Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පඤ්චපකරණ-මූලටීකා • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
9. ධම්මයමකං
9. Dhammayamakaṃ
1. පණ්ණත්තිවාරො
1. Paṇṇattivāro
උද්දෙසවාරවණ්ණනා
Uddesavāravaṇṇanā
1-16. ධම්මයමකවණ්ණනායං කුසලාදිධම්මානං මාතිකං ඨපෙත්වාති යථා මූලයමකෙ කුසලාදිධම්මා දෙසිතා, යථා ච ඛන්ධයමකාදීසු ‘‘පඤ්චක්ඛන්ධා’’තිආදිනා අඤ්ඤථා සඞ්ගහෙත්වා දෙසිතා, තථා අදෙසෙත්වා යා කුසලාදීනං ධම්මානං ‘‘කුසලාකුසලා ධම්මා’’තිආදිකා මාතිකා, තං ඉධ ආදිම්හි ඨපෙත්වා දෙසිතස්සාති අත්ථො.
1-16. Dhammayamakavaṇṇanāyaṃ kusalādidhammānaṃ mātikaṃ ṭhapetvāti yathā mūlayamake kusalādidhammā desitā, yathā ca khandhayamakādīsu ‘‘pañcakkhandhā’’tiādinā aññathā saṅgahetvā desitā, tathā adesetvā yā kusalādīnaṃ dhammānaṃ ‘‘kusalākusalā dhammā’’tiādikā mātikā, taṃ idha ādimhi ṭhapetvā desitassāti attho.
උද්දෙසවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Uddesavāravaṇṇanā niṭṭhitā.
2. පවත්තිවාරවණ්ණනා
2. Pavattivāravaṇṇanā
33-34. ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති එතස්ස විස්සජ්ජනෙ ‘‘අබ්යාකතා චාති චිත්තසමුට්ඨානරූපවසෙන වුත්ත’’න්ති අට්ඨකථායං වුත්තං, ඉමස්මිං පන පඤ්හෙ කම්මසමුට්ඨානාදිරූපඤ්ච ලබ්භති, තං පන පටිලොමවාරස්ස විස්සජ්ජනෙ සබ්බෙසං චවන්තානං, පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ, ආරුප්පෙ අකුසලානං උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං කුසලා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්ති අබ්යාකතා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ පවත්තෙ චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානම්පි කම්මසමුට්ඨානාදිරූපං අග්ගහෙත්වා ‘‘අබ්යාකතා ච ධම්මා න උප්පජ්ජන්තී’’ති වුත්තත්තා චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව ඉධාධිප්පෙතං. කම්මසමුට්ඨානාදිරූපෙ න විධානං, නාපි පටිසෙධොති කෙචි වදන්ති, තථා චිත්තසමුට්ඨානරූපමෙව සන්ධාය ‘‘යස්ස කුසලා ධම්මා උප්පජ්ජන්ති, තස්ස අබ්යාකතා ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති? නො’’ති (යම. 3.ධම්මයමක.163) වුත්තන්ති. තං පනෙතං එවං න සක්කා වත්තුං චිත්තස්ස භඞ්ගක්ඛණෙ කම්මසමුට්ඨානරූපාදීනම්පි උප්පාදස්ස උප්පාදක්ඛණෙ ච නිරොධස්ස එවමාදීහි එව පාළීහි පටිසෙධසිද්ධිතො.
33-34. ‘‘Yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā uppajjantī’’ti etassa vissajjane ‘‘abyākatā cāti cittasamuṭṭhānarūpavasena vutta’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ, imasmiṃ pana pañhe kammasamuṭṭhānādirūpañca labbhati, taṃ pana paṭilomavārassa vissajjane sabbesaṃ cavantānaṃ, pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe, āruppe akusalānaṃ uppādakkhaṇe tesaṃ kusalā ca dhammā na uppajjanti abyākatā ca dhammā na uppajjantīti ettha pavatte cittassa bhaṅgakkhaṇe uppajjamānampi kammasamuṭṭhānādirūpaṃ aggahetvā ‘‘abyākatā ca dhammā na uppajjantī’’ti vuttattā cittasamuṭṭhānarūpameva idhādhippetaṃ. Kammasamuṭṭhānādirūpe na vidhānaṃ, nāpi paṭisedhoti keci vadanti, tathā cittasamuṭṭhānarūpameva sandhāya ‘‘yassa kusalā dhammā uppajjanti, tassa abyākatā dhammā nirujjhantīti? No’’ti (yama. 3.dhammayamaka.163) vuttanti. Taṃ panetaṃ evaṃ na sakkā vattuṃ cittassa bhaṅgakkhaṇe kammasamuṭṭhānarūpādīnampi uppādassa uppādakkhaṇe ca nirodhassa evamādīhi eva pāḷīhi paṭisedhasiddhito.
යෙ ච වදන්ති ‘‘යථා පටිසම්භිදාමග්ගෙ නිරොධකථායං ‘සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මා ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූපං සබ්බෙපි විරාගා චෙව හොන්ති විරාගාරම්මණා විරාගගොචරා විරාගසමුදාගතා විරාගපතිට්ඨා’තිආදීසු ‘ඨපෙත්වා රූප’න්ති අවත්වා චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තජරූපානං ‘ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූප’න්ති වුත්තං, එවමිධාපි චිත්තපටිබද්ධත්තා චිත්තජරූපමෙව කථිත’’න්ති, තඤ්ච තථා න හොති. යෙසඤ්හි සොතාපත්තිමග්ගො සහජාතපච්චයො හොති, යෙසු ච විරාගාදිආසඞ්කා හොති, තෙ සොතාපත්තිමග්ගසහජාතා ධම්මා සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතා ධම්මාති තත්ථ වුත්තා. සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ ජාතාති හි වචනං මග්ගෙ ජාතතං දීපෙති, න ච කම්මජාදීනි අමග්ගෙ ජායමානානි මග්ගක්ඛණෙ ජාතවොහාරං අරහන්ති තෙසං තස්ස සොතාපත්තිමග්ගක්ඛණෙ සහජාතපච්චයත්තාභාවතො, තස්මා මග්ගක්ඛණෙ තංසහජාතධම්මෙසු ඨපෙතබ්බං ඨපෙතුං ‘‘ඨපෙත්වා චිත්තසමුට්ඨානරූප’’න්ති වුත්තං, ඉධ පන කුසලාදිධම්මා යස්ස යත්ථ උප්පජ්ජන්ති නිරුජ්ඣන්ති ච, තස්ස පුග්ගලස්ස තස්මිඤ්ච ඔකාසෙ අබ්යාකතධම්මානං උප්පාදනිරොධානං කුසලාදිපටිබද්ධතා අප්පටිබද්ධතා ච ආමට්ඨා, න ච කම්මජාදිරූපං අබ්යාකතං න හොති, තස්මා සන්නිට්ඨානෙන ගහිතස්ස පුග්ගලස්ස ඔකාසෙ වා උප්පාදනිරොධෙසු විජ්ජමානෙසු අබ්යාකතානං තෙ වෙදිතබ්බා, අවිජ්ජමානෙසු ච පටිසෙධෙතබ්බා, න ච අචිත්තපටිබද්ධා අබ්යාකතාති එත්ථ න ගහිතාති සක්කා වත්තුං නිරොධසමාපන්නානං අසඤ්ඤසත්තානඤ්ච උප්පාදනිරොධවචනතොති.
Ye ca vadanti ‘‘yathā paṭisambhidāmagge nirodhakathāyaṃ ‘sotāpattimaggakkhaṇe jātā dhammā ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpaṃ sabbepi virāgā ceva honti virāgārammaṇā virāgagocarā virāgasamudāgatā virāgapatiṭṭhā’tiādīsu ‘ṭhapetvā rūpa’nti avatvā cittapaṭibaddhattā cittajarūpānaṃ ‘ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpa’nti vuttaṃ, evamidhāpi cittapaṭibaddhattā cittajarūpameva kathita’’nti, tañca tathā na hoti. Yesañhi sotāpattimaggo sahajātapaccayo hoti, yesu ca virāgādiāsaṅkā hoti, te sotāpattimaggasahajātā dhammā sotāpattimaggakkhaṇe jātā dhammāti tattha vuttā. Sotāpattimaggakkhaṇe jātāti hi vacanaṃ magge jātataṃ dīpeti, na ca kammajādīni amagge jāyamānāni maggakkhaṇe jātavohāraṃ arahanti tesaṃ tassa sotāpattimaggakkhaṇe sahajātapaccayattābhāvato, tasmā maggakkhaṇe taṃsahajātadhammesu ṭhapetabbaṃ ṭhapetuṃ ‘‘ṭhapetvā cittasamuṭṭhānarūpa’’nti vuttaṃ, idha pana kusalādidhammā yassa yattha uppajjanti nirujjhanti ca, tassa puggalassa tasmiñca okāse abyākatadhammānaṃ uppādanirodhānaṃ kusalādipaṭibaddhatā appaṭibaddhatā ca āmaṭṭhā, na ca kammajādirūpaṃ abyākataṃ na hoti, tasmā sanniṭṭhānena gahitassa puggalassa okāse vā uppādanirodhesu vijjamānesu abyākatānaṃ te veditabbā, avijjamānesu ca paṭisedhetabbā, na ca acittapaṭibaddhā abyākatāti ettha na gahitāti sakkā vattuṃ nirodhasamāpannānaṃ asaññasattānañca uppādanirodhavacanatoti.
චතුත්ථපඤ්හෙ පවත්තෙ අකුසලාබ්යාකතචිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති ඉදං ‘‘යස්ස වා පන අබ්යාකතා ධම්මා උප්පජ්ජන්තී’’ති එතෙන සන්නිට්ඨානෙන ගහිතෙසු පඤ්චවොකාරෙ අකුසලාබ්යාකතචිත්තානං චතුවොකාරෙ ච අබ්යාකතචිත්තස්සෙව උප්පාදක්ඛණසමඞ්ගිනො සන්ධාය වුත්තං. එවං සබ්බත්ථ සන්නිට්ඨානවසෙන විසෙසො වෙදිතබ්බො.
Catutthapañhe pavatte akusalābyākatacittassa uppādakkhaṇeti idaṃ ‘‘yassa vā pana abyākatā dhammā uppajjantī’’ti etena sanniṭṭhānena gahitesu pañcavokāre akusalābyākatacittānaṃ catuvokāre ca abyākatacittasseva uppādakkhaṇasamaṅgino sandhāya vuttaṃ. Evaṃ sabbattha sanniṭṭhānavasena viseso veditabbo.
79. ‘‘එකාවජ්ජනෙන 166 උප්පන්නස්සා’’ති වුත්තං, නානාවජ්ජනෙනපි පන තතො පුරිමතරජවනවීථීසු උප්පන්නස්ස ‘‘උප්පාදක්ඛණෙ තෙසං අකුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජිස්සන්ති, නො ච තෙසං කුසලා ධම්මා නුප්පජ්ජන්තී’’ති ඉදං ලක්ඛණං ලබ්භතෙව, තස්මා එතෙන ලක්ඛණෙන සමානලක්ඛණං සබ්බං යස්ස චිත්තස්ස අනන්තරා අග්ගමග්ගං පටිලභිස්සන්ති, තස්ස චිත්තස්ස උප්පාදක්ඛණෙති එතෙනෙව කුසලානාගතභාවපරියොසානෙන තාය එව සමානලක්ඛණතාය දීපිතං හොතීති දට්ඨබ්බං. එස නයො අකුසලාතීතභාවස්ස අබ්යාකතාතීතභාවස්ස ච ආදිම්හි ‘‘දුතියෙ අකුසලෙ’’ති, ‘‘දුතියෙ චිත්තෙ’’ති ච වුත්තට්ඨානෙ. යථා හි භාවනාවාරෙ භාවනාපහානානං පරියොසානෙන අග්ගමග්ගෙන තතො පුරිමතරානිපි භාවනාපහානානි දස්සිතානි හොන්ති, එවමිධාපි තං තං තෙන තෙන ආදිනා අන්තෙන ච දස්සිතන්ති.
79. ‘‘Ekāvajjanena 166 uppannassā’’ti vuttaṃ, nānāvajjanenapi pana tato purimatarajavanavīthīsu uppannassa ‘‘uppādakkhaṇe tesaṃ akusalā dhammā nuppajjissanti, no ca tesaṃ kusalā dhammā nuppajjantī’’ti idaṃ lakkhaṇaṃ labbhateva, tasmā etena lakkhaṇena samānalakkhaṇaṃ sabbaṃ yassa cittassa anantarā aggamaggaṃ paṭilabhissanti, tassa cittassa uppādakkhaṇeti eteneva kusalānāgatabhāvapariyosānena tāya eva samānalakkhaṇatāya dīpitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Esa nayo akusalātītabhāvassa abyākatātītabhāvassa ca ādimhi ‘‘dutiye akusale’’ti, ‘‘dutiye citte’’ti ca vuttaṭṭhāne. Yathā hi bhāvanāvāre bhāvanāpahānānaṃ pariyosānena aggamaggena tato purimatarānipi bhāvanāpahānāni dassitāni honti, evamidhāpi taṃ taṃ tena tena ādinā antena ca dassitanti.
100. පඤ්චවොකාරෙ අකුසලානං භඞ්ගක්ඛණෙ තෙසං අකුසලා ච ධම්මා නිරුජ්ඣන්ති අබ්යාකතා ච ධම්මා නිරුජ්ඣන්තීති වචනෙන පටිසන්ධිචිත්තතො සොළසමං, තතො පරම්පි වා භවනිකන්තිචිත්තං හොති, න තතො ඔරන්ති විඤ්ඤායතීති.
100. Pañcavokāre akusalānaṃ bhaṅgakkhaṇe tesaṃ akusalā ca dhammā nirujjhanti abyākatā ca dhammā nirujjhantīti vacanena paṭisandhicittato soḷasamaṃ, tato parampi vā bhavanikanticittaṃ hoti, na tato oranti viññāyatīti.
පවත්තිවාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Pavattivāravaṇṇanā niṭṭhitā.
ධම්මයමකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Dhammayamakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්මපිටක • Abhidhammapiṭaka / යමකපාළි • Yamakapāḷi / 7. අනුසයයමකං • 7. Anusayayamakaṃ
ටීකා • Tīkā / අභිධම්මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / පඤ්චපකරණ-අනුටීකා • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / 9. ධම්මයමකං • 9. Dhammayamakaṃ