| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปญฺจปกรณ-อนุฎีกา • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
๙. ธมฺมยมกํ
9. Dhammayamakaṃ
๑. ปณฺณตฺติวาโร
1. Paṇṇattivāro
อุเทฺทสวารวณฺณนา
Uddesavāravaṇṇanā
๑-๑๖. ยถา มูลยมเก กุสลาทิธมฺมา เทสิตาติ กุสลากุสลาพฺยากตา ธมฺมา กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต มูลยมเก ยมกวเสน ยถา เทสิตาฯ อญฺญถาติ กุสลกุสลมูลาทิวิภาคโต อญฺญถา, ขนฺธาทิวเสนาติ อโตฺถฯ
1-16. Yathāmūlayamake kusalādidhammā desitāti kusalākusalābyākatā dhammā kusalakusalamūlādivibhāgato mūlayamake yamakavasena yathā desitā. Aññathāti kusalakusalamūlādivibhāgato aññathā, khandhādivasenāti attho.
อุเทฺทสวารวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
๒. ปวตฺติวารวณฺณนา
2. Pavattivāravaṇṇanā
๓๓-๓๔. ตํ ปน กมฺมสมุฎฺฐานาทิรูปํ อคฺคเหตฺวาฯ เกจีติ ธมฺมสิริเตฺถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘จิตฺตสมุฎฺฐานรูปวเสน วุตฺต’’นฺติ อฎฺฐกถํ อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺมิํ ปเญฺห กมฺมสมุฎฺฐานาทิรูปญฺจ ลพฺภตี’’ติ อโวจฯ ตถา จ วตฺวา ปฎิโลมปาฬิํ ทเสฺสตฺวา ‘‘จิตฺตสมุฎฺฐานรูปเมว อิธาธิเปฺปตํฯ กมฺมสมุฎฺฐานาทิรูเป น วิธานํ, นาปิ ปฎิเสโธ’’ติ อาหฯ ตถาติ ยถา วุตฺตปฺปกาเร ปาเฐ จิตฺตสมุฎฺฐานรูปเมว อธิเปฺปตํ, ตถา เอตฺถาปีติ อโตฺถฯ โนติ วุตฺตนฺติ วทนฺตีติ สมฺพโนฺธฯ ตํ ปเนตนฺติ ยถา อุทฺธฎสฺส ปาฐสฺส อตฺถวจนํ, เอวํ น สกฺกา วตฺตุํฯ กสฺมาติ อาห ‘‘จิตฺตสฺส ภงฺคกฺขเณ…เป.… ปฎิเสธสิทฺธิโต’’ติฯ สฺวายํ ปฎิเสโธ เหฎฺฐา ทสฺสิโตเยวาติ อธิปฺปาโยฯ
33-34. Taṃ pana kammasamuṭṭhānādirūpaṃ aggahetvā. Kecīti dhammasirittheraṃ sandhāyāha. So hi ‘‘cittasamuṭṭhānarūpavasena vutta’’nti aṭṭhakathaṃ āharitvā ‘‘imasmiṃ pañhe kammasamuṭṭhānādirūpañca labbhatī’’ti avoca. Tathā ca vatvā paṭilomapāḷiṃ dassetvā ‘‘cittasamuṭṭhānarūpameva idhādhippetaṃ. Kammasamuṭṭhānādirūpe na vidhānaṃ, nāpi paṭisedho’’ti āha. Tathāti yathā vuttappakāre pāṭhe cittasamuṭṭhānarūpameva adhippetaṃ, tathā etthāpīti attho. Noti vuttanti vadantīti sambandho. Taṃ panetanti yathā uddhaṭassa pāṭhassa atthavacanaṃ, evaṃ na sakkā vattuṃ. Kasmāti āha ‘‘cittassa bhaṅgakkhaṇe…pe… paṭisedhasiddhito’’ti. Svāyaṃ paṭisedho heṭṭhā dassitoyevāti adhippāyo.
เย จ วทนฺตีติ เอตฺถ เย จาติ วชิรพุทฺธิเตฺถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ’’ติอาทินา ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิํ อาหริตฺวา ‘‘ยถา ตตฺถ สติปิ กมฺมชาทิรูเป ฐเปตฺวา จิตฺตสมุฎฺฐานรูปนฺติ จิตฺตปฎิพทฺธตฺตา จิตฺตชรูปเมว ฐเปตพฺพภาเวน อุทฺธฎํ, เอวมิธาปิ จิตฺตชรูปเมว กถิต’’นฺติ วทติฯ ตญฺจ เนสํ วจนํ ตถา น โหติ, ยถา เตหิ อุทาหฎํ, วิสโมยํ อุปญฺญาโสติ อโตฺถฯ ยถา จ ตํ ตถา น โหติ, ตํ ทเสฺสตุํ ‘‘เยสญฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตสนฺติ กมฺมชาทีนํฯ ตสฺสาติ มคฺคสฺสฯ เตติ อพฺยากตา, เย อุปฺปาทนิโรธวโนฺตฯ อวิชฺชมาเนสุ จ อุปฺปาทนิโรเธสุ นิพฺพานสฺส วิยฯ
Ye ca vadantīti ettha ye cāti vajirabuddhittheraṃ sandhāyāha. So hi ‘‘sotāpattimaggakkhaṇe’’tiādinā paṭisambhidāmaggapāḷiṃ āharitvā ‘‘yathā tattha satipi kammajādirūpe ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpanti cittapaṭibaddhattā cittajarūpameva ṭhapetabbabhāvena uddhaṭaṃ, evamidhāpi cittajarūpameva kathita’’nti vadati. Tañca nesaṃ vacanaṃ tathā na hoti, yathā tehi udāhaṭaṃ, visamoyaṃ upaññāsoti attho. Yathā ca taṃ tathā na hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘yesañhī’’tiādi vuttaṃ. Tesanti kammajādīnaṃ. Tassāti maggassa. Teti abyākatā, ye uppādanirodhavanto. Avijjamānesu ca uppādanirodhesu nibbānassa viya.
สนฺนิฎฺฐาเนน คหิเตสุ ปุคฺคเลสุฯ เตสุ หิ เกจิ อกุสลาพฺยากตจิตฺตานํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิโน, เกจิ อพฺยากตจิตฺตสฺส, เกจิ กุสลาพฺยากตจิตฺตสฺส, เตสุ ปุริมา เทฺว ปฐมโกฎฺฐาเสน สงฺคหิตา ตสฺส กุสลุปฺปตฺติปฎิเสธปรตฺตา, เต ปน ภววเสน วิภชิตฺวา วตฺตพฺพาติ ทเสฺสโนฺต ‘‘ปญฺจโวกาเร’’ติอาทิมาหฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพปเญฺหสุฯ
Sanniṭṭhānenagahitesu puggalesu. Tesu hi keci akusalābyākatacittānaṃ uppādakkhaṇasamaṅgino, keci abyākatacittassa, keci kusalābyākatacittassa, tesu purimā dve paṭhamakoṭṭhāsena saṅgahitā tassa kusaluppattipaṭisedhaparattā, te pana bhavavasena vibhajitvā vattabbāti dassento ‘‘pañcavokāre’’tiādimāha. Evanti yathāvuttanayena. Sabbatthāti sabbapañhesu.
๗๙. ตโตติ เอกาวชฺชนวีถิโตฯ ปุริมตรชวนวีถิ ยาย วุฎฺฐานคามินี สงฺคหิตา, ตตฺถ อุปฺปนฺนสฺสปิ จิตฺตสฺสฯ กุสลานาคตภาวปริโยสาเนนาติ กุสลธมฺมานํ อนาคตภาวสฺส ปริโยสานภูเตน อคฺคมคฺคานนฺตรปจฺจยเตฺตน ทีปิตํ โหติ สมานลกฺขณํ สพฺพํฯ เกน? ตาย เอว สมานลกฺขณตายฯ เอส นโยติ ยถา กุสลานุปฺปาโท กุสลานาคตภาวสฺส ปริโยสานภูตโต วุตฺตปริเจฺฉทโต โอรมฺปิ ลพฺภตีติ โส ยถาวุตฺตปริเจฺฉโท ลกฺขณมตฺตนฺติ สฺวายํ นโย ทสฺสิโตฯ เอส นโย อกุสลาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย อกุสเล’’ติ วุตฺตฎฺฐาเน, อพฺยากตาตีตภาวสฺส อาทิมฺหิ ‘‘ทุติเย จิเตฺต’’ติ วุตฺตฎฺฐาเนปีติ โยชนาฯ อิทานิ ‘‘เอส นโย’’ติ ยถาวุตฺตมติเทสํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ปากฎตรํ กโรติฯ ภาวนาปหานานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ ‘‘อคฺคมคฺคสมงฺคี กุสลญฺจ ธมฺมํ ภาเวติ, อกุสลญฺจ ปชหตี’’ติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ ปวตฺติวาเรฯ ตํ ตนฺติ อกุสลาตีตตาทิ กุสลานาคตตาทิ จฯ เตน เตนาติ ‘‘ทุติเย อกุสเล อคฺคมคฺคสมงฺคี’’ติ เอวมาทินา อเนฺตน จฯ
79. Tatoti ekāvajjanavīthito. Purimatarajavanavīthi yāya vuṭṭhānagāminī saṅgahitā, tattha uppannassapi cittassa. Kusalānāgatabhāvapariyosānenāti kusaladhammānaṃ anāgatabhāvassa pariyosānabhūtena aggamaggānantarapaccayattena dīpitaṃ hoti samānalakkhaṇaṃ sabbaṃ. Kena? Tāya eva samānalakkhaṇatāya. Esa nayoti yathā kusalānuppādo kusalānāgatabhāvassa pariyosānabhūtato vuttaparicchedato orampi labbhatīti so yathāvuttaparicchedo lakkhaṇamattanti svāyaṃ nayo dassito. Esa nayo akusalātītabhāvassa ādimhi ‘‘dutiye akusale’’ti vuttaṭṭhāne, abyākatātītabhāvassa ādimhi ‘‘dutiye citte’’ti vuttaṭṭhānepīti yojanā. Idāni ‘‘esa nayo’’ti yathāvuttamatidesaṃ ‘‘yathā hī’’tiādinā pākaṭataraṃ karoti. Bhāvanāpahānāni dassitāni honti ‘‘aggamaggasamaṅgī kusalañca dhammaṃ bhāveti, akusalañca pajahatī’’ti. Idhāti imasmiṃ pavattivāre. Taṃ tanti akusalātītatādi kusalānāgatatādi ca. Tena tenāti ‘‘dutiye akusale aggamaggasamaṅgī’’ti evamādinā antena ca.
๑๐๐. ปฎิสนฺธิจิตฺตโตติ อิทํ มริยาทคฺคหณํ, น อภิวิธิคฺคหณํ, ยโต ‘‘โสฬสม’’นฺติ อาหฯ อภิวิธิคฺคหณเมว วา โสฬสจิตฺตกฺขณายุกเมว รูปนฺติ อิมสฺมิํ ปเกฺข อธิเปฺปเต ปฎิกฺขิโตฺตวายํ วาโทติ ทเสฺสโนฺต ‘‘ตโต ปรมฺปิ วา’’ติ อาหฯ อยญฺจ วิจาโร เหฎฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ น ตโต โอรนฺติ วิญฺญายติ ตโต โอรํ อกุสลนิโรธสมกาลํ อพฺยากตนิโรธสฺส อสมฺภวโตฯ
100. Paṭisandhicittatoti idaṃ mariyādaggahaṇaṃ, na abhividhiggahaṇaṃ, yato ‘‘soḷasama’’nti āha. Abhividhiggahaṇameva vā soḷasacittakkhaṇāyukameva rūpanti imasmiṃ pakkhe adhippete paṭikkhittovāyaṃ vādoti dassento ‘‘tato parampi vā’’ti āha. Ayañca vicāro heṭṭhā dassito eva. Na tato oranti viññāyati tato oraṃ akusalanirodhasamakālaṃ abyākatanirodhassa asambhavato.
ปวตฺติวารวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ธมฺมยมกวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Dhammayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / อภิธมฺมปิฎก • Abhidhammapiṭaka / ยมกปาฬิ • Yamakapāḷi / ๗. อนุสยยมกํ • 7. Anusayayamakaṃ
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ปญฺจปกรณ-มูลฎีกา • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ๙. ธมฺมยมกํ • 9. Dhammayamakaṃ
