhāre uppādayamānā uppāde saṃyojeti nāma, ghaṭetīti attho. Saṅkhāre pavattayamānā pavattiyaṃ palibundhati nāma, bandhatīti attho. Tasmā saññogaṭṭhiti palibodhaṭṭhitīti vuttā. Saññogabhūtā ṭhiti, palibodhabhūtā ṭhitīti attho. Yasmā avijjāva saṅkhāre uppādayamānā uppādāya pavattiyā ca mūlakāraṇaṭṭhena samudayo nāma, samudayabhūtā ṭhitīti samudayaṭṭhiti, mūlakāraṇabhūtā ṭhitīti attho. Avijjāva saṅkhārānaṃ uppāde janakapaccayattā, pavattiyaṃ upatthambhakapaccayattā hetuṭṭhiti paccayaṭṭhitīti vuttā, hetubhūtā ṭhiti, paccayabhūtā ṭhitīti attho. Janakapaccayo hi hetūti, upatthambhako paccayoti vuccati. Evaṃ sesesupi yojetabbaṃ.
භවො ජාතියා, ජාති ජරාමරණස්‌සාති එත්‌ථ පන උප්‌පාදට්‌ඨිති සඤ්‌ඤොගට්‌ඨිති හෙතුට්‌ඨිතීති උප්‌පාදවසෙන යොජිතානි පදානි ජාතිජරාමරණවන්‌තානං ඛන්‌ධානං වසෙන පරියායෙන වුත්‌තානීති වෙදිතබ්‌බානි. කෙචි පන ‘‘උප්‌පාදාය ඨිති උප්‌පාදට්‌ඨිතී’’ති එවමාදිනා නයෙනෙත්‌ථ අත්‌ථං වණ්‌ණයන්‌ති. අවිජ්‌ජා පච්‌චයොති අවිජ්‌ජාය සඞ්‌ඛාරානං පච්‌චයභාවං අපෙක්‌ඛිත්‌වා වුත්‌තං. අවිජ්‌ජායපි පච්‌චයසම්‌භූතත්‌තා තස්‌සා අපි පච්‌චයපරිග්‌ගහණදස්‌සනත්‌ථං උභොපෙතෙ ධම්‌මා පච්‌චයසමුප්‌පන්‌නාති පච්‌චයපරිග්‌ගහෙ පඤ්‌ඤාති වුත්‌තං. එවං සෙසෙසුපි යොජෙතබ්‌බං. ජාති පච්‌චයො, ජරාමරණං පච්‌චයසමුප්‌පන්‌නන්‌ති පන පරියායෙන වුත්‌තං. අතීතම්‌පි අද්‌ධානන්‌ති අතික්‌කන්‌තම්‌පි කාලං. අනාගතම්‌පි අද්‌ධානන්‌ති අප්‌පත්‌තම්‌පි කාලං. උභයත්‌ථාපි අච්‌චන්‌තසංයොගත්‌ථෙ උපයොගවචනං.
Bhavojātiyā, jāti jarāmaraṇassāti ettha pana uppādaṭṭhiti saññogaṭṭhiti hetuṭṭhitīti uppādavasena yojitāni padāni jātijarāmaraṇavantānaṃ khandhānaṃ vasena pariyāyena vuttānīti veditabbāni. Keci pana ‘‘uppādāya ṭhiti uppādaṭṭhitī’’ti evamādinā nayenettha atthaṃ vaṇṇayanti. Avijjā paccayoti avijjāya saṅkhārānaṃ paccayabhāvaṃ apekkhitvā vuttaṃ. Avijjāyapi paccayasambhūtattā tassā api paccayapariggahaṇadassanatthaṃ ubhopete dhammā paccayasamuppannāti paccayapariggahe paññāti vuttaṃ. Evaṃ sesesupi yojetabbaṃ. Jāti paccayo, jarāmaraṇaṃ paccayasamuppannanti pana pariyāyena vuttaṃ. Atītampi addhānanti atikkantampi kālaṃ. Anāgatampi addhānanti appattampi kālaṃ. Ubhayatthāpi accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ.
46. ඉදානි නවාකාරවාරානන්‌තරං තෙ නවාකාරෙ විහාය හෙතුපටිච්‌චපච්‌චයපදෙහෙව යොජෙත්‌වා අවිජ්‌ජා හෙතු, සඞ්‌ඛාරා හෙතුසමුප්‌පන්‌නාතිආදයො තයො වාරා නිද්‌දිට්‌ඨා. නවාකාරවාරෙ ජනකඋපත්‌ථම්‌භකවසෙන පච්‌චයො වුත්‌තො. ඉධ පන හෙතුවාරස්‌ස පච්‌චයවාරස්‌ස ච විසුං ආගතත්‌තා හෙතූති ජනකපච්‌චයත්‌තං, පච්‌චයොති උපත්‌ථම්‌භකපච්‌චයත්‌තං වෙදිතබ්‌බං එකෙකස්‌සාපි අවිජ්‌ජාදිකස්‌ස පච්‌චයස්‌ස උභයථා සම්‌භවතො. පටිච්‌චවාරෙ අවිජ්‌ජා පටිච්‌චාති අත්‌තනො උප්‌පාදෙ සඞ්‌ඛාරානං අවිජ්‌ජාපෙක්‌ඛත්‌තා සඞ්‌ඛාරෙහි අවිජ්‌ජා පටිමුඛං එතබ්‌බා ගන්‌තබ්‌බාති පටිච්‌චා. එතෙන අවිජ්‌ජාය සඞ්‌ඛාරුප්‌පාදනසමත්‌ථතා වුත්‌තා හොති. සඞ්‌ඛාරා පටිච්‌චසමුප්‌පන්‌නාති සඞ්‌ඛාරා අවිජ්‌ජං පටිච්‌ච තදභිමුඛං පවත්‌තනතො පටිමුඛං කත්‌වා න විහාය සමං උප්‌පන්‌නා. එවං සෙසෙසුපි ලිඞ්‌ගානුරූපෙන යොජෙතබ්‌බං. අවිජ්‌ජා පටිච්‌චාති උස්‌සුක්‌කවසෙන වා පාඨො, අත්‌ථො පනෙත්‌ථ අවිජ්‌ජා අත්‌තනො පච්‌චයෙ පටිච්‌ච පවත්‌තාති පාඨසෙසවසෙන යොජෙතබ්‌බො. එවං සෙසෙසුපි. චතූසුපි ච එතෙසු වාරෙසු ද්‌වාදසන්‌නං පටිච්‌චසමුප්‌පාදඞ්‌ගානං පච්‌චයස්‌සෙව වසෙන ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණස්‌ස නිද්‌දිසිතබ්‌බත්‌තා අවිජ්‌ජාදීනං එකාදසන්‌නංයෙව අඞ්‌ගානං වසෙන ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණං නිද්‌දිට්‌ඨං, ජරාමරණස්‌ස පන අන්‌තෙ ඨිතත්‌තා තස්‌ස වසෙන න නිද්‌දිට්‌ඨං. ජරාමරණස්‌සාපි සොකපරිදෙවදුක්‌ඛදොමනස්‌සුපායාසානං පච්‌චයත්‌තා ජරාමරණං තෙසං පච්‌චයං කත්‌වා උපපරික්‌ඛමානස්‌ස තස්‌සාපි ජරාමරණස්‌ස වසෙන ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණං යුජ්‌ජතෙව.
46. Idāni navākāravārānantaraṃ te navākāre vihāya hetupaṭiccapaccayapadeheva yojetvā avijjā hetu, saṅkhārā hetusamuppannātiādayo tayo vārā niddiṭṭhā. Navākāravāre janakaupatthambhakavasena paccayo vutto. Idha pana hetuvārassa paccayavārassa ca visuṃ āgatattā hetūti janakapaccayattaṃ, paccayoti upatthambhakapaccayattaṃ veditabbaṃ ekekassāpi avijjādikassa paccayassa ubhayathā sambhavato. Paṭiccavāre avijjā paṭiccāti attano uppāde saṅkhārānaṃ avijjāpekkhattā saṅkhārehi avijjā paṭimukhaṃ etabbā gantabbāti paṭiccā. Etena avijjāya saṅkhāruppādanasamatthatā vuttā hoti. Saṅkhārā paṭiccasamuppannāti saṅkhārā avijjaṃ paṭicca tadabhimukhaṃ pavattanato paṭimukhaṃ katvā na vihāya samaṃ uppannā. Evaṃ sesesupi liṅgānurūpena yojetabbaṃ. Avijjā paṭiccāti ussukkavasena vā pāṭho, attho panettha avijjā attano paccaye paṭicca pavattāti pāṭhasesavasena yojetabbo. Evaṃ sesesupi. Catūsupi ca etesu vāresu dvādasannaṃ paṭiccasamuppādaṅgānaṃ paccayasseva vasena dhammaṭṭhitiñāṇassa niddisitabbattā avijjādīnaṃ ekādasannaṃyeva aṅgānaṃ vasena dhammaṭṭhitiñāṇaṃ niddiṭṭhaṃ, jarāmaraṇassa pana ante ṭhitattā tassa vasena na niddiṭṭhaṃ. Jarāmaraṇassāpi sokaparidevadukkhadomanassupāyāsānaṃ paccayattā jarāmaraṇaṃ tesaṃ paccayaṃ katvā upaparikkhamānassa tassāpi jarāmaraṇassa vasena dhammaṭṭhitiñāṇaṃ yujjateva.
47. ඉදානි තානෙව ද්‌වාදස පටිච්‌චසමුප්‌පාදඞ්‌ගානි වීසතිආකාරවසෙන විභජිත්‌වා චතුසඞ්‌ඛෙපතියද්‌ධතිසන්‌ධියො දස්‌සෙත්‌වා ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණං නිද්‌දිසිතුකාමො පුරිමකම්‌මභවස්‌මින්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ පුරිමකම්‌මභවස්‌මින්‌ති පුරිමෙ කම්‌මභවෙ, අතීතජාතියං කම්‌මභවෙ කරියමානෙති අත්‌ථො. මොහො අවිජ්‌ජාති යො තදා දුක්‌ඛාදීසු මොහො, යෙන මූළ්‌හො කම්‌මං කරොති, සා අවිජ්‌ජා. ආයූහනා සඞ්‌ඛාරාති තං කම්‌මං කරොන්‌තස්‌ස පුරිමචෙතනායො, යථා ‘‘දානං දස්‌සාමී’’ති චිත්‌තං උප්‌පාදෙත්‌වා මාසම්‌පි සංවච්‌ඡරම්‌පි දානූපකරණානි සජ්‌ජෙන්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නා පුරිමචෙතනායො. පටිග්‌ගාහකානං පන හත්‌ථෙ දක්‌ඛිණං පතිට්‌ඨාපයතො චෙතනා භවොති වුච්‌චති. එකාවජ්‌ජනෙසු වා ඡසු ජවනෙසු චෙතනා ආයූහනා සඞ්‌ඛාරා නාම, සත්‌තමජවනෙ චෙතනා භවො. යා කාචි වා පන චෙතනා භවො, තංසම්‌පයුත්‌තා ආයූහනා සඞ්‌ඛාරා නාම.
47. Idāni tāneva dvādasa paṭiccasamuppādaṅgāni vīsatiākāravasena vibhajitvā catusaṅkhepatiyaddhatisandhiyo dassetvā dhammaṭṭhitiñāṇaṃ niddisitukāmo purimakammabhavasmintiādimāha. Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atītajātiyaṃ kammabhave kariyamāneti attho. Moho avijjāti yo tadā dukkhādīsu moho, yena mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā. Āyūhanā saṅkhārāti taṃ kammaṃ karontassa purimacetanāyo, yathā ‘‘dānaṃ dassāmī’’ti cittaṃ uppādetvā māsampi saṃvaccharampi dānūpakaraṇāni sajjentassa uppannā purimacetanāyo. Paṭiggāhakānaṃ pana hatthe dakkhiṇaṃ patiṭṭhāpayato cetanā bhavoti vuccati. Ekāvajjanesu vā chasu javanesu cetanā āyūhanā saṅkhārā nāma, sattamajavane cetanā bhavo. Yā kāci vā pana cetanā bhavo, taṃsampayuttā āyūhanā saṅkhārā nāma.
නිකන්‌ති තණ්‌හාති යා කම්‌මං කරොන්‌තස්‌ස තස්‌ස ඵලෙ උපපත්‌තිභවෙ නිකාමනා පත්‌ථනා, සා තණ්‌හා නාම. උපගමනං උපාදානන්‌ති යං කම්‌මභවස්‌ස පච්‌චයභූතං ‘‘ඉමස්‌මිං නාම කම්‌මෙ කතෙ කාමා සම්‌පජ්‌ජන්‌තී’’ති වා ‘‘ඉදං කත්‌වා අසුකස්‌මිං නාම ඨානෙ කාමෙ සෙවිස්‌සාමී’’ති වා ‘‘අත්‌තා උච්‌ඡින්‌නො සුඋච්‌ඡින්‌නො හොතී’’ති වා ‘‘සුඛී හොතිං විගතපරිළාහො’’ති වා ‘‘සීලබ්‌බතං සුඛෙන පරිපූරතී’’ති වා පවත්‌තං උපගමනං දළ්‌හගහණං, ඉදං උපාදානං නාම. චෙතනා භවොති ආයූහනාවසානෙ වුත්‌තා චෙතනා භවො නාම. පුරිමකම්‌මභවස්‌මින්‌ති අතීතජාතියා කම්‌මභවෙ කරියමානෙ පවත්‌තා. ඉධ පටිසන්‌ධියා පච්‌චයාති පච්‌චුප්‌පන්‌නපටිසන්‌ධියා පච්‌චයභූතා.
Nikanti taṇhāti yā kammaṃ karontassa tassa phale upapattibhave nikāmanā patthanā, sā taṇhā nāma. Upagamanaṃ upādānanti yaṃ kammabhavassa paccayabhūtaṃ ‘‘imasmiṃ nāma kamme kate kāmā sampajjantī’’ti vā ‘‘idaṃ katvā asukasmiṃ nāma ṭhāne kāme sevissāmī’’ti vā ‘‘attā ucchinno suucchinno hotī’’ti vā ‘‘sukhī hotiṃ vigatapariḷāho’’ti vā ‘‘sīlabbataṃ sukhena paripūratī’’ti vā pavattaṃ upagamanaṃ daḷhagahaṇaṃ, idaṃ upādānaṃ nāma. Cetanā bhavoti āyūhanāvasāne vuttā cetanā bhavo nāma. Purimakammabhavasminti atītajātiyā kammabhave kariyamāne pavattā. Idha paṭisandhiyā paccayāti paccuppannapaṭisandhiyā paccayabhūtā.
ඉධ පටිසන්‌ධි විඤ්‌ඤාණන්‌ති යං පච්‌චුප්‌පන්‌නභවස්‌ස භවන්‌තරපටිසන්‌ධානවසෙන උප්‌පන්‌නත්‌තා පටිසන්‌ධීති වුච්‌චති, තං විඤ්‌ඤාණං. ඔක්‌කන්‌ති නාමරූපන්‌ති යා ගබ්‌භෙ රූපාරූපධම්‌මානං ඔක්‌කන්‌ති ආගන්‌ත්‌වා පවිසනං විය, ඉදං නාමරූපං. පසාදො ආයතනන්‌ති යො පසන්‌නභාවො, ඉදං ආයතනං. ජාතිග්‌ගහණෙන එකවචනං කතං. එතෙන චක්‌ඛාදීනි පඤ්‌චායතනානි වුත්‌තානි. ‘‘පභස්‌සරමිදං, භික්‌ඛවෙ, චිත්‌තං, තඤ්‌ච ඛො ආගන්‌තුකෙහි උපක්‌කිලෙසෙහි උපක්‌කිලිට්‌ඨ’’න්‌ති (අ. නි. 1.49) එත්‌ථ භවඞ්‌ගචිත්‌තං අධිප්‌පෙතන්‌ති වචනතො ඉධාපි මනායතනස්‌ස විපාකභූතත්‌තා, තස්‌ස ච කිලෙසකාලුස්‌සියාභාවෙන පසන්‌නත්‌තා පසාදවචනෙන මනායතනම්‌පි වුත්‌තන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඵුට්‌ඨො ඵස්‌සොති යො ආරම්‌මණං ඵුට්‌ඨො ඵුසන්‌තො උප්‌පන්‌නො, අයං ඵස්‌සො. වෙදයිතං වෙදනාති යං පටිසන්‌ධිවිඤ්‌ඤාණෙන වා සළායතනපච්‌චයෙන වා ඵස්‌සෙන සහ උප්‌පන්‌නං විපාකවෙදයිතං, අයං වෙදනා. ඉධුපපත්‌තිභවස්‌මිං පුරෙකතස්‌ස කම්‌මස්‌ස පච්‌චයාති පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ විපාකභවෙ අතීතජාතියං කතස්‌ස කම්‌මස්‌ස පච්‌චයෙන පවත්‌තන්‌තීති අත්‌ථො.
Idha paṭisandhi viññāṇanti yaṃ paccuppannabhavassa bhavantarapaṭisandhānavasena uppannattā paṭisandhīti vuccati, taṃ viññāṇaṃ. Okkanti nāmarūpanti yā gabbhe rūpārūpadhammānaṃ okkanti āgantvā pavisanaṃ viya, idaṃ nāmarūpaṃ. Pasādo āyatananti yo pasannabhāvo, idaṃ āyatanaṃ. Jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ. Etena cakkhādīni pañcāyatanāni vuttāni. ‘‘Pabhassaramidaṃ, bhikkhave, cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭha’’nti (a. ni. 1.49) ettha bhavaṅgacittaṃ adhippetanti vacanato idhāpi manāyatanassa vipākabhūtattā, tassa ca kilesakālussiyābhāvena pasannattā pasādavacanena manāyatanampi vuttanti veditabbaṃ. Phuṭṭho phassoti yo ārammaṇaṃ phuṭṭho phusanto uppanno, ayaṃ phasso. Vedayitaṃ vedanāti yaṃ paṭisandhiviññāṇena vā saḷāyatanapaccayena vā phassena saha uppannaṃ vipākavedayitaṃ, ayaṃ vedanā. Idhupapattibhavasmiṃ purekatassa kammassa paccayāti paccuppanne vipākabhave atītajātiyaṃ katassa kammassa paccayena pavattantīti attho.
ඉධ පරිපක්‌කත්‌තා ආයතනානන්‌ති පරිපක්‌කායතනස්‌ස කම්‌මකරණකාලෙ මොහාදයො දස්‌සිතා. ආයතිං පටිසන්‌ධියාති අනාගතෙ පටිසන්‌ධියා. ආයතිං පටිසන්‌ධි විඤ්‌ඤාණන්‌තිආදීනි වුත්‌තත්‌ථානි.
Idha paripakkattā āyatanānanti paripakkāyatanassa kammakaraṇakāle mohādayo dassitā. Āyatiṃ paṭisandhiyāti anāgate paṭisandhiyā. Āyatiṃ paṭisandhi viññāṇantiādīni vuttatthāni.
කථං පන ද්‌වාදසහි පටිච්‌චසමුප්‌පාදඞ්‌ගෙහි ඉමෙ වීසති ආකාරා ගහිතා හොන්‌තීති? අවිජ්‌ජා සඞ්‌ඛාරාති ඉමෙ ද්‌වෙ අතීතහෙතුයො සරූපතො වුත්‌තා. යස්‌මා පන අවිද්‌වා පරිතස්‌සති, පරිතස්‌සිතො උපාදියති, තස්‌සුපාදානපච්‌චයා භවො, තස්‌මා තෙහි ද්‌වීහි ගහිතෙහි තණ්‌හුපාදානභවාපි ගහිතාව හොන්‌ති. පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ විඤ්‌ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්‌සවෙදනා සරූපතො වුත්‌තායෙව. තණ්‌හුපාදානභවා පච්‌චුප්‌පන්‌නහෙතුයො සරූපතො වුත්‌තා . භවෙ පන ගහිතෙ තස්‌ස පුබ්‌බභාගා තංසම්‌පයුත්‌තා වා සඞ්‌ඛාරා ගහිතාව හොන්‌ති, තණ්‌හුපාදානග්‌ගහණෙන ච තංසම්‌පයුත්‌තා. යාය වා මූළ්‌හො කම්‌මං කරොති, සා අවිජ්‌ජා ගහිතාව හොති. අනාගතෙ ජාති ජරාමරණන්‌ති ද්‌වෙ සරූපෙන වුත්‌තානි, ජාතිජරාමරණග්‌ගහණෙනෙව පන විඤ්‌ඤාණාදීනි පඤ්‌ච අනාගතඵලානි ගහිතානෙව හොන්‌ති. තෙසංයෙව හි ජාතිජරාමරණානීති එවං ද්‌වාදසහි අඞ්‌ගෙහි වීසති ආකාරා ගහිතා හොන්‌ති.
Kathaṃ pana dvādasahi paṭiccasamuppādaṅgehi ime vīsati ākārā gahitā hontīti? Avijjā saṅkhārāti ime dve atītahetuyo sarūpato vuttā. Yasmā pana avidvā paritassati, paritassito upādiyati, tassupādānapaccayā bhavo, tasmā tehi dvīhi gahitehi taṇhupādānabhavāpi gahitāva honti. Paccuppanne viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā sarūpato vuttāyeva. Taṇhupādānabhavā paccuppannahetuyo sarūpato vuttā . Bhave pana gahite tassa pubbabhāgā taṃsampayuttā vā saṅkhārā gahitāva honti, taṇhupādānaggahaṇena ca taṃsampayuttā. Yāya vā mūḷho kammaṃ karoti, sā avijjā gahitāva hoti. Anāgate jāti jarāmaraṇanti dve sarūpena vuttāni, jātijarāmaraṇaggahaṇeneva pana viññāṇādīni pañca anāgataphalāni gahitāneva honti. Tesaṃyeva hi jātijarāmaraṇānīti evaṃ dvādasahi aṅgehi vīsati ākārā gahitā honti.
‘‘අතීතෙ හෙතවො පඤ්‌ච, ඉදානි ඵලපඤ්‌චකං;
‘‘Atīte hetavo pañca, idāni phalapañcakaṃ;
ඉදානි හෙතවො පඤ්‌ච, ආයතිං ඵලපඤ්‌චක’’න්‌ති. –
Idāni hetavo pañca, āyatiṃ phalapañcaka’’nti. –
ගාථාය අයමෙවත්‌ථො වුත්‌තො. ඉතිමෙති ඉති ඉමෙ. ඉති ඉමෙති වා පාඨො.
Gāthāya ayamevattho vutto. Itimeti iti ime. Iti imeti vā pāṭho.
චතුසඞ්‌ඛෙපෙති චතුරො රාසී. අතීතෙ පඤ්‌ච හෙතුධම්‌මා එකො හෙතුසඞ්‌ඛෙපො, පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ පඤ්‌ච ඵලධම්‌මා එකො ඵලසඞ්‌ඛෙපො, පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ පඤ්‌ච හෙතුධම්‌මා එකො හෙතුසඞ්‌ඛෙපො, අනාගතෙ පඤ්‌ච ඵලධම්‌මා එකො ඵලසඞ්‌ඛෙපො.
Catusaṅkhepeti caturo rāsī. Atīte pañca hetudhammā eko hetusaṅkhepo, paccuppanne pañca phaladhammā eko phalasaṅkhepo, paccuppanne pañca hetudhammā eko hetusaṅkhepo, anāgate pañca phaladhammā eko phalasaṅkhepo.
තයො අද්‌ධෙති තයො කාලෙ. පඨමපඤ්‌චකවසෙන අතීතකාලො, දුතියතතියපඤ්‌චකවසෙන පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලො, චතුත්‌ථපඤ්‌චකවසෙන අනාගතකාලො වෙදිතබ්‌බො.
Tayo addheti tayo kāle. Paṭhamapañcakavasena atītakālo, dutiyatatiyapañcakavasena paccuppannakālo, catutthapañcakavasena anāgatakālo veditabbo.
තිසන්‌ධින්‌ති තයො සන්‌ධයො අස්‌සාති තිසන්‌ධි, තං තිසන්‌ධිං. අතීතහෙතුපච්‌චුප්‌පන්‌නඵලානමන්‌තරා එකො හෙතුඵලසන්‌ධි, පච්‌චුප්‌පන්‌නඵලඅනාගතහෙතූනමන්‌තරා එකො ඵලහෙතුසන්‌ධි, පච්‌චුප්‌පන්‌නහෙතුඅනාගතඵලානමන්‌තරා එකො හෙතුඵලසන්‌ධි.
Tisandhinti tayo sandhayo assāti tisandhi, taṃ tisandhiṃ. Atītahetupaccuppannaphalānamantarā eko hetuphalasandhi, paccuppannaphalaanāgatahetūnamantarā eko phalahetusandhi, paccuppannahetuanāgataphalānamantarā eko hetuphalasandhi.
පටිච්‌චසමුප්‌පාදපාළියං සරූපතො ආගතවසෙන පන අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාරා එකො සඞ්‌ඛෙපො, විඤ්‌ඤාණනාමරූපසළායතනඵස්‌සවෙදනා දුතියො, තණ්‌හුපාදානභවා තතියො, ජාතිජරාමරණං චතුත්‌ථො. අවිජ්‌ජාසඞ්‌ඛාරාති ද්‌වෙ අඞ්‌ගානි අතීතකාලානි, විඤ්‌ඤාණාදීනි භවාවසානානි අට්‌ඨ පච්‌චුප්‌පන්‌නකාලානි , ජාතිජරාමරණන්‌ති ද්‌වෙ අනාගතකාලානි. සඞ්‌ඛාරවිඤ්‌ඤාණානං අන්‌තරා එකො හෙතුඵලසන්‌ධි, වෙදනාතණ්‌හානමන්‌තරා එකො ඵලහෙතුසන්‌ධි, භවජාතීනමන්‌තරා එකො හෙතුඵලසන්‌ධි.
Paṭiccasamuppādapāḷiyaṃ sarūpato āgatavasena pana avijjāsaṅkhārā eko saṅkhepo, viññāṇanāmarūpasaḷāyatanaphassavedanā dutiyo, taṇhupādānabhavā tatiyo, jātijarāmaraṇaṃ catuttho. Avijjāsaṅkhārāti dve aṅgāni atītakālāni, viññāṇādīni bhavāvasānāni aṭṭha paccuppannakālāni , jātijarāmaraṇanti dve anāgatakālāni. Saṅkhāraviññāṇānaṃ antarā eko hetuphalasandhi, vedanātaṇhānamantarā eko phalahetusandhi, bhavajātīnamantarā eko hetuphalasandhi.
වීසතියා ආකාරෙහීති වීසතියා කොට්‌ඨාසෙහි. චතුසඞ්‌ඛෙපෙ ච තයො අද්‌ධෙ ච තිසන්‌ධිං පටිච්‌චසමුප්‌පාදඤ්‌ච වීසතියා ආකාරෙහි ජානාතීති සම්‌බන්‌ධො.
Vīsatiyāākārehīti vīsatiyā koṭṭhāsehi. Catusaṅkhepe ca tayo addhe ca tisandhiṃ paṭiccasamuppādañca vīsatiyā ākārehi jānātīti sambandho.
ජානාතීති සුතානුසාරෙන භාවනාරම්‌භඤාණෙන ජානාති. පස්‌සතීති ඤාතමෙව චක්‌ඛුනා දිට්‌ඨං විය හත්‌ථතලෙ ආමලකං විය ච ඵුටං කත්‌වා ඤාණෙනෙව පස්‌සති. අඤ්‌ඤාතීති දිට්‌ඨමරියාදෙනෙව ආසෙවනං කරොන්‌තො ඤාණෙනෙව ජානාති. මරියාදත්‌ථො හි එත්‌ථ ආකාරො. පටිවිජ්‌ඣතීති භාවනාපාරිපූරියා නිට්‌ඨං පාපෙන්‌තො ඤාණෙනෙව පටිවෙධං කරොති. සලක්‌ඛණවසෙන වා ජානාති, සරසවසෙන පස්‌සති, පච්‌චුපට්‌ඨානවසෙන අඤ්‌ඤාති, පදට්‌ඨානවසෙන පටිවිජ්‌ඣති.
Jānātīti sutānusārena bhāvanārambhañāṇena jānāti. Passatīti ñātameva cakkhunā diṭṭhaṃ viya hatthatale āmalakaṃ viya ca phuṭaṃ katvā ñāṇeneva passati. Aññātīti diṭṭhamariyādeneva āsevanaṃ karonto ñāṇeneva jānāti. Mariyādattho hi ettha ākāro. Paṭivijjhatīti bhāvanāpāripūriyā niṭṭhaṃ pāpento ñāṇeneva paṭivedhaṃ karoti. Salakkhaṇavasena vā jānāti, sarasavasena passati, paccupaṭṭhānavasena aññāti, padaṭṭhānavasena paṭivijjhati.
තත්‌ථ පටිච්‌චසමුප්‌පාදොති පච්‌චයධම්‌මා වෙදිතබ්‌බා. පටිච්‌චසමුප්‌පන්‌නා ධම්‌මාති තෙහි තෙහි පච්‌චයෙහි නිබ්‌බත්‌තධම්‌මා. කථමිදං ජානිතබ්‌බන්‌ති චෙ? භගවතො වචනෙන. භගවතා හි පටිච්‌චසමුප්‌පාදපටිච්‌චසමුප්‌පන්‌නධම්‌මදෙසනාසුත්‌තෙ –
Tattha paṭiccasamuppādoti paccayadhammā veditabbā. Paṭiccasamuppannā dhammāti tehi tehi paccayehi nibbattadhammā. Kathamidaṃ jānitabbanti ce? Bhagavato vacanena. Bhagavatā hi paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannadhammadesanāsutte –
‘‘කතමො ච, භික්‌ඛවෙ, පටිච්‌චසමුප්‌පාදො, ජාතිපච්‌චයා, භික්‌ඛවෙ, ජරාමරණං, උප්‌පාදා වා තථාගතානං අනුප්‌පාදා වා තථාගතානං ඨිතාව සා ධාතු ධම්‌මට්‌ඨිතතා ධම්‌මනියාමතා ඉදප්‌පච්‌චයතා, තං තථාගතො අභිසම්‌බුජ්‌ඣති අභිසමෙති, අභිසම්‌බුජ්‌ඣිත්‌වා අභිසමෙත්‌වා ආචික්‌ඛති දෙසෙති පඤ්‌ඤාපෙති පට්‌ඨපෙති විවරති විභජති උත්‌තානීකරොති ‘පස්‌සථා’ති චාහ. ජාතිපච්‌චයා, භික්‌ඛවෙ, ජරාමරණං, භවපච්‌චයා, භික්‌ඛවෙ, ජාති…පෙ.… අවිජ්‌ජාපච්‌චයා, භික්‌ඛවෙ, සඞ්‌ඛාරා. උප්‌පාදා වා තථාගතානං…පෙ.… උත්‌තානීකරොති ‘පස්‌සථා’ති චාහ. අවිජ්‌ජාපච්‌චයා, භික්‌ඛවෙ, සඞ්‌ඛාරා. ඉති ඛො, භික්‌ඛවෙ, යා තත්‍රත ථතා අවිතථතා අනඤ්‌ඤථතා ඉදප්‌පච්‌චයතා. අයං වුච්‌චති, භික්‌ඛවෙ, පටිච්‌චසමුප්‌පාදො’’ති (සං. නි. 2.20) –
‘‘Katamo ca, bhikkhave, paṭiccasamuppādo, jātipaccayā, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ, uppādā vā tathāgatānaṃ anuppādā vā tathāgatānaṃ ṭhitāva sā dhātu dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā idappaccayatā, taṃ tathāgato abhisambujjhati abhisameti, abhisambujjhitvā abhisametvā ācikkhati deseti paññāpeti paṭṭhapeti vivarati vibhajati uttānīkaroti ‘passathā’ti cāha. Jātipaccayā, bhikkhave, jarāmaraṇaṃ, bhavapaccayā, bhikkhave, jāti…pe… avijjāpaccayā, bhikkhave, saṅkhārā. Uppādā vā tathāgatānaṃ…pe… uttānīkaroti ‘passathā’ti cāha. Avijjāpaccayā, bhikkhave, saṅkhārā. Iti kho, bhikkhave, yā tatrata thatā avitathatā anaññathatā idappaccayatā. Ayaṃ vuccati, bhikkhave, paṭiccasamuppādo’’ti (saṃ. ni. 2.20) –
එවං පටිච්‌චසමුප්‌පාදං දෙසෙන්‌තෙන තථතාදීහි වෙවචනෙහි පච්‌චයධම්‌මාව පටිච්‌චසමුප්‌පාදොති වුත්‌තා. තස්‌මා ජරාමරණාදීනං පච්‌චයලක්‌ඛණො පටිච්‌චසමුප්‌පාදො, දුක්‌ඛානුබන්‌ධනරසො කුම්‌මග්‌ගපච්‌චුපට්‌ඨානො, අයම්‌පි සපච්‌චයත්‌තා අත්‌තනො විසෙසපච්‌චයපදට්‌ඨානො.
Evaṃ paṭiccasamuppādaṃ desentena tathatādīhi vevacanehi paccayadhammāva paṭiccasamuppādoti vuttā. Tasmā jarāmaraṇādīnaṃ paccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo, dukkhānubandhanaraso kummaggapaccupaṭṭhāno, ayampi sapaccayattā attano visesapaccayapadaṭṭhāno.
උප්‌පාදා වා අනුප්‌පාදා වාති උප්‌පාදෙ වා අනුප්‌පාදෙ වා, තථාගතෙසු උප්‌පන්‌නෙසුපි අනුප්‌පන්‌නෙසුපීති අත්‌ථො. ඨිතාව සා ධාතූති ඨිතොව සො පච්‌චයසභාවො, න කදාචි ජාතිජරාමරණස්‌ස පච්‌චයො න හොතීති අත්‌ථො. ධම්‌මට්‌ඨිතතා ධම්‌මනියාමතා ඉදප්‌පච්‌චයතාති ජාතිපච්‌චයොයෙව. ජාතිපච්‌චයෙන හි ජරාමරණසඞ්‌ඛාතො පච්‌චයසමුප්‌පන්‌නධම්‌මො තදායත්‌තතාය තිට්‌ඨති, ජාතිපච්‌චයොව ජරාමරණධම්‌මං නියමෙති, තස්‌මා ජාති ‘‘ධම්‌මට්‌ඨිතතා ධම්‌මනියාමතා’’ති වුච්‌චති. ජාතියෙව ඉමස්‌ස ජරාමරණස්‌ස පච්‌චයොති ඉදප්‌පච්‌චයො, ඉදප්‌පච්‌චයොව ඉදප්‌පච්‌චයතා. තන්‌ති තං පච්‌චයං. අභිසම්‌බුජ්‌ඣතීති ඤාණෙන අභිසම්‌බුජ්‌ඣති. අභිසමෙතීති ඤාණෙන අභිසමාගච්‌ඡති. ආචික්‌ඛතීති කථෙති. දෙසෙතීති දස්‌සෙති. පඤ්‌ඤාපෙතීති ජානාපෙති. පට්‌ඨපෙතීති ඤාණමුඛෙ ඨපෙති. විවරතීති විවරිත්‌වා දස්‌සෙති. විභජතීති විභාගතො දස්‌සෙති. උත්‌තානීකරොතීති පාකටං කරොති. ඉති ඛොති එවං ඛො. යා තත්‍රාති යා තෙසු ‘‘ජාතිපච්‌චයා ජරාමරණ’’න්‌තිආදීසු . සො පනායං පටිච්‌චසමුප්‌පාදො තෙහි තෙහි පච්‌චයෙහි අනූනාධිකෙහෙව තස්‌ස තස්‌ස ධම්‌මස්‌ස සම්‌භවතො තථතාති, සාමග්‌ගිං උපගතෙසු පච්‌චයෙසු මුහුත්‌තම්‌පි තතො නිබ්‌බත්‌තනධම්‌මානං අසම්‌භවාභාවතො අවිතථතාති, අඤ්‌ඤධම්‌මපච්‌චයෙහි අඤ්‌ඤධම්‌මානුප්‌පත්‌තිතො අනඤ්‌ඤථතාති, යථාවුත්‌තානං එතෙසං ජරාමරණාදීනං පච්‌චයතො වා පච්‌චයසමූහතො වා ඉදප්‌පච්‌චයතාති වුත්‌තො. තත්‍රායං වචනත්‌ථො – ඉමෙසං පච්‌චයා ඉදප්‌පච්‌චයා, ඉදප්‌පච්‌චයා එව ඉදප්‌පච්‌චයතා, ඉදප්‌පච්‌චයානං වා සමූහො ඉදප්‌පච්‌චයතා. ලක්‌ඛණං පනෙත්‌ථ සද්‌දසත්‌ථතො වෙදිතබ්‌බන්‌ති.
Uppādāvā anuppādā vāti uppāde vā anuppāde vā, tathāgatesu uppannesupi anuppannesupīti attho. Ṭhitāva sā dhātūti ṭhitova so paccayasabhāvo, na kadāci jātijarāmaraṇassa paccayo na hotīti attho. Dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā idappaccayatāti jātipaccayoyeva. Jātipaccayena hi jarāmaraṇasaṅkhāto paccayasamuppannadhammo tadāyattatāya tiṭṭhati, jātipaccayova jarāmaraṇadhammaṃ niyameti, tasmā jāti ‘‘dhammaṭṭhitatā dhammaniyāmatā’’ti vuccati. Jātiyeva imassa jarāmaraṇassa paccayoti idappaccayo, idappaccayova idappaccayatā. Tanti taṃ paccayaṃ. Abhisambujjhatīti ñāṇena abhisambujjhati. Abhisametīti ñāṇena abhisamāgacchati. Ācikkhatīti katheti. Desetīti dasseti. Paññāpetīti jānāpeti. Paṭṭhapetīti ñāṇamukhe ṭhapeti. Vivaratīti vivaritvā dasseti. Vibhajatīti vibhāgato dasseti. Uttānīkarotīti pākaṭaṃ karoti. Iti khoti evaṃ kho. Yā tatrāti yā tesu ‘‘jātipaccayā jarāmaraṇa’’ntiādīsu . So panāyaṃ paṭiccasamuppādo tehi tehi paccayehi anūnādhikeheva tassa tassa dhammassa sambhavato tathatāti, sāmaggiṃ upagatesu paccayesu muhuttampi tato nibbattanadhammānaṃ asambhavābhāvato avitathatāti, aññadhammapaccayehi aññadhammānuppattito anaññathatāti, yathāvuttānaṃ etesaṃ jarāmaraṇādīnaṃ paccayato vā paccayasamūhato vā idappaccayatāti vutto. Tatrāyaṃ vacanattho – imesaṃ paccayā idappaccayā, idappaccayā eva idappaccayatā, idappaccayānaṃ vā samūho idappaccayatā. Lakkhaṇaṃ panettha saddasatthato veditabbanti.
ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Dhammaṭṭhitiñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 4. ධම්‌මට්‌ඨිතිඤාණනිද්‌දෙසො • 4. Dhammaṭṭhitiñāṇaniddeso
