| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
१४. धम्मिकसुत्तवण्णना
14. Dhammikasuttavaṇṇanā
एवं मे सुतन्ति धम्मिकसुत्तं। का उप्पत्ति? तिट्ठमाने किर भगवति लोकनाथे धम्मिको नाम उपासको अहोसि नामेन च पटिपत्तिया च। सो किर सरणसम्पन्नो सीलसम्पन्नो बहुस्सुतो पिटकत्तयधरो अनागामी अभिञ्ञालाभी आकासचारी अहोसि। तस्स परिवारा पञ्चसता उपासका, तेपि तादिसा एव अहेसुं। तस्सेकदिवसं उपोसथिकस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स मज्झिमयामावसानसमये एवं परिवितक्को उदपादि – ‘‘यंनूनाहं अगारियअनगारियानं पटिपदं पुच्छेय्य’’न्ति। सो पञ्चहि उपासकसतेहि परिवुतो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा तमत्थं पुच्छि, भगवा चस्स ब्याकासि। तत्थ पुब्बे वण्णितसदिसं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं, अपुब्बं वण्णयिस्साम।
Evaṃme sutanti dhammikasuttaṃ. Kā uppatti? Tiṭṭhamāne kira bhagavati lokanāthe dhammiko nāma upāsako ahosi nāmena ca paṭipattiyā ca. So kira saraṇasampanno sīlasampanno bahussuto piṭakattayadharo anāgāmī abhiññālābhī ākāsacārī ahosi. Tassa parivārā pañcasatā upāsakā, tepi tādisā eva ahesuṃ. Tassekadivasaṃ uposathikassa rahogatassa paṭisallīnassa majjhimayāmāvasānasamaye evaṃ parivitakko udapādi – ‘‘yaṃnūnāhaṃ agāriyaanagāriyānaṃ paṭipadaṃ puccheyya’’nti. So pañcahi upāsakasatehi parivuto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ pucchi, bhagavā cassa byākāsi. Tattha pubbe vaṇṇitasadisaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ, apubbaṃ vaṇṇayissāma.
३७९. तत्थ पठमगाथाय ताव कथंकरोति कथं करोन्तो कथं पटिपज्जन्तो। साधु होतीति सुन्दरो अनवज्जो अत्थसाधनो होति। उपासकासेति उपासकाइच्चेव वुत्तं होति। सेसमत्थतो पाकटमेव। अयं पन योजना – यो वा अगारा अनगारमेति पब्बजति, ये वा अगारिनो उपासका, एतेसु दुविधेसु सावकेसु कथंकरो सावको साधु होतीति।
379. Tattha paṭhamagāthāya tāva kathaṃkaroti kathaṃ karonto kathaṃ paṭipajjanto. Sādhu hotīti sundaro anavajjo atthasādhano hoti. Upāsakāseti upāsakāicceva vuttaṃ hoti. Sesamatthato pākaṭameva. Ayaṃ pana yojanā – yo vā agārā anagārameti pabbajati, ye vā agārino upāsakā, etesu duvidhesu sāvakesu kathaṃkaro sāvako sādhu hotīti.
३८०-१. इदानि एवं पुट्ठस्स भगवतो ब्याकरणसमत्थतं दीपेन्तो ‘‘तुवञ्ही’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ गतिन्ति अज्झासयगतिं। परायणन्ति निप्फत्तिं। अथ वा गतिन्ति निरयादिपञ्चप्पभेदं। परायणन्ति गतितो परं अयनं गतिविप्पमोक्खं परिनिब्बानं, न चत्थि तुल्योति तया सदिसो नत्थि। सब्बं तुवं ञाणमवेच्च धम्मं, पकासेसि सत्ते अनुकम्पमानोति त्वं भगवा यदत्थि ञेय्यं नाम, तं अनवसेसं अवेच्च पटिविज्झित्वा सत्ते अनुकम्पमानो सब्बं ञाणञ्च धम्मञ्च पकासेसि। यं यं यस्स हितं होति, तं तं तस्स आविकासियेव देसेसियेव, न ते अत्थि आचरियमुट्ठीति वुत्तं होति। विरोचसि विमलोति धूमरजादिविरहितो विय चन्दो, रागादिमलाभावेन विमलो विरोचसि। सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव।
380-1. Idāni evaṃ puṭṭhassa bhagavato byākaraṇasamatthataṃ dīpento ‘‘tuvañhī’’ti gāthādvayamāha. Tattha gatinti ajjhāsayagatiṃ. Parāyaṇanti nipphattiṃ. Atha vā gatinti nirayādipañcappabhedaṃ. Parāyaṇanti gatito paraṃ ayanaṃ gativippamokkhaṃ parinibbānaṃ, na catthi tulyoti tayā sadiso natthi. Sabbaṃ tuvaṃ ñāṇamavecca dhammaṃ, pakāsesi satte anukampamānoti tvaṃ bhagavā yadatthi ñeyyaṃ nāma, taṃ anavasesaṃ avecca paṭivijjhitvā satte anukampamāno sabbaṃ ñāṇañca dhammañca pakāsesi. Yaṃ yaṃ yassa hitaṃ hoti, taṃ taṃ tassa āvikāsiyeva desesiyeva, na te atthi ācariyamuṭṭhīti vuttaṃ hoti. Virocasi vimaloti dhūmarajādivirahito viya cando, rāgādimalābhāvena vimalo virocasi. Sesamettha uttānatthameva.
३८२. इदानि येसं तदा भगवा धम्मं देसेसि, ते देवपुत्ते कित्तेत्वा भगवन्तं पसंसन्तो ‘‘आगञ्छी ते सन्तिके’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ नागराजा एरावणो नामाति अयं किर एरावणो नाम देवपुत्तो कामरूपी दिब्बे विमाने वसति। सो यदा सक्को उय्यानकीळं गच्छति, तदा दियड्ढसतयोजनं कायं अभिनिम्मिनित्वा तेत्तिंस कुम्भे मापेत्वा एरावणो नाम हत्थी होति। तस्स एकेकस्मिं कुम्भे द्वे द्वे दन्ता होन्ति, एकेकस्मिं दन्ते सत्त सत्त पोक्खरणियो, एकेकिस्सा पोक्खरणिया सत्त सत्त पदुमिनियो, एकेकिस्सा पदुमिनिया सत्त सत्त पुप्फानि, एकेकस्मिं पुप्फे सत्त सत्त पत्तानि, एकेकस्मिं पत्ते सत्त सत्त अच्छरायो नच्चन्ति पदुमच्छरायोत्वेव विस्सुता सक्कस्स नाटकित्थियो, या च विमानवत्थुस्मिम्पि ‘‘भमन्ति कञ्ञा पदुमेसु सिक्खिता’’ति (वि॰ व॰ १०३४) आगता। तेसं पन तेत्तिसंकुम्भानं मज्झे सुदस्सनकुम्भो नाम तिंसयोजनमत्तो होति, तत्थ योजनप्पमाणो मणिपल्लङ्को तियोजनुब्बेधे पुप्फमण्डपे अत्थरीयति। तत्थ सक्को देवानमिन्दो अच्छरासङ्घपरिवुतो दिब्बसम्पत्तिं पच्चनुभोति। सक्के पन देवानमिन्दे उय्यानकीळातो पटिनिवत्ते पुन तं रूपं संहरित्वान देवपुत्तोव होति। तं सन्धायाह – ‘‘आगञ्छि ते सन्तिके नागराजा एरावणो नामा’’ति। जिनोति सुत्वाति ‘‘विजितपापधम्मो एस भगवा’’ति एवं सुत्वा। सोपि तया मन्तयित्वाति तया सद्धिं मन्तयित्वा, पञ्हं पुच्छित्वाति अधिप्पायो। अज्झगमाति अधिअगमा, गतोति वुत्तं होति। साधूति सुत्वान पतीतरूपोति तं पञ्हं सुत्वा ‘‘साधु भन्ते’’ति अभिनन्दित्वा तुट्ठरूपो गतोति अत्थो।
382. Idāni yesaṃ tadā bhagavā dhammaṃ desesi, te devaputte kittetvā bhagavantaṃ pasaṃsanto ‘‘āgañchī te santike’’ti gāthādvayamāha. Tattha nāgarājā erāvaṇo nāmāti ayaṃ kira erāvaṇo nāma devaputto kāmarūpī dibbe vimāne vasati. So yadā sakko uyyānakīḷaṃ gacchati, tadā diyaḍḍhasatayojanaṃ kāyaṃ abhinimminitvā tettiṃsa kumbhe māpetvā erāvaṇo nāma hatthī hoti. Tassa ekekasmiṃ kumbhe dve dve dantā honti, ekekasmiṃ dante satta satta pokkharaṇiyo, ekekissā pokkharaṇiyā satta satta paduminiyo, ekekissā paduminiyā satta satta pupphāni, ekekasmiṃ pupphe satta satta pattāni, ekekasmiṃ patte satta satta accharāyo naccanti padumaccharāyotveva vissutā sakkassa nāṭakitthiyo, yā ca vimānavatthusmimpi ‘‘bhamanti kaññā padumesu sikkhitā’’ti (vi. va. 1034) āgatā. Tesaṃ pana tettisaṃkumbhānaṃ majjhe sudassanakumbho nāma tiṃsayojanamatto hoti, tattha yojanappamāṇo maṇipallaṅko tiyojanubbedhe pupphamaṇḍape attharīyati. Tattha sakko devānamindo accharāsaṅghaparivuto dibbasampattiṃ paccanubhoti. Sakke pana devānaminde uyyānakīḷāto paṭinivatte puna taṃ rūpaṃ saṃharitvāna devaputtova hoti. Taṃ sandhāyāha – ‘‘āgañchi te santike nāgarājā erāvaṇo nāmā’’ti. Jinoti sutvāti ‘‘vijitapāpadhammo esa bhagavā’’ti evaṃ sutvā. Sopi tayā mantayitvāti tayā saddhiṃ mantayitvā, pañhaṃ pucchitvāti adhippāyo. Ajjhagamāti adhiagamā, gatoti vuttaṃ hoti. Sādhūti sutvāna patītarūpoti taṃ pañhaṃ sutvā ‘‘sādhu bhante’’ti abhinanditvā tuṭṭharūpo gatoti attho.
३८३. राजापि तं वेस्सवणो कुवेरोति एत्थ सो यक्खो रञ्जनट्ठेन राजा, विसाणाय राजधानिया रज्जं कारेतीति वेस्सवणो, पुरिमनामेन कुवेरोति वेदितब्बो। सो किर कुवेरो नाम ब्राह्मणमहासालो हुत्वा दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा विसाणाय राजधानिया अधिपति हुत्वा निब्बत्तो। तस्मा ‘‘कुवेरो वेस्सवणो’’ति वुच्चति। वुत्तञ्चेतं आटानाटियसुत्ते –
383.Rājāpi taṃ vessavaṇo kuveroti ettha so yakkho rañjanaṭṭhena rājā, visāṇāya rājadhāniyā rajjaṃ kāretīti vessavaṇo, purimanāmena kuveroti veditabbo. So kira kuvero nāma brāhmaṇamahāsālo hutvā dānādīni puññāni katvā visāṇāya rājadhāniyā adhipati hutvā nibbatto. Tasmā ‘‘kuvero vessavaṇo’’ti vuccati. Vuttañcetaṃ āṭānāṭiyasutte –
‘‘कुवेरस्स खो पन, मारिस, महाराजस्स विसाणा नाम राजधानी, तस्मा कुवेरो महाराजा ‘वेस्सवणो’ति पवुच्चती’’ति (दी॰ नि॰ ३.२९१) –
‘‘Kuverassa kho pana, mārisa, mahārājassa visāṇā nāma rājadhānī, tasmā kuvero mahārājā ‘vessavaṇo’ti pavuccatī’’ti (dī. ni. 3.291) –
सेसमेत्थ पाकटमेव।
Sesamettha pākaṭameva.
तत्थ सिया – कस्मा पन दूरतरे तावतिंसभवने वसन्तो एरावणो पठमं आगतो, वेस्सवणो पच्छा, एकनगरेव वसन्तो अयं उपासको सब्बपच्छा, कथञ्च सो तेसं आगमनं अञ्ञासि, येन एवमाहाति? वुच्चते – वेस्सवणो किर तदा अनेकसहस्सपवाळपल्लङ्कं द्वादसयोजनं नारिवाहनं अभिरुय्ह पवाळकुन्तं उच्चारेत्वा दससहस्सकोटियक्खेहि परिवुतो ‘‘भगवन्तं पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति आकासट्ठकविमानानि परिहरित्वा मग्गेन मग्गं आगच्छन्तो वेळुकण्डकनगरे नन्दमाताय उपासिकाय निवेसनस्स उपरिभागं सम्पत्तो। उपासिकाय अयमानुभावो – परिसुद्धसीला होति, निच्चं विकालभोजना पटिविरता, पिटकत्तयधारिनी, अनागामिफले पतिट्ठिता। सा तम्हि समये सीहपञ्जरं उग्घाटेत्वा उतुग्गहणत्थाय मालुतेरितोकासे ठत्वा अट्ठकपारायनवग्गे परिमण्डलेहि पदब्यञ्जनेहि मधुरेन सरेन भासति। वेस्सवणो तत्थेव यानानि ठपेत्वा याव उपासिका ‘‘इदमवोच भगवा मगधेसु विहरन्तो पासाणके चेतिये परिचारकसोळसन्नं ब्राह्मणान’’न्ति निगमनं अभासि, ताव सब्बं सुत्वा वग्गपरियोसाने सुवण्णमुरजसदिसं महन्तं गीवं पग्गहेत्वा ‘‘साधु साधु भगिनी’’ति साधुकारमदासि। सा ‘‘को एत्था’’ति आह। ‘‘अहं भगिनि वेस्सवणो’’ति। उपासिका किर पठमं सोतापन्ना अहोसि, पच्छा वेस्सवणो। तं सो धम्मतो सहोदरभावं सन्धाय उपासिकं भगिनिवादेन समुदाचरति। उपासिकाय च ‘‘विकालो, भातिक भद्रमुख, यस्स दानि कालं मञ्ञसी’’ति वुत्तो ‘‘अहं भगिनि तयि पसन्नो पसन्नाकारं करोमी’’ति आह। तेन हि भद्रमुख, मम खेत्ते निप्फन्नं सालिं कम्मकरा आहरितुं न सक्कोन्ति, तं तव परिसाय आणापेहीति। सो ‘‘साधु भगिनी’’ति यक्खे आणापेसि। ते अड्ढतेरस कोट्ठागारसतानि पूरेसुं। ततो पभुति कोट्ठागारं ऊनं नाम नाहोसि, ‘‘नन्दमातु कोट्ठागारं विया’’ति लोके निदस्सनं अहोसि। वेस्सवणो कोट्ठागारानि पूरेत्वा भगवन्तं उपसङ्कमि। भगवा ‘‘विकाले आगतोसी’’ति आह। अथ भगवतो सब्बं आरोचेसि। इमिना कारणेन आसन्नतरेपि चातुमहाराजिकभवने वसन्तो वेस्सवणो पच्छा आगतो। एरावणस्स पन न किञ्चि अन्तरा करणीयं अहोसि, तेन सो पठमतरं आगतो।
Tattha siyā – kasmā pana dūratare tāvatiṃsabhavane vasanto erāvaṇo paṭhamaṃ āgato, vessavaṇo pacchā, ekanagareva vasanto ayaṃ upāsako sabbapacchā, kathañca so tesaṃ āgamanaṃ aññāsi, yena evamāhāti? Vuccate – vessavaṇo kira tadā anekasahassapavāḷapallaṅkaṃ dvādasayojanaṃ nārivāhanaṃ abhiruyha pavāḷakuntaṃ uccāretvā dasasahassakoṭiyakkhehi parivuto ‘‘bhagavantaṃ pañhaṃ pucchissāmī’’ti ākāsaṭṭhakavimānāni pariharitvā maggena maggaṃ āgacchanto veḷukaṇḍakanagare nandamātāya upāsikāya nivesanassa uparibhāgaṃ sampatto. Upāsikāya ayamānubhāvo – parisuddhasīlā hoti, niccaṃ vikālabhojanā paṭiviratā, piṭakattayadhārinī, anāgāmiphale patiṭṭhitā. Sā tamhi samaye sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā utuggahaṇatthāya māluteritokāse ṭhatvā aṭṭhakapārāyanavagge parimaṇḍalehi padabyañjanehi madhurena sarena bhāsati. Vessavaṇo tattheva yānāni ṭhapetvā yāva upāsikā ‘‘idamavoca bhagavā magadhesu viharanto pāsāṇake cetiye paricārakasoḷasannaṃ brāhmaṇāna’’nti nigamanaṃ abhāsi, tāva sabbaṃ sutvā vaggapariyosāne suvaṇṇamurajasadisaṃ mahantaṃ gīvaṃ paggahetvā ‘‘sādhu sādhu bhaginī’’ti sādhukāramadāsi. Sā ‘‘ko etthā’’ti āha. ‘‘Ahaṃ bhagini vessavaṇo’’ti. Upāsikā kira paṭhamaṃ sotāpannā ahosi, pacchā vessavaṇo. Taṃ so dhammato sahodarabhāvaṃ sandhāya upāsikaṃ bhaginivādena samudācarati. Upāsikāya ca ‘‘vikālo, bhātika bhadramukha, yassa dāni kālaṃ maññasī’’ti vutto ‘‘ahaṃ bhagini tayi pasanno pasannākāraṃ karomī’’ti āha. Tena hi bhadramukha, mama khette nipphannaṃ sāliṃ kammakarā āharituṃ na sakkonti, taṃ tava parisāya āṇāpehīti. So ‘‘sādhu bhaginī’’ti yakkhe āṇāpesi. Te aḍḍhaterasa koṭṭhāgārasatāni pūresuṃ. Tato pabhuti koṭṭhāgāraṃ ūnaṃ nāma nāhosi, ‘‘nandamātu koṭṭhāgāraṃ viyā’’ti loke nidassanaṃ ahosi. Vessavaṇo koṭṭhāgārāni pūretvā bhagavantaṃ upasaṅkami. Bhagavā ‘‘vikāle āgatosī’’ti āha. Atha bhagavato sabbaṃ ārocesi. Iminā kāraṇena āsannatarepi cātumahārājikabhavane vasanto vessavaṇo pacchā āgato. Erāvaṇassa pana na kiñci antarā karaṇīyaṃ ahosi, tena so paṭhamataraṃ āgato.
अयं पन उपासको किञ्चापि अनागामी पकतियाव एकभत्तिको, तथापि तदा उपोसथदिवसोति कत्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय सायन्हसमयं सुनिवत्थो सुपारुतो पञ्चसतउपासकपरिवुतो जेतवनं गन्त्वा धम्मदेसनं सुत्वा अत्तनो घरं आगम्म तेसं उपासकानं सरणसीलउपोसथानिसंसादिभेदं उपासकधम्मं कथेत्वा ते उपासके उय्योजेसि। तेसञ्च तस्सेव घरे मुट्ठिहत्थप्पमाणपादकानि पञ्च कप्पियमञ्चसतानि पाटेक्कोवरकेसु पञ्ञत्तानि होन्ति। ते अत्तनो अत्तनो ओवरकं पविसित्वा समापत्तिं अप्पेत्वा निसीदिंसु, उपासकोपि तथेवाकासि। तेन च समयेन सावत्थिनगरे सत्तपञ्ञास कुलसतसहस्सानि वसन्ति, मनुस्सगणनाय अट्ठारसकोटिमनुस्सा। तेन पठमयामे हत्थिअस्समनुस्सभेरिसद्दादीहि सावत्थिनगरं महासमुद्दो विय एकसद्दं होति। मज्झिमयामसमनन्तरे सो सद्दो पटिप्पस्सम्भति । तम्हि काले उपासको समापत्तितो वुट्ठाय अत्तनो गुणे आवज्जेत्वा ‘‘येनाहं मग्गसुखेन फलसुखेन सुखितो विहरामि, इदं सुखं कं निस्साय लद्ध’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘भगवन्तं निस्साया’’ति भगवति चित्तं पसादेत्वा ‘‘भगवा एतरहि कतमेन विहारेन विहरती’’ति आवज्जेन्तो दिब्बेन चक्खुना एरावणवेस्सवणे दिस्वा दिब्बाय सोतधातुया धम्मदेसनं सुत्वा चेतोपरियञाणेन तेसं पसन्नचित्ततं ञत्वा ‘‘यंनूनाहम्पि भगवन्तं उभयहितं पटिपदं पुच्छेय्य’’न्ति चिन्तेसि। तस्मा सो एकनगरे वसन्तोपि सब्बपच्छा आगतो, एवञ्च नेसं आगमनं अञ्ञासि। तेनाह – ‘‘आगञ्छि ते सन्तिके नागराजा…पे॰… सो चापि सुत्वान पतीतरूपो’’ति।
Ayaṃ pana upāsako kiñcāpi anāgāmī pakatiyāva ekabhattiko, tathāpi tadā uposathadivasoti katvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya sāyanhasamayaṃ sunivattho supāruto pañcasataupāsakaparivuto jetavanaṃ gantvā dhammadesanaṃ sutvā attano gharaṃ āgamma tesaṃ upāsakānaṃ saraṇasīlauposathānisaṃsādibhedaṃ upāsakadhammaṃ kathetvā te upāsake uyyojesi. Tesañca tasseva ghare muṭṭhihatthappamāṇapādakāni pañca kappiyamañcasatāni pāṭekkovarakesu paññattāni honti. Te attano attano ovarakaṃ pavisitvā samāpattiṃ appetvā nisīdiṃsu, upāsakopi tathevākāsi. Tena ca samayena sāvatthinagare sattapaññāsa kulasatasahassāni vasanti, manussagaṇanāya aṭṭhārasakoṭimanussā. Tena paṭhamayāme hatthiassamanussabherisaddādīhi sāvatthinagaraṃ mahāsamuddo viya ekasaddaṃ hoti. Majjhimayāmasamanantare so saddo paṭippassambhati . Tamhi kāle upāsako samāpattito vuṭṭhāya attano guṇe āvajjetvā ‘‘yenāhaṃ maggasukhena phalasukhena sukhito viharāmi, idaṃ sukhaṃ kaṃ nissāya laddha’’nti cintetvā ‘‘bhagavantaṃ nissāyā’’ti bhagavati cittaṃ pasādetvā ‘‘bhagavā etarahi katamena vihārena viharatī’’ti āvajjento dibbena cakkhunā erāvaṇavessavaṇe disvā dibbāya sotadhātuyā dhammadesanaṃ sutvā cetopariyañāṇena tesaṃ pasannacittataṃ ñatvā ‘‘yaṃnūnāhampi bhagavantaṃ ubhayahitaṃ paṭipadaṃ puccheyya’’nti cintesi. Tasmā so ekanagare vasantopi sabbapacchā āgato, evañca nesaṃ āgamanaṃ aññāsi. Tenāha – ‘‘āgañchi te santike nāgarājā…pe… so cāpi sutvāna patītarūpo’’ti.
३८४. इदानि इतो बहिद्धा लोकसम्मतेहि समणब्राह्मणेहि उक्कट्ठभावेन भगवन्तं पसंसन्तो ‘‘ये केचिमे’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ तित्थियाति नन्दवच्छसंकिच्चेहि आदिपुग्गलेहि तीहि तित्थकरेहि कते दिट्ठितित्थे जाता, तेसं सासने पब्बजिता पूरणादयो छ सत्थारो। तत्थ नाटपुत्तो निगण्ठो, अवसेसा आजीवकाति ते सब्बे दस्सेन्तो आह ‘‘ये केचिमे तित्थिया वादसीला’’ति, ‘‘मयं सम्मा पटिपन्ना, अञ्ञे मिच्छा पटिपन्ना’’ति एवं वादकरणसीला लोकं मुखसत्तीहि वितुदन्ता विचरन्ति। आजीवका वाति ते एकज्झमुद्दिट्ठे भिन्दित्वा दस्सेति। नातितरन्तीति नातिक्कमन्ति। सब्बेति अञ्ञेपि ये केचि तित्थियसावकादयो, तेपि परिग्गण्हन्तो आह। ‘‘ठितो वजन्तं विया’’ति यथा कोचि ठितो गतिविकलो सीघगामिनं पुरिसं गच्छन्तं नातितरेय्य, एवं ते पञ्ञागतिया अभावेन ते ते अत्थप्पभेदे बुज्झितुं असक्कोन्ता ठिता, अतिजवनपञ्ञं भगवन्तं नातितरन्तीति अत्थो।
384. Idāni ito bahiddhā lokasammatehi samaṇabrāhmaṇehi ukkaṭṭhabhāvena bhagavantaṃ pasaṃsanto ‘‘ye kecime’’ti gāthādvayamāha. Tattha titthiyāti nandavacchasaṃkiccehi ādipuggalehi tīhi titthakarehi kate diṭṭhititthe jātā, tesaṃ sāsane pabbajitā pūraṇādayo cha satthāro. Tattha nāṭaputto nigaṇṭho, avasesā ājīvakāti te sabbe dassento āha ‘‘ye kecime titthiyā vādasīlā’’ti, ‘‘mayaṃ sammā paṭipannā, aññe micchā paṭipannā’’ti evaṃ vādakaraṇasīlā lokaṃ mukhasattīhi vitudantā vicaranti. Ājīvakā vāti te ekajjhamuddiṭṭhe bhinditvā dasseti. Nātitarantīti nātikkamanti. Sabbeti aññepi ye keci titthiyasāvakādayo, tepi pariggaṇhanto āha. ‘‘Ṭhito vajantaṃ viyā’’ti yathā koci ṭhito gativikalo sīghagāminaṃ purisaṃ gacchantaṃ nātitareyya, evaṃ te paññāgatiyā abhāvena te te atthappabhede bujjhituṃ asakkontā ṭhitā, atijavanapaññaṃ bhagavantaṃ nātitarantīti attho.
३८५. ब्राह्मणा वादसीला वुद्धा चाति एत्तावता चङ्कीतारुक्खपोक्खरसातिजाणुस्सोणिआदयो दस्सेति, अपि ब्राह्मणा सन्ति केचीति इमिना मज्झिमापि दहरापि केवलं ब्राह्मणा सन्ति अत्थि उपलब्भन्ति केचीति एवं अस्सलायनवासेट्ठअम्बट्ठउत्तरमाणवकादयो दस्सेति। अत्थबद्धाति ‘‘अपि नु खो इमं पञ्हं ब्याकरेय्य, इमं कङ्खं छिन्देय्या’’ति एवं अत्थबद्धा भवन्ति। ये चापि अञ्ञेति अञ्ञेपि ये ‘‘मयं वादिनो’’ति एवं मञ्ञमाना विचरन्ति खत्तियपण्डितब्राह्मणब्रह्मदेवयक्खादयो अपरिमाणा। तेपि सब्बे तयि अत्थबद्धा भवन्तीति दस्सेति।
385.Brāhmaṇā vādasīlā vuddhā cāti ettāvatā caṅkītārukkhapokkharasātijāṇussoṇiādayo dasseti, api brāhmaṇā santi kecīti iminā majjhimāpi daharāpi kevalaṃ brāhmaṇā santi atthi upalabbhanti kecīti evaṃ assalāyanavāseṭṭhaambaṭṭhauttaramāṇavakādayo dasseti. Atthabaddhāti ‘‘api nu kho imaṃ pañhaṃ byākareyya, imaṃ kaṅkhaṃ chindeyyā’’ti evaṃ atthabaddhā bhavanti. Ye cāpi aññeti aññepi ye ‘‘mayaṃ vādino’’ti evaṃ maññamānā vicaranti khattiyapaṇḍitabrāhmaṇabrahmadevayakkhādayo aparimāṇā. Tepi sabbe tayi atthabaddhā bhavantīti dasseti.
३८६-७. एवं नानप्पकारेहि भगवन्तं पसंसित्वा इदानि धम्मेनेव तं पसंसित्वा धम्मकथं याचन्तो ‘‘अयञ्हि धम्मो’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ अयञ्हि धम्मोति सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मे सन्धायाह। निपुणोति सण्हो दुप्पटिविज्झो। सुखोति पटिविद्धो समानो लोकुत्तरसुखमावहति, तस्मा सुखावहत्ता ‘‘सुखो’’ति वुच्चति। सुप्पवुत्तोति सुदेसितो। सुस्सूसमानाति सोतुकामम्हाति अत्थो। तं नो वदाति तं धम्मं अम्हाकं वद। ‘‘त्वं नो’’तिपि पाठो, त्वं अम्हाकं वदाति अत्थो। सब्बेपिमे भिक्खवोति तङ्खणं निसिन्नानि किर पञ्च भिक्खुसतानि होन्ति, तानि दस्सेन्तो याचति। उपासका चापीति अत्तनो परिवारे अञ्ञे च दस्सेति। सेसमेत्थ पाकटमेव।
386-7. Evaṃ nānappakārehi bhagavantaṃ pasaṃsitvā idāni dhammeneva taṃ pasaṃsitvā dhammakathaṃ yācanto ‘‘ayañhi dhammo’’ti gāthādvayamāha. Tattha ayañhi dhammoti sattatiṃsa bodhipakkhiyadhamme sandhāyāha. Nipuṇoti saṇho duppaṭivijjho. Sukhoti paṭividdho samāno lokuttarasukhamāvahati, tasmā sukhāvahattā ‘‘sukho’’ti vuccati. Suppavuttoti sudesito. Sussūsamānāti sotukāmamhāti attho. Taṃ no vadāti taṃ dhammaṃ amhākaṃ vada. ‘‘Tvaṃ no’’tipi pāṭho, tvaṃ amhākaṃ vadāti attho. Sabbepime bhikkhavoti taṅkhaṇaṃ nisinnāni kira pañca bhikkhusatāni honti, tāni dassento yācati. Upāsakā cāpīti attano parivāre aññe ca dasseti. Sesamettha pākaṭameva.
३८८. अथ भगवा अनगारियपटिपदं ताव दस्सेतुं भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘सुणाथ मे भिक्खवो’’तिआदिमाह। तत्थ धम्मं धुतं तञ्च चराथ सब्बेति किलेसे धुनातीति धुतो, एवरूपं किलेसधुननकं पटिपदाधम्मं सावयामि वो, तञ्च मया सावितं सब्बे चरथ पटिपज्जथ, मा पमादित्थाति वुत्तं होति। इरियापथन्ति गमनादिचतुब्बिधं। पब्बजितानुलोमिकन्ति समणसारुप्पं सतिसम्पजञ्ञयुत्तं। अरञ्ञे कम्मट्ठानानुयोगवसेन पवत्तमेवाति अपरे। सेवेथ नन्ति तं इरियापथं भजेय्य । अत्थदसोति हितानुपस्सी। मुतीमाति बुद्धिमा। सेसमेत्थ गाथाय पाकटमेव।
388. Atha bhagavā anagāriyapaṭipadaṃ tāva dassetuṃ bhikkhū āmantetvā ‘‘suṇātha me bhikkhavo’’tiādimāha. Tattha dhammaṃ dhutaṃ tañca carātha sabbeti kilese dhunātīti dhuto, evarūpaṃ kilesadhunanakaṃ paṭipadādhammaṃ sāvayāmi vo, tañca mayā sāvitaṃ sabbe caratha paṭipajjatha, mā pamāditthāti vuttaṃ hoti. Iriyāpathanti gamanādicatubbidhaṃ. Pabbajitānulomikanti samaṇasāruppaṃ satisampajaññayuttaṃ. Araññe kammaṭṭhānānuyogavasena pavattamevāti apare. Sevetha nanti taṃ iriyāpathaṃ bhajeyya . Atthadasoti hitānupassī. Mutīmāti buddhimā. Sesamettha gāthāya pākaṭameva.
३८९. नो वे विकालेति एवं पब्बजितानुलोमिकं इरियापथं सेवमानो च दिवामज्झन्हिकवीतिक्कमं उपादाय विकाले न चरेय्य भिक्खु, युत्तकाले एव पन गामं पिण्डाय चरेय्य। किं कारणं? अकालचारिञ्हि सजन्ति सङ्गा, अकालचारिं पुग्गलं रागसङ्गादयो अनेके सङ्गा सजन्ति परिस्सजन्ति उपगुहन्ति अल्लीयन्ति। तस्मा विकाले न चरन्ति बुद्धा, तस्मा ये चतुसच्चबुद्धा अरियपुग्गला, न ते विकाले पिण्डाय चरन्तीति। तेन किर समयेन विकालभोजनसिक्खापदं अप्पञ्ञत्तं होति, तस्मा धम्मदेसनावसेनेवेत्थ पुथुज्जनानं आदीनवं दस्सेन्तो इमं गाथमाह। अरिया पन सह मग्गपटिलाभा एव ततो पटिविरता होन्ति, एसा धम्मता।
389.No ve vikāleti evaṃ pabbajitānulomikaṃ iriyāpathaṃ sevamāno ca divāmajjhanhikavītikkamaṃ upādāya vikāle na careyya bhikkhu, yuttakāle eva pana gāmaṃ piṇḍāya careyya. Kiṃ kāraṇaṃ? Akālacāriñhi sajanti saṅgā, akālacāriṃ puggalaṃ rāgasaṅgādayo aneke saṅgā sajanti parissajanti upaguhanti allīyanti. Tasmā vikāle nacaranti buddhā, tasmā ye catusaccabuddhā ariyapuggalā, na te vikāle piṇḍāya carantīti. Tena kira samayena vikālabhojanasikkhāpadaṃ appaññattaṃ hoti, tasmā dhammadesanāvasenevettha puthujjanānaṃ ādīnavaṃ dassento imaṃ gāthamāha. Ariyā pana saha maggapaṭilābhā eva tato paṭiviratā honti, esā dhammatā.
३९०. एवं विकालचरियं पटिसेधेत्वा ‘‘काले चरन्तेनपि एवं चरितब्ब’’न्ति दस्सेन्तो आह ‘‘रूपा च सद्दा चा’’ति। तस्सत्थो – ये ते रूपादयो नानप्पकारकं मदं जनेन्ता सत्ते सम्मदयन्ति, तेसु पिण्डपातपारिसुद्धिसुत्तादीसु (म॰ नि॰ ३.४३८ आदयो) वुत्तनयेन छन्दं विनोदेत्वा युत्तकालेनेव पातरासं पविसेय्याति। एत्थ च पातो असितब्बोति पातरासो, पिण्डपातस्सेतं नामं। यो यत्थ लब्भति, सो पदेसोपि तं योगेन ‘‘पातरासो’’ति इध वुत्तो। यतो पिण्डपातं लभति, तं ओकासं गच्छेय्याति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो।
390. Evaṃ vikālacariyaṃ paṭisedhetvā ‘‘kāle carantenapi evaṃ caritabba’’nti dassento āha ‘‘rūpā ca saddā cā’’ti. Tassattho – ye te rūpādayo nānappakārakaṃ madaṃ janentā satte sammadayanti, tesu piṇḍapātapārisuddhisuttādīsu (ma. ni. 3.438 ādayo) vuttanayena chandaṃ vinodetvā yuttakāleneva pātarāsaṃ paviseyyāti. Ettha ca pāto asitabboti pātarāso, piṇḍapātassetaṃ nāmaṃ. Yo yattha labbhati, so padesopi taṃ yogena ‘‘pātarāso’’ti idha vutto. Yato piṇḍapātaṃ labhati, taṃ okāsaṃ gaccheyyāti evamettha attho veditabbo.
३९१. एवं पविट्ठो –
391. Evaṃ paviṭṭho –
‘‘पिण्डञ्च भिक्खु समयेन लद्धा,
‘‘Piṇḍañca bhikkhu samayena laddhā,
एको पटिक्कम्म रहो निसीदे।
Eko paṭikkamma raho nisīde;
अज्झत्तचिन्ती न मनो बहिद्धा,
Ajjhattacintī na mano bahiddhā,
निच्छारये सङ्गहितत्तभावो’’॥
Nicchāraye saṅgahitattabhāvo’’.
तत्थ पिण्डन्ति मिस्सकभिक्खं, सा हि ततो ततो समोधानेत्वा सम्पिण्डितट्ठेन ‘‘पिण्डो’’ति वुच्चति। समयेनाति अन्तोमज्झन्हिककाले। एको पटिक्कम्माति कायविवेकं सम्पादेन्तो अदुतियो निवत्तित्वा। अज्झत्तचिन्तीति तिलक्खणं आरोपेत्वा खन्धसन्तानं चिन्तेन्तो। न मनो बहिद्धा निच्छारयेति बहिद्धा रूपादीसु रागवसेन चित्तं न नीहरे। सङ्गहितत्तभावोति सुट्ठु गहितचित्तो।
Tattha piṇḍanti missakabhikkhaṃ, sā hi tato tato samodhānetvā sampiṇḍitaṭṭhena ‘‘piṇḍo’’ti vuccati. Samayenāti antomajjhanhikakāle. Eko paṭikkammāti kāyavivekaṃ sampādento adutiyo nivattitvā. Ajjhattacintīti tilakkhaṇaṃ āropetvā khandhasantānaṃ cintento. Na mano bahiddhānicchārayeti bahiddhā rūpādīsu rāgavasena cittaṃ na nīhare. Saṅgahitattabhāvoti suṭṭhu gahitacitto.
३९२. एवं विहरन्तो च –
392. Evaṃ viharanto ca –
‘‘सचेपि सो सल्लपे सावकेन,
‘‘Sacepi so sallape sāvakena,
अञ्ञेन वा केनचि भिक्खुना वा।
Aññena vā kenaci bhikkhunā vā;
धम्मं पणीतं तमुदाहरेय्य,
Dhammaṃ paṇītaṃ tamudāhareyya,
न पेसुणं नोपि परूपवादं’’॥
Na pesuṇaṃ nopi parūpavādaṃ’’.
किं वुत्तं होति? सो योगावचरो किञ्चिदेव सोतुकामताय उपगतेन सावकेन वा केनचि अञ्ञतित्थियगहट्ठादिना वा इधेव पब्बजितेन भिक्खुना वा सद्धिं सचेपि सल्लपे, अथ य्वायं मग्गफलादिपटिसंयुत्तो दसकथावत्थुभेदो वा अतप्पकट्ठेन पणीतो धम्मो। तं धम्मं पणीतं उदाहरेय्य, अञ्ञं पन पिसुणवचनं वा परूपवादं वा अप्पमत्तकम्पि न उदाहरेय्याति।
Kiṃ vuttaṃ hoti? So yogāvacaro kiñcideva sotukāmatāya upagatena sāvakena vā kenaci aññatitthiyagahaṭṭhādinā vā idheva pabbajitena bhikkhunā vā saddhiṃ sacepi sallape, atha yvāyaṃ maggaphalādipaṭisaṃyutto dasakathāvatthubhedo vā atappakaṭṭhena paṇīto dhammo. Taṃ dhammaṃ paṇītaṃ udāhareyya, aññaṃ pana pisuṇavacanaṃ vā parūpavādaṃ vā appamattakampi na udāhareyyāti.
३९३. इदानि तस्मिं परूपवादे दोसं दस्सेन्तो आह ‘‘वादञ्हि एके’’ति। तस्सत्थो – इधेकच्चे मोघपुरिसा परूपवादसञ्हितं नानप्पकारं विग्गाहिककथाभेदं वादं पटिसेनियन्ति विरुज्झन्ति, युज्झितुकामा हुत्वा सेनाय पटिमुखं गच्छन्ता विय होन्ति, ते मयं लामकपञ्ञे न पसंसाम। किं कारणं? ततो ततो ने पसजन्ति सङ्गा, यस्मा ते तादिसके पुग्गले ततो ततो वचनपथतो समुट्ठाय विवादसङ्गा सजन्ति अल्लीयन्ति। किं कारणा सजन्तीति? चित्तञ्हि ते तत्थ गमेन्ति दूरे, यस्मा ते पटिसेनियन्ता चित्तं तत्थ गमेन्ति, यत्थ गतं समथविपस्सनानं दूरे होतीति।
393. Idāni tasmiṃ parūpavāde dosaṃ dassento āha ‘‘vādañhi eke’’ti. Tassattho – idhekacce moghapurisā parūpavādasañhitaṃ nānappakāraṃ viggāhikakathābhedaṃ vādaṃ paṭiseniyanti virujjhanti, yujjhitukāmā hutvā senāya paṭimukhaṃ gacchantā viya honti, te mayaṃ lāmakapaññe na pasaṃsāma. Kiṃ kāraṇaṃ? Tato tato ne pasajanti saṅgā, yasmā te tādisake puggale tato tato vacanapathato samuṭṭhāya vivādasaṅgā sajanti allīyanti. Kiṃ kāraṇā sajantīti? Cittañhi te tattha gamenti dūre, yasmā te paṭiseniyantā cittaṃ tattha gamenti, yattha gataṃ samathavipassanānaṃ dūre hotīti.
३९४-५. एवं परित्तपञ्ञानं पवत्तिं दस्सेत्वा इदानि महापञ्ञानं पवत्तिं दस्सेन्तो आह ‘‘पिण्डं विहारं…पे॰… सावको’’ति। तत्थ विहारेन पतिस्सयो, सयनासनेन मञ्चपीठन्ति तीहिपि पदेहि सेनासनमेव वुत्तं। आपन्ति उदकं। सङ्घाटिरजूपवाहनन्ति पंसुमलादिनो सङ्घाटिरजस्स धोवनं। सुत्वान धम्मं सुगतेन देसितन्ति सब्बासवसंवरादीसु ‘‘पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवति सीतस्स पटिघाताया’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३; अ॰ नि॰ ६.५८) नयेन भगवता देसितं धम्मं सुत्वा। सङ्खाय सेवे वरपञ्ञसावकोति एतं इध पिण्डन्ति वुत्तं पिण्डपातं, विहारादीहि वुत्तं सेनासनं, आपमुखेन दस्सितं गिलानपच्चयं, सङ्घाटिया चीवरन्ति चतुब्बिधम्पि पच्चयं सङ्खाय ‘‘यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३; अ॰ नि॰ ६.५८) नयेन पच्चवेक्खित्वा सेवे वरपञ्ञसावको, सेवितुं सक्कुणेय्य वरपञ्ञस्स तथागतस्स सावको सेक्खो वा पुथुज्जनो वा, निप्परियायेन च अरहा। सो हि चतुरापस्सेनो ‘‘सङ्खायेकं पटिसेवति, सङ्खायेकं अधिवासेति, सङ्खायेकं परिवज्जेति, सङ्खायेकं विनोदेती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०८; म॰ नि॰ २.१६८; अ॰ नि॰ १०.२०) वुत्तो। यस्सा च सङ्खाय सेवे वरपञ्ञसावको, तस्मा हि पिण्डे…पे॰… यथा पोक्खरे वारिबिन्दु, तथा होतीति वेदितब्बो।
394-5. Evaṃ parittapaññānaṃ pavattiṃ dassetvā idāni mahāpaññānaṃ pavattiṃ dassento āha ‘‘piṇḍaṃ vihāraṃ…pe… sāvako’’ti. Tattha vihārena patissayo, sayanāsanena mañcapīṭhanti tīhipi padehi senāsanameva vuttaṃ. Āpanti udakaṃ. Saṅghāṭirajūpavāhananti paṃsumalādino saṅghāṭirajassa dhovanaṃ. Sutvāna dhammaṃ sugatena desitanti sabbāsavasaṃvarādīsu ‘‘paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paṭisevati sītassa paṭighātāyā’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena bhagavatā desitaṃ dhammaṃ sutvā. Saṅkhāya sevevarapaññasāvakoti etaṃ idha piṇḍanti vuttaṃ piṇḍapātaṃ, vihārādīhi vuttaṃ senāsanaṃ, āpamukhena dassitaṃ gilānapaccayaṃ, saṅghāṭiyā cīvaranti catubbidhampi paccayaṃ saṅkhāya ‘‘yāvadeva imassa kāyassa ṭhitiyā’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena paccavekkhitvā seve varapaññasāvako, sevituṃ sakkuṇeyya varapaññassa tathāgatassa sāvako sekkho vā puthujjano vā, nippariyāyena ca arahā. So hi caturāpasseno ‘‘saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ adhivāseti, saṅkhāyekaṃ parivajjeti, saṅkhāyekaṃ vinodetī’’ti (dī. ni. 3.308; ma. ni. 2.168; a. ni. 10.20) vutto. Yassā ca saṅkhāya seve varapaññasāvako, tasmā hi piṇḍe…pe… yathā pokkhare vāribindu, tathā hotīti veditabbo.
३९६. एवं खीणासवपटिपत्तिं दस्सेन्तो अरहत्तनिकूटेन अनगारियपटिपदं निट्ठापेत्वा इदानि अगारियपटिपदं दस्सेतुं ‘‘गहट्ठवत्तं पन वो’’तिआदिमाह। तत्थ पठमगाथाय ताव सावकोति अगारियसावको। सेसं उत्तानत्थमेव। अयं पन योजना – यो मया इतो पुब्बे केवलो अब्यामिस्सो सकलो परिपुण्णो भिक्खुधम्मो कथितो। एस खेत्तवत्थुआदिपरिग्गहेहि सपरिग्गहेन न लब्भा फस्सेतुं न सक्का अधिगन्तुन्ति।
396. Evaṃ khīṇāsavapaṭipattiṃ dassento arahattanikūṭena anagāriyapaṭipadaṃ niṭṭhāpetvā idāni agāriyapaṭipadaṃ dassetuṃ ‘‘gahaṭṭhavattaṃ pana vo’’tiādimāha. Tattha paṭhamagāthāya tāva sāvakoti agāriyasāvako. Sesaṃ uttānatthameva. Ayaṃ pana yojanā – yo mayā ito pubbe kevalo abyāmisso sakalo paripuṇṇo bhikkhudhammo kathito. Esa khettavatthuādipariggahehi sapariggahena na labbhā phassetuṃ na sakkā adhigantunti.
३९७. एवं तस्स भिक्खुधम्मं पटिसेधेत्वा गहट्ठधम्ममेव दस्सेन्तो आह ‘‘पाणं न हने’’ति। तत्थ पुरिमड्ढेन तिकोटिपरिसुद्धा पाणातिपातावेरमणि वुत्ता, पच्छिमड्ढेन सत्तेसु हितपटिपत्ति। ततियपादो चेत्थ खग्गविसाणसुत्ते (सु॰ नि॰ ३५ आदयो) चतुत्थपादे थावरतसभेदो मेत्तसुत्तवण्णनायं (सु॰ नि॰ १४३ आदयो) सब्बप्पकारतो वण्णितो। सेसं उत्तानत्थमेव। उप्पटिपाटिया पन योजना कातब्बा – तसथावरेसु सब्बेसु भूतेसु निधाय दण्डं न हने न घातयेय्य नानुजञ्ञाति। ‘‘निधाय दण्ड’’न्ति इतो वा परं ‘‘वत्तेय्या’’ति पाठसेसो आहरितब्बो। इतरथा हि न पुब्बेनापरं सन्धियति।
397. Evaṃ tassa bhikkhudhammaṃ paṭisedhetvā gahaṭṭhadhammameva dassento āha ‘‘pāṇaṃ na hane’’ti. Tattha purimaḍḍhena tikoṭiparisuddhā pāṇātipātāveramaṇi vuttā, pacchimaḍḍhena sattesu hitapaṭipatti. Tatiyapādo cettha khaggavisāṇasutte (su. ni. 35 ādayo) catutthapāde thāvaratasabhedo mettasuttavaṇṇanāyaṃ (su. ni. 143 ādayo) sabbappakārato vaṇṇito. Sesaṃ uttānatthameva. Uppaṭipāṭiyā pana yojanā kātabbā – tasathāvaresu sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ na hane na ghātayeyya nānujaññāti. ‘‘Nidhāya daṇḍa’’nti ito vā paraṃ ‘‘vatteyyā’’ti pāṭhaseso āharitabbo. Itarathā hi na pubbenāparaṃ sandhiyati.
३९८. एवं पठमसिक्खापदं दस्सेत्वा इदानि दुतियसिक्खापदं दस्सेन्तो आह ‘‘ततो अदिन्न’’न्ति। तत्थ किञ्चीति अप्पं वा बहुं वा। क्वचीति गामे वा अरञ्ञे वा। सावकोति अगारियसावको। बुज्झमानोति ‘‘परसन्तकमिद’’न्ति जानमानो। सब्बं अदिन्नं परिवज्जयेय्याति एवञ्हि पटिपज्जमानो सब्बं अदिन्नं परिवज्जेय्य, नो अञ्ञथाति दीपेति। सेसमेत्थ वुत्तनयञ्च पाकटञ्चाति।
398. Evaṃ paṭhamasikkhāpadaṃ dassetvā idāni dutiyasikkhāpadaṃ dassento āha ‘‘tato adinna’’nti. Tattha kiñcīti appaṃ vā bahuṃ vā. Kvacīti gāme vā araññe vā. Sāvakoti agāriyasāvako. Bujjhamānoti ‘‘parasantakamida’’nti jānamāno. Sabbaṃ adinnaṃ parivajjayeyyāti evañhi paṭipajjamāno sabbaṃ adinnaṃ parivajjeyya, no aññathāti dīpeti. Sesamettha vuttanayañca pākaṭañcāti.
३९९. एवं दुतियसिक्खापदम्पि तिकोटिपरिसुद्धं दस्सेत्वा उक्कट्ठपरिच्छेदतो पभुति ततियं दस्सेन्तो आह ‘‘अब्रह्मचरिय’’न्ति। तत्थ असम्भुणन्तोति असक्कोन्तो।
399. Evaṃ dutiyasikkhāpadampi tikoṭiparisuddhaṃ dassetvā ukkaṭṭhaparicchedato pabhuti tatiyaṃ dassento āha ‘‘abrahmacariya’’nti. Tattha asambhuṇantoti asakkonto.
४००. इदानि चतुत्थसिक्खापदं दस्सेन्तो आह ‘‘सभग्गतो वा’’ति। तत्थ सभग्गतोति सन्थागारादिगतो। परिसग्गतोति पूगमज्जगतो। सेसमेत्थ वुत्तनयञ्च पाकटञ्चाति।
400. Idāni catutthasikkhāpadaṃ dassento āha ‘‘sabhaggato vā’’ti. Tattha sabhaggatoti santhāgārādigato. Parisaggatoti pūgamajjagato. Sesamettha vuttanayañca pākaṭañcāti.
४०१. एवं चतुत्थसिक्खापदम्पि तिकोटिपरिसुद्धं दस्सेत्वा पञ्चमं दस्सेन्तो आह ‘‘मज्जञ्च पान’’न्ति। तत्थ मज्जञ्च पानन्ति गाथाबन्धसुखत्थं एवं वुत्तं। अयं पनत्थो ‘‘मज्जपानञ्च न समाचरेय्या’’ति। धम्मं इमन्ति इमं मज्जपानवेरमणीधम्मं। उम्मादनन्तन्ति उम्मादनपरियोसानं। यो हि सब्बलहुको मज्जपानस्स विपाको, सो मनुस्सभूतस्स उम्मत्तकसंवत्तनिको होति। इति नं विदित्वाति इति नं मज्जपानं ञत्वा। सेसमेत्थ वुत्तनयञ्च पाकटञ्चाति।
401. Evaṃ catutthasikkhāpadampi tikoṭiparisuddhaṃ dassetvā pañcamaṃ dassento āha ‘‘majjañca pāna’’nti. Tattha majjañca pānanti gāthābandhasukhatthaṃ evaṃ vuttaṃ. Ayaṃ panattho ‘‘majjapānañca na samācareyyā’’ti. Dhammaṃ imanti imaṃ majjapānaveramaṇīdhammaṃ. Ummādanantanti ummādanapariyosānaṃ. Yo hi sabbalahuko majjapānassa vipāko, so manussabhūtassa ummattakasaṃvattaniko hoti. Iti naṃ viditvāti iti naṃ majjapānaṃ ñatvā. Sesamettha vuttanayañca pākaṭañcāti.
४०२. एवं पञ्चमसिक्खापदम्पि तिकोटिपरिसुद्धं दस्सेत्वा इदानि पुरिमसिक्खापदानम्पि मज्जपानमेव संकिलेसकरञ्च भेदकरञ्च दस्सेत्वा दळ्हतरं ततो वेरमणियं नियोजेन्तो आह ‘‘मदा हि पापानि करोन्ती’’ति। तत्थ मदाति मदहेतु। हिकारो पदपूरणमत्ते निपातो। पापानि करोन्तीति पाणातिपातादीनि सब्बाकुसलानि करोन्ति। उम्मादनं मोहनन्ति परलोके उम्मादनं इहलोके मोहनं। सेसं उत्तानत्थमेव।
402. Evaṃ pañcamasikkhāpadampi tikoṭiparisuddhaṃ dassetvā idāni purimasikkhāpadānampi majjapānameva saṃkilesakarañca bhedakarañca dassetvā daḷhataraṃ tato veramaṇiyaṃ niyojento āha ‘‘madā hi pāpāni karontī’’ti. Tattha madāti madahetu. Hikāro padapūraṇamatte nipāto. Pāpāni karontīti pāṇātipātādīni sabbākusalāni karonti. Ummādanaṃ mohananti paraloke ummādanaṃ ihaloke mohanaṃ. Sesaṃ uttānatthameva.
४०३-४. एत्तावता अगारियसावकस्स निच्चसीलं दस्सेत्वा इदानि उपोसथङ्गानि दस्सेन्तो ‘‘पाणं न हने’’ति गाथाद्वयमाह। तत्थ अब्रह्मचरियाति असेट्ठचरियभूता। मेथुनाति मेथुनधम्मसमापत्तितो। रत्तिं न भुञ्जेय्य विकालभोजनन्ति रत्तिम्पि न भुञ्जेय्य, दिवापि कालातिक्कन्तभोजनं न भुञ्जेय्य। न च गन्धन्ति एत्थ गन्धग्गहणेन विलेपनचुण्णादीनिपि गहितानेवाति वेदितब्बानि। मञ्चेति कप्पियमञ्चे। सन्थतेति तट्टिकादीहि कप्पियत्थरणेहि अत्थते। छमायं पन गोनकादिसन्थतायपि वट्टति। अट्ठङ्गिकन्ति पञ्चङ्गिकं विय तूरियं, न अङ्गविनिमुत्तं। दुक्खन्तगुनाति वट्टदुक्खस्स अन्तगतेन। सेसमेत्थ पाकटमेव। पच्छिमड्ढुं पन सङ्गीतिकारकेहि वुत्तन्तिपि आहु।
403-4. Ettāvatā agāriyasāvakassa niccasīlaṃ dassetvā idāni uposathaṅgāni dassento ‘‘pāṇaṃ na hane’’ti gāthādvayamāha. Tattha abrahmacariyāti aseṭṭhacariyabhūtā. Methunāti methunadhammasamāpattito. Rattiṃ na bhuñjeyya vikālabhojananti rattimpi na bhuñjeyya, divāpi kālātikkantabhojanaṃ na bhuñjeyya. Na ca gandhanti ettha gandhaggahaṇena vilepanacuṇṇādīnipi gahitānevāti veditabbāni. Mañceti kappiyamañce. Santhateti taṭṭikādīhi kappiyattharaṇehi atthate. Chamāyaṃ pana gonakādisanthatāyapi vaṭṭati. Aṭṭhaṅgikanti pañcaṅgikaṃ viya tūriyaṃ, na aṅgavinimuttaṃ. Dukkhantagunāti vaṭṭadukkhassa antagatena. Sesamettha pākaṭameva. Pacchimaḍḍhuṃ pana saṅgītikārakehi vuttantipi āhu.
४०५. एवं उपोसथङ्गानि दस्सेत्वा इदानि उपोसथकालं दस्सेन्तो आह ‘‘ततो च पक्खस्सा’’ति। तत्थ ततोति पदपूरणमत्ते निपातो। पक्खस्सुपवस्सुपोसथन्ति एवं परपदेन योजेतब्बं ‘‘पक्खस्स चातुद्दसिं पञ्चदसिं अट्ठमिन्ति एते तयो दिवसे उपवस्स उपोसथं, एतं अट्ठङ्गिकउपोसथं उपगम्म वसित्वा’’ति। पाटिहारियपक्खञ्चाति एत्थ पन वस्सूपनायिकाय पुरिमभागे आसाळ्हमासो, अन्तोवस्सं तयो मासा, कत्तिकमासोति इमे पञ्च मासा ‘‘पाटिहारियपक्खो’’ति वुच्चन्ति। आसाळ्हकत्तिकफग्गुणमासा तयो एवाति अपरे। पक्खुपोसथदिवसानं पुरिमपच्छिमदिवसवसेन पक्खे पक्खे तेरसीपाटिपदसत्तमीनवमीसङ्खाता चत्तारो चत्तारो दिवसाति अपरे। यं रुच्चति, तं गहेतब्बं। सब्बं वा पन पुञ्ञकामीनं भासितब्बं। एवमेतं पाटिहारियपक्खञ्च पसन्नमानसो सुसमत्तरूपं सुपरिपुण्णरूपं एकम्पि दिवसं अपरिच्चजन्तो अट्ठङ्गुपेतं उपोसथं उपवस्साति सम्बन्धितब्बं।
405. Evaṃ uposathaṅgāni dassetvā idāni uposathakālaṃ dassento āha ‘‘tato ca pakkhassā’’ti. Tattha tatoti padapūraṇamatte nipāto. Pakkhassupavassuposathanti evaṃ parapadena yojetabbaṃ ‘‘pakkhassa cātuddasiṃ pañcadasiṃ aṭṭhaminti ete tayo divase upavassa uposathaṃ, etaṃ aṭṭhaṅgikauposathaṃ upagamma vasitvā’’ti. Pāṭihāriyapakkhañcāti ettha pana vassūpanāyikāya purimabhāge āsāḷhamāso, antovassaṃ tayo māsā, kattikamāsoti ime pañca māsā ‘‘pāṭihāriyapakkho’’ti vuccanti. Āsāḷhakattikaphagguṇamāsā tayo evāti apare. Pakkhuposathadivasānaṃ purimapacchimadivasavasena pakkhe pakkhe terasīpāṭipadasattamīnavamīsaṅkhātā cattāro cattāro divasāti apare. Yaṃ ruccati, taṃ gahetabbaṃ. Sabbaṃ vā pana puññakāmīnaṃ bhāsitabbaṃ. Evametaṃ pāṭihāriyapakkhañca pasannamānaso susamattarūpaṃ suparipuṇṇarūpaṃ ekampi divasaṃ apariccajanto aṭṭhaṅgupetaṃ uposathaṃ upavassāti sambandhitabbaṃ.
४०६. एवं उपोसथकालं दस्सेत्वा इदानि तेसु कालेसु एतं उपोसथं उपवस्स यं कातब्बं, तं दस्सेन्तो आह ‘‘ततो च पातो’’ति। एत्थापि ततोति पदपूरणमत्ते निपातो, अनन्तरत्थे वा, अथाति वुत्तं होति। पातोति अपरज्जुदिवसपुब्बभागे। उपवुत्थुपोसथोति उपवसितउपोसथो। अन्नेनाति यागुभत्तादिना। पानेनाति अट्ठविधपानेन। अनुमोदमानोति अनुपमोदमानो, निरन्तरं मोदमानोति अत्थो। यथारहन्ति अत्तनो अनुरूपेन, यथासत्ति यथाबलन्ति वुत्तं होति। संविभजेथाति भाजेय्य पतिमानेय्य। सेसं पाकटमेव।
406. Evaṃ uposathakālaṃ dassetvā idāni tesu kālesu etaṃ uposathaṃ upavassa yaṃ kātabbaṃ, taṃ dassento āha ‘‘tato ca pāto’’ti. Etthāpi tatoti padapūraṇamatte nipāto, anantaratthe vā, athāti vuttaṃ hoti. Pātoti aparajjudivasapubbabhāge. Upavutthuposathoti upavasitauposatho. Annenāti yāgubhattādinā. Pānenāti aṭṭhavidhapānena. Anumodamānoti anupamodamāno, nirantaraṃ modamānoti attho. Yathārahanti attano anurūpena, yathāsatti yathābalanti vuttaṃ hoti. Saṃvibhajethāti bhājeyya patimāneyya. Sesaṃ pākaṭameva.
४०७. एवं उपवुत्थुपोसथस्स किच्चं वत्वा इदानि यावजीविकं गरुवत्तं आजीवपारिसुद्धिञ्च कथेत्वा ताय पटिपदाय अधिगन्तब्बट्ठानं दस्सेन्तो आह ‘‘धम्मेन मातापितरो’’ति। तत्थ धम्मेनाति धम्मलद्धेन भोगेन । भरेय्याति पोसेय्य। धम्मिकं सो वणिज्जन्ति सत्तवणिज्जा, सत्थवणिज्जा, विसवणिज्जा, मंसवणिज्जा, सुरावणिज्जाति इमा पञ्च अधम्मवणिज्जा वज्जेत्वा अवसेसा धम्मिकवणिज्जा। वणिज्जामुखेन चेत्थ कसिगोरक्खादि अपरोपि धम्मिको वोहारो सङ्गहितो। सेसमुत्तानत्थमेव। अयं पन योजना – सो निच्चसीलउपोसथसीलदानधम्मसमन्नागतो अरियसावको पयोजये धम्मिकं वणिज्जं, ततो लद्धेन च धम्मतो अनपेतत्ता धम्मेन भोगेन मातापितरो भरेय्य। अथ सो गिही एवं अप्पमत्तो आदितो पभुति वुत्तं इमं वत्तं वत्तयन्तो कायस्स भेदा ये ते अत्तनो आभाय अन्धकारं विधमेत्वा आलोककरणेन सयम्पभाति लद्धनामा छ कामावचरदेवा, ते सयम्पभे नाम देवे उपेति भजति अल्लीयति, तेसं निब्बत्तट्ठाने निब्बत्ततीति।
407. Evaṃ upavutthuposathassa kiccaṃ vatvā idāni yāvajīvikaṃ garuvattaṃ ājīvapārisuddhiñca kathetvā tāya paṭipadāya adhigantabbaṭṭhānaṃ dassento āha ‘‘dhammena mātāpitaro’’ti. Tattha dhammenāti dhammaladdhena bhogena . Bhareyyāti poseyya. Dhammikaṃ so vaṇijjanti sattavaṇijjā, satthavaṇijjā, visavaṇijjā, maṃsavaṇijjā, surāvaṇijjāti imā pañca adhammavaṇijjā vajjetvā avasesā dhammikavaṇijjā. Vaṇijjāmukhena cettha kasigorakkhādi aparopi dhammiko vohāro saṅgahito. Sesamuttānatthameva. Ayaṃ pana yojanā – so niccasīlauposathasīladānadhammasamannāgato ariyasāvako payojaye dhammikaṃ vaṇijjaṃ, tato laddhena ca dhammato anapetattā dhammena bhogena mātāpitaro bhareyya. Atha so gihī evaṃ appamatto ādito pabhuti vuttaṃ imaṃ vattaṃ vattayanto kāyassa bhedā ye te attano ābhāya andhakāraṃ vidhametvā ālokakaraṇena sayampabhāti laddhanāmā cha kāmāvacaradevā, te sayampabhe nāma deve upeti bhajati allīyati, tesaṃ nibbattaṭṭhāne nibbattatīti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय धम्मिकसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya dhammikasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
निट्ठितो च दुतियो वग्गो अत्थवण्णनानयतो, नामेन
Niṭṭhito ca dutiyo vaggo atthavaṇṇanānayato, nāmena
चूळवग्गोति।
Cūḷavaggoti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / १४. धम्मिकसुत्तं • 14. Dhammikasuttaṃ
