| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
९. धम्मयमकं
9. Dhammayamakaṃ
१. पण्णत्तिउद्देसवारवण्णना
1. Paṇṇattiuddesavāravaṇṇanā
१-१६. इदानि तेसञ्ञेव मूलयमके देसितानं कुसलादिधम्मानं मातिकं ठपेत्वा चित्तयमकानन्तरं देसितस्स धम्मयमकस्स वण्णना होति। तत्थ खन्धयमके वुत्तनयेनेव पाळिववत्थानं वेदितब्बं। यथा हि तत्थ पण्णत्तिवारादयो तयो महावारा, अवसेसा अन्तरवारा च होन्ति, तथा इधापि। ‘‘यो कुसलं धम्मं भावेति, सो अकुसलं धम्मं पजहती’’ति आगतत्ता पनेत्थ परिञ्ञावारो, भावनावारो नामाति वेदितब्बो। तत्थ यस्मा अब्याकतो धम्मो नेव भावेतब्बो, न पहातब्बो, तस्मा तं पदमेव न उद्धटं। पण्णत्तिवारे पनेत्थ तिण्णं कुसलादिधम्मानं वसेन पदसोधनवारो, पदसोधनमूलचक्कवारो, सुद्धधम्मवारो, सुद्धधम्ममूलचक्कवारोति इमेसु चतूसु वारेसु यमकगणना वेदितब्बा।
1-16. Idāni tesaññeva mūlayamake desitānaṃ kusalādidhammānaṃ mātikaṃ ṭhapetvā cittayamakānantaraṃ desitassa dhammayamakassa vaṇṇanā hoti. Tattha khandhayamake vuttanayeneva pāḷivavatthānaṃ veditabbaṃ. Yathā hi tattha paṇṇattivārādayo tayo mahāvārā, avasesā antaravārā ca honti, tathā idhāpi. ‘‘Yo kusalaṃ dhammaṃ bhāveti, so akusalaṃ dhammaṃ pajahatī’’ti āgatattā panettha pariññāvāro, bhāvanāvāro nāmāti veditabbo. Tattha yasmā abyākato dhammo neva bhāvetabbo, na pahātabbo, tasmā taṃ padameva na uddhaṭaṃ. Paṇṇattivāre panettha tiṇṇaṃ kusalādidhammānaṃ vasena padasodhanavāro, padasodhanamūlacakkavāro, suddhadhammavāro, suddhadhammamūlacakkavāroti imesu catūsu vāresu yamakagaṇanā veditabbā.
१. पण्णत्तिनिद्देसवारवण्णना
1. Paṇṇattiniddesavāravaṇṇanā
१७-३२. पण्णत्तिवारनिद्देसे पन कुसला कुसलधम्माति कुसलानं एकन्तेन कुसलधम्मत्ता ‘‘आमन्ता’’ति वुत्तं। सेसविस्सज्जनेसुपि एसेव नयो। अवसेसा धम्मा न अकुसला धम्माति अवसेसा धम्मा अकुसला न होन्ति, धम्मा पन होन्तीति अत्थो। इमिना नयेन सब्बविस्सज्जनानि वेदितब्बानि।
17-32. Paṇṇattivāraniddese pana kusalā kusaladhammāti kusalānaṃ ekantena kusaladhammattā ‘‘āmantā’’ti vuttaṃ. Sesavissajjanesupi eseva nayo. Avasesā dhammā na akusalā dhammāti avasesā dhammā akusalā na honti, dhammā pana hontīti attho. Iminā nayena sabbavissajjanāni veditabbāni.
पण्णत्तिवारवण्णना।
Paṇṇattivāravaṇṇanā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
३३-३४. पवत्तिवारे पनेत्थ पच्चुप्पन्नकाले पुग्गलवारस्स अनुलोमनये ‘‘यस्स कुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, तस्स अकुसला धम्मा उप्पज्जन्ति; यस्स वा पन अकुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, तस्स कुसला धम्मा उप्पज्जन्ती’’ति कुसलधम्ममूलकानि द्वे यमकानि, अकुसलधम्ममूलकं एकन्ति तीणि यमकानि होन्ति। तस्स पटिलोमनयेपि ओकासवारादीसुपि एसेव नयो। एवमेत्थ सब्बवारेसु तिण्णं तिण्णं यमकानं वसेन यमकगणना वेदितब्बा। अत्थविनिच्छये पनेत्थ इदं लक्खणं – इमस्स हि धम्मयमकस्स पवत्तिमहावारे ‘‘उप्पज्जन्ति निरुज्झन्ती’’ति इमेसु उप्पादनिरोधेसु कुसलाकुसलधम्मा ताव एकन्तेन पवत्तियंयेव लब्भन्ति, न चुतिपटिसन्धीसु। अब्याकतधम्मा पन पवत्ते च चुतिपटिसन्धीसु चाति तीसुपि कालेसु लब्भन्ति। एवमेत्थ यं यत्थ यत्थ लब्भति, तस्स वसेन तत्थ तत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो।
33-34. Pavattivāre panettha paccuppannakāle puggalavārassa anulomanaye ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa akusalā dhammā uppajjanti; yassa vā pana akusalā dhammā uppajjanti, tassa kusalā dhammā uppajjantī’’ti kusaladhammamūlakāni dve yamakāni, akusaladhammamūlakaṃ ekanti tīṇi yamakāni honti. Tassa paṭilomanayepi okāsavārādīsupi eseva nayo. Evamettha sabbavāresu tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ yamakānaṃ vasena yamakagaṇanā veditabbā. Atthavinicchaye panettha idaṃ lakkhaṇaṃ – imassa hi dhammayamakassa pavattimahāvāre ‘‘uppajjanti nirujjhantī’’ti imesu uppādanirodhesu kusalākusaladhammā tāva ekantena pavattiyaṃyeva labbhanti, na cutipaṭisandhīsu. Abyākatadhammā pana pavatte ca cutipaṭisandhīsu cāti tīsupi kālesu labbhanti. Evamettha yaṃ yattha yattha labbhati, tassa vasena tattha tattha vinicchayo veditabbo.
तत्रिदं नयमुखं – कुसलाकुसलानं ताव एकक्खणे अनुप्पज्जनतो ‘‘नो’’ति पटिसेधो कतो। अब्याकता चाति चित्तसमुट्ठानरूपवसेन वुत्तं।
Tatridaṃ nayamukhaṃ – kusalākusalānaṃ tāva ekakkhaṇe anuppajjanato ‘‘no’’ti paṭisedho kato. Abyākatā cāti cittasamuṭṭhānarūpavasena vuttaṃ.
३५-३६. यत्थ कुसला धम्मा नुप्पज्जन्तीति असञ्ञभवं सन्धाय वुत्तं। तेनेवेत्थ ‘‘आमन्ता’’ति विस्सज्जनं कतं। उप्पज्जन्तीति इदम्पि असञ्ञभवंयेव सन्धाय वुत्तं। अब्याकतानं पन अनुप्पत्तिट्ठानस्स अभावा ‘‘नत्थी’’ति पटिक्खेपो कतो।
35-36. Yattha kusalā dhammā nuppajjantīti asaññabhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Tenevettha ‘‘āmantā’’ti vissajjanaṃ kataṃ. Uppajjantīti idampi asaññabhavaṃyeva sandhāya vuttaṃ. Abyākatānaṃ pana anuppattiṭṭhānassa abhāvā ‘‘natthī’’ti paṭikkhepo kato.
४९. दुतिये अकुसलेति भवं अस्सादेत्वा उप्पन्नेसु निकन्तिजवनेसु दुतिये जवनचित्ते। दुतिये चित्ते वत्तमानेति पटिसन्धितो दुतिये भवङ्गचित्ते वत्तमाने सह वा पटिसन्धिया भवङ्गं विपाकवसेन एकमेव कत्वा भवनिकन्तिया आवज्जनचित्ते। तञ्हि किरियचित्तत्ता अब्याकतजातियं विपाकतो दुतियं नाम होति।
49. Dutiye akusaleti bhavaṃ assādetvā uppannesu nikantijavanesu dutiye javanacitte. Dutiye citte vattamāneti paṭisandhito dutiye bhavaṅgacitte vattamāne saha vā paṭisandhiyā bhavaṅgaṃ vipākavasena ekameva katvā bhavanikantiyā āvajjanacitte. Tañhi kiriyacittattā abyākatajātiyaṃ vipākato dutiyaṃ nāma hoti.
५७. यस्स चित्तस्स अनन्तरा अग्गमग्गन्ति गोत्रभुचित्तं सन्धाय वुत्तं। कुसला धम्मा उप्पज्जिस्सन्तीति ते अग्गमग्गधम्मेयेव सन्धाय वुत्तं।
57. Yassa cittassa anantarāaggamagganti gotrabhucittaṃ sandhāya vuttaṃ. Kusalā dhammā uppajjissantīti te aggamaggadhammeyeva sandhāya vuttaṃ.
७९. यस्स चित्तस्स अनन्तरा अग्गमग्गं पटिलभिस्सन्ति, तस्स चित्तस्स उप्पादक्खणेति इदं चित्तजातिवसेन वुत्तं। तज्जातिकस्स हि एकावज्जनेन उप्पन्नस्स ततो ओरिमचित्तस्स उप्पादक्खणेपि एतं लक्खणं लब्भतेव।
79. Yassacittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇeti idaṃ cittajātivasena vuttaṃ. Tajjātikassa hi ekāvajjanena uppannassa tato orimacittassa uppādakkhaṇepi etaṃ lakkhaṇaṃ labbhateva.
९९. निरोधवारेपि कुसलाकुसलानं एकतो अनिरुज्झनतो ‘‘नो’’ति वुत्तं। इमिना नयमुखेन सब्बत्थ विनिच्छयो वेदितब्बोति।
99. Nirodhavārepi kusalākusalānaṃ ekato anirujjhanato ‘‘no’’ti vuttaṃ. Iminā nayamukhena sabbattha vinicchayo veditabboti.
धम्मयमकवण्णना निट्ठिता।
Dhammayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ९. धम्मयमकं • 9. Dhammayamakaṃ
