| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
९. धम्मयमकं
9. Dhammayamakaṃ
१. पण्णत्तिवारो
1. Paṇṇattivāro
उद्देसवारवण्णना
Uddesavāravaṇṇanā
१-१६. धम्मयमकवण्णनायं कुसलादिधम्मानं मातिकं ठपेत्वाति यथा मूलयमके कुसलादिधम्मा देसिता, यथा च खन्धयमकादीसु ‘‘पञ्चक्खन्धा’’तिआदिना अञ्ञथा सङ्गहेत्वा देसिता, तथा अदेसेत्वा या कुसलादीनं धम्मानं ‘‘कुसलाकुसला धम्मा’’तिआदिका मातिका, तं इध आदिम्हि ठपेत्वा देसितस्साति अत्थो।
1-16. Dhammayamakavaṇṇanāyaṃ kusalādidhammānaṃ mātikaṃ ṭhapetvāti yathā mūlayamake kusalādidhammā desitā, yathā ca khandhayamakādīsu ‘‘pañcakkhandhā’’tiādinā aññathā saṅgahetvā desitā, tathā adesetvā yā kusalādīnaṃ dhammānaṃ ‘‘kusalākusalā dhammā’’tiādikā mātikā, taṃ idha ādimhi ṭhapetvā desitassāti attho.
उद्देसवारवण्णना निट्ठिता।
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
२. पवत्तिवारवण्णना
2. Pavattivāravaṇṇanā
३३-३४. ‘‘यस्स कुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, तस्स अब्याकता धम्मा उप्पज्जन्ती’’ति एतस्स विस्सज्जने ‘‘अब्याकता चाति चित्तसमुट्ठानरूपवसेन वुत्त’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं, इमस्मिं पन पञ्हे कम्मसमुट्ठानादिरूपञ्च लब्भति, तं पन पटिलोमवारस्स विस्सज्जने सब्बेसं चवन्तानं, पवत्ते चित्तस्स भङ्गक्खणे, आरुप्पे अकुसलानं उप्पादक्खणे तेसं कुसला च धम्मा न उप्पज्जन्ति अब्याकता च धम्मा न उप्पज्जन्तीति एत्थ पवत्ते चित्तस्स भङ्गक्खणे उप्पज्जमानम्पि कम्मसमुट्ठानादिरूपं अग्गहेत्वा ‘‘अब्याकता च धम्मा न उप्पज्जन्ती’’ति वुत्तत्ता चित्तसमुट्ठानरूपमेव इधाधिप्पेतं। कम्मसमुट्ठानादिरूपे न विधानं, नापि पटिसेधोति केचि वदन्ति, तथा चित्तसमुट्ठानरूपमेव सन्धाय ‘‘यस्स कुसला धम्मा उप्पज्जन्ति, तस्स अब्याकता धम्मा निरुज्झन्तीति? नो’’ति (यम॰ ३.धम्मयमक.१६३) वुत्तन्ति। तं पनेतं एवं न सक्का वत्तुं चित्तस्स भङ्गक्खणे कम्मसमुट्ठानरूपादीनम्पि उप्पादस्स उप्पादक्खणे च निरोधस्स एवमादीहि एव पाळीहि पटिसेधसिद्धितो।
33-34. ‘‘Yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā uppajjantī’’ti etassa vissajjane ‘‘abyākatā cāti cittasamuṭṭhānarūpavasena vutta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, imasmiṃ pana pañhe kammasamuṭṭhānādirūpañca labbhati, taṃ pana paṭilomavārassa vissajjane sabbesaṃ cavantānaṃ, pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe, āruppe akusalānaṃ uppādakkhaṇe tesaṃ kusalā ca dhammā na uppajjanti abyākatā ca dhammā na uppajjantīti ettha pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe uppajjamānampi kammasamuṭṭhānādirūpaṃ aggahetvā ‘‘abyākatā ca dhammā na uppajjantī’’ti vuttattā cittasamuṭṭhānarūpameva idhādhippetaṃ. Kammasamuṭṭhānādirūpe na vidhānaṃ, nāpi paṭisedhoti keci vadanti, tathā cittasamuṭṭhānarūpameva sandhāya ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā nirujjhantīti? No’’ti (yama. 3.dhammayamaka.163) vuttanti. Taṃ panetaṃ evaṃ na sakkā vattuṃ cittassa bhaṅgakkhaṇe kammasamuṭṭhānarūpādīnampi uppādassa uppādakkhaṇe ca nirodhassa evamādīhi eva pāḷīhi paṭisedhasiddhito.
ये च वदन्ति ‘‘यथा पटिसम्भिदामग्गे निरोधकथायं ‘सोतापत्तिमग्गक्खणे जाता धम्मा ठपेत्वा चित्तसमुट्ठानरूपं सब्बेपि विरागा चेव होन्ति विरागारम्मणा विरागगोचरा विरागसमुदागता विरागपतिट्ठा’तिआदीसु ‘ठपेत्वा रूप’न्ति अवत्वा चित्तपटिबद्धत्ता चित्तजरूपानं ‘ठपेत्वा चित्तसमुट्ठानरूप’न्ति वुत्तं, एवमिधापि चित्तपटिबद्धत्ता चित्तजरूपमेव कथित’’न्ति, तञ्च तथा न होति। येसञ्हि सोतापत्तिमग्गो सहजातपच्चयो होति, येसु च विरागादिआसङ्का होति, ते सोतापत्तिमग्गसहजाता धम्मा सोतापत्तिमग्गक्खणे जाता धम्माति तत्थ वुत्ता। सोतापत्तिमग्गक्खणे जाताति हि वचनं मग्गे जाततं दीपेति, न च कम्मजादीनि अमग्गे जायमानानि मग्गक्खणे जातवोहारं अरहन्ति तेसं तस्स सोतापत्तिमग्गक्खणे सहजातपच्चयत्ताभावतो, तस्मा मग्गक्खणे तंसहजातधम्मेसु ठपेतब्बं ठपेतुं ‘‘ठपेत्वा चित्तसमुट्ठानरूप’’न्ति वुत्तं, इध पन कुसलादिधम्मा यस्स यत्थ उप्पज्जन्ति निरुज्झन्ति च, तस्स पुग्गलस्स तस्मिञ्च ओकासे अब्याकतधम्मानं उप्पादनिरोधानं कुसलादिपटिबद्धता अप्पटिबद्धता च आमट्ठा, न च कम्मजादिरूपं अब्याकतं न होति, तस्मा सन्निट्ठानेन गहितस्स पुग्गलस्स ओकासे वा उप्पादनिरोधेसु विज्जमानेसु अब्याकतानं ते वेदितब्बा, अविज्जमानेसु च पटिसेधेतब्बा, न च अचित्तपटिबद्धा अब्याकताति एत्थ न गहिताति सक्का वत्तुं निरोधसमापन्नानं असञ्ञसत्तानञ्च उप्पादनिरोधवचनतोति।
Ye ca vadanti ‘‘yathā paṭisambhidāmagge nirodhakathāyaṃ ‘sotāpattimaggakkhaṇe jātā dhammā ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpaṃ sabbepi virāgā ceva honti virāgārammaṇā virāgagocarā virāgasamudāgatā virāgapatiṭṭhā’tiādīsu ‘ṭhapetvā rūpa’nti avatvā cittapaṭibaddhattā cittajarūpānaṃ ‘ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpa’nti vuttaṃ, evamidhāpi cittapaṭibaddhattā cittajarūpameva kathita’’nti, tañca tathā na hoti. Yesañhi sotāpattimaggo sahajātapaccayo hoti, yesu ca virāgādiāsaṅkā hoti, te sotāpattimaggasahajātā dhammā sotāpattimaggakkhaṇe jātā dhammāti tattha vuttā. Sotāpattimaggakkhaṇe jātāti hi vacanaṃ magge jātataṃ dīpeti, na ca kammajādīni amagge jāyamānāni maggakkhaṇe jātavohāraṃ arahanti tesaṃ tassa sotāpattimaggakkhaṇe sahajātapaccayattābhāvato, tasmā maggakkhaṇe taṃsahajātadhammesu ṭhapetabbaṃ ṭhapetuṃ ‘‘ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpa’’nti vuttaṃ, idha pana kusalādidhammā yassa yattha uppajjanti nirujjhanti ca, tassa puggalassa tasmiñca okāse abyākatadhammānaṃ uppādanirodhānaṃ kusalādipaṭibaddhatā appaṭibaddhatā ca āmaṭṭhā, na ca kammajādirūpaṃ abyākataṃ na hoti, tasmā sanniṭṭhānena gahitassa puggalassa okāse vā uppādanirodhesu vijjamānesu abyākatānaṃ te veditabbā, avijjamānesu ca paṭisedhetabbā, na ca acittapaṭibaddhā abyākatāti ettha na gahitāti sakkā vattuṃ nirodhasamāpannānaṃ asaññasattānañca uppādanirodhavacanatoti.
चतुत्थपञ्हे पवत्ते अकुसलाब्याकतचित्तस्स उप्पादक्खणेति इदं ‘‘यस्स वा पन अब्याकता धम्मा उप्पज्जन्ती’’ति एतेन सन्निट्ठानेन गहितेसु पञ्चवोकारे अकुसलाब्याकतचित्तानं चतुवोकारे च अब्याकतचित्तस्सेव उप्पादक्खणसमङ्गिनो सन्धाय वुत्तं। एवं सब्बत्थ सन्निट्ठानवसेन विसेसो वेदितब्बो।
Catutthapañhe pavatte akusalābyākatacittassa uppādakkhaṇeti idaṃ ‘‘yassa vā pana abyākatā dhammā uppajjantī’’ti etena sanniṭṭhānena gahitesu pañcavokāre akusalābyākatacittānaṃ catuvokāre ca abyākatacittasseva uppādakkhaṇasamaṅgino sandhāya vuttaṃ. Evaṃ sabbattha sanniṭṭhānavasena viseso veditabbo.
७९. ‘‘एकावज्जनेन १६६ उप्पन्नस्सा’’ति वुत्तं, नानावज्जनेनपि पन ततो पुरिमतरजवनवीथीसु उप्पन्नस्स ‘‘उप्पादक्खणे तेसं अकुसला धम्मा नुप्पज्जिस्सन्ति, नो च तेसं कुसला धम्मा नुप्पज्जन्ती’’ति इदं लक्खणं लब्भतेव, तस्मा एतेन लक्खणेन समानलक्खणं सब्बं यस्स चित्तस्स अनन्तरा अग्गमग्गं पटिलभिस्सन्ति, तस्स चित्तस्स उप्पादक्खणेति एतेनेव कुसलानागतभावपरियोसानेन ताय एव समानलक्खणताय दीपितं होतीति दट्ठब्बं। एस नयो अकुसलातीतभावस्स अब्याकतातीतभावस्स च आदिम्हि ‘‘दुतिये अकुसले’’ति, ‘‘दुतिये चित्ते’’ति च वुत्तट्ठाने। यथा हि भावनावारे भावनापहानानं परियोसानेन अग्गमग्गेन ततो पुरिमतरानिपि भावनापहानानि दस्सितानि होन्ति, एवमिधापि तं तं तेन तेन आदिना अन्तेन च दस्सितन्ति।
79. ‘‘Ekāvajjanena 166 uppannassā’’ti vuttaṃ, nānāvajjanenapi pana tato purimatarajavanavīthīsu uppannassa ‘‘uppādakkhaṇe tesaṃ akusalā dhammā nuppajjissanti, no ca tesaṃ kusalā dhammā nuppajjantī’’ti idaṃ lakkhaṇaṃ labbhateva, tasmā etena lakkhaṇena samānalakkhaṇaṃ sabbaṃ yassa cittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇeti eteneva kusalānāgatabhāvapariyosānena tāya eva samānalakkhaṇatāya dīpitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Esa nayo akusalātītabhāvassa abyākatātītabhāvassa ca ādimhi ‘‘dutiye akusale’’ti, ‘‘dutiye citte’’ti ca vuttaṭṭhāne. Yathā hi bhāvanāvāre bhāvanāpahānānaṃ pariyosānena aggamaggena tato purimatarānipi bhāvanāpahānāni dassitāni honti, evamidhāpi taṃ taṃ tena tena ādinā antena ca dassitanti.
१००. पञ्चवोकारे अकुसलानं भङ्गक्खणे तेसं अकुसला च धम्मा निरुज्झन्ति अब्याकता च धम्मा निरुज्झन्तीति वचनेन पटिसन्धिचित्ततो सोळसमं, ततो परम्पि वा भवनिकन्तिचित्तं होति, न ततो ओरन्ति विञ्ञायतीति।
100. Pañcavokāre akusalānaṃ bhaṅgakkhaṇe tesaṃ akusalā ca dhammā nirujjhanti abyākatā ca dhammā nirujjhantīti vacanena paṭisandhicittato soḷasamaṃ, tato parampi vā bhavanikanticittaṃ hoti, na tato oranti viññāyatīti.
पवत्तिवारवण्णना निट्ठिता।
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
धम्मयमकवण्णना निट्ठिता।
Dhammayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / यमकपाळि • Yamakapāḷi / ७. अनुसययमकं • 7. Anusayayamakaṃ
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ९. धम्मयमकं • 9. Dhammayamakaṃ
