| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१०. धम्मिकत्थेरगाथावण्णना
10. Dhammikattheragāthāvaṇṇanā
धम्मो हवेतिआदिका आयस्मतो धम्मिकत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो सिखिस्स भगवतो काले मिगलुद्दको हुत्वा एकदिवसं अरञ्ञायतने देवपरिसाय सत्थु धम्मं देसेन्तस्स ‘‘धम्मो एसो वुच्चती’’ति देसनाय निमित्तं गण्हि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कोसलरट्ठे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा धम्मिकोति लद्धनामो वयप्पत्तो जेतवनपटिग्गहणे लद्धप्पसादो पब्बजित्वा अञ्ञतरस्मिं गामकावासे आवासिको हुत्वा विहरन्तो आगन्तुकानं भिक्खूनं वत्तावत्तेसु उज्झानबहुलो अक्खमो अहोसि। तेन भिक्खू तं विहारं छड्डेत्वा पक्कमिंसु। सो एककोव अहोसि। विहारसामिको उपासको तं कारणं सुत्वा भगवतो तं पवत्तिं आरोचेसि। सत्था तं भिक्खुं पक्कोसेत्वा तमत्थं पुच्छित्वा तेन ‘‘एवं, भन्ते’’ति वुत्ते – ‘‘नायं इदानेव अक्खमो, पुब्बेपि अक्खमो अहोसी’’ति वत्वा भिक्खूहि याचितो रुक्खधम्मं (जा॰ १.१.७४) कथेत्वा उपरि तस्स ओवादं देन्तो –
Dhammo havetiādikā āyasmato dhammikattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto sikhissa bhagavato kāle migaluddako hutvā ekadivasaṃ araññāyatane devaparisāya satthu dhammaṃ desentassa ‘‘dhammo eso vuccatī’’ti desanāya nimittaṃ gaṇhi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kosalaraṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā dhammikoti laddhanāmo vayappatto jetavanapaṭiggahaṇe laddhappasādo pabbajitvā aññatarasmiṃ gāmakāvāse āvāsiko hutvā viharanto āgantukānaṃ bhikkhūnaṃ vattāvattesu ujjhānabahulo akkhamo ahosi. Tena bhikkhū taṃ vihāraṃ chaḍḍetvā pakkamiṃsu. So ekakova ahosi. Vihārasāmiko upāsako taṃ kāraṇaṃ sutvā bhagavato taṃ pavattiṃ ārocesi. Satthā taṃ bhikkhuṃ pakkosetvā tamatthaṃ pucchitvā tena ‘‘evaṃ, bhante’’ti vutte – ‘‘nāyaṃ idāneva akkhamo, pubbepi akkhamo ahosī’’ti vatvā bhikkhūhi yācito rukkhadhammaṃ (jā. 1.1.74) kathetvā upari tassa ovādaṃ dento –
३०३.
303.
‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारिं, धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाति।
‘‘Dhammo have rakkhati dhammacāriṃ, dhammo suciṇṇo sukhamāvahāti;
एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे, न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारी॥
Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārī.
३०४.
304.
‘‘न हि धम्मो अधम्मो च, उभो समविपाकिनो।
‘‘Na hi dhammo adhammo ca, ubho samavipākino;
अधम्मो निरयं नेति, धम्मो पापेति सुग्गतिं॥
Adhammo nirayaṃ neti, dhammo pāpeti suggatiṃ.
३०५.
305.
‘‘तस्मा हि धम्मेसु करेय्य छन्दं, इति मोदमानो सुगतेन तादिना।
‘‘Tasmā hi dhammesu kareyya chandaṃ, iti modamāno sugatena tādinā;
धम्मे ठिता सुगतवरस्स सावका, नीयन्ति धीरा सरणवरग्गगामिनो॥
Dhamme ṭhitā sugatavarassa sāvakā, nīyanti dhīrā saraṇavaraggagāmino.
३०६.
306.
‘‘विप्फोटितो गण्डमूलो, तण्हाजालो समूहतो।
‘‘Vipphoṭito gaṇḍamūlo, taṇhājālo samūhato;
सो खीणसंसारो न चत्थि किञ्चनं,
So khīṇasaṃsāro na catthi kiñcanaṃ,
चन्दो यथा दोसिना पुण्णमासिय’’न्ति॥ – चतस्सो गाथा अभासि।
Cando yathā dosinā puṇṇamāsiya’’nti. – catasso gāthā abhāsi;
तत्थ धम्मोति लोकियलोकुत्तरो सुचरितधम्मो। रक्खतीति अपायदुक्खतो रक्खति, संसारदुक्खतो च विवट्टूपनिस्सयभूतो रक्खतियेव। धम्मचारिन्ति तं धम्मं चरन्तं पटिपज्जन्तं। सुचिण्णोति सुट्ठु चिण्णो कम्मफलानि सद्दहित्वा सक्कच्चं चित्तीकत्वा उपचितो। सुखन्ति लोकियलोकुत्तरसुखं। तत्थ लोकियं ताव कामावचरादिभेदो धम्मो यथासकं सुखं दिट्ठे वा धम्मे उपपज्जे वा अपरे वा परियाये आवहति निप्फादेति, इतरं पन विवट्टूपनिस्सये ठत्वा चिण्णो परम्पराय आवहतीति वत्तुं वट्टति अनुपनिस्सयस्स तदभावतो। एसानिसंसो धम्मे सुचिण्णे, न दुग्गतिं गच्छति धम्मचारीति धम्मचारी पुग्गलो धम्मे सुचिण्णे तंनिमित्तं दुग्गतिं न गच्छतीति एसो धम्मे सुचिण्णे आनिसंसो उद्रयोति अत्थो।
Tattha dhammoti lokiyalokuttaro sucaritadhammo. Rakkhatīti apāyadukkhato rakkhati, saṃsāradukkhato ca vivaṭṭūpanissayabhūto rakkhatiyeva. Dhammacārinti taṃ dhammaṃ carantaṃ paṭipajjantaṃ. Suciṇṇoti suṭṭhu ciṇṇo kammaphalāni saddahitvā sakkaccaṃ cittīkatvā upacito. Sukhanti lokiyalokuttarasukhaṃ. Tattha lokiyaṃ tāva kāmāvacarādibhedo dhammo yathāsakaṃ sukhaṃ diṭṭhe vā dhamme upapajje vā apare vā pariyāye āvahati nipphādeti, itaraṃ pana vivaṭṭūpanissaye ṭhatvā ciṇṇo paramparāya āvahatīti vattuṃ vaṭṭati anupanissayassa tadabhāvato. Esānisaṃso dhamme suciṇṇe, na duggatiṃ gacchati dhammacārīti dhammacārī puggalo dhamme suciṇṇe taṃnimittaṃ duggatiṃ na gacchatīti eso dhamme suciṇṇe ānisaṃso udrayoti attho.
यस्मा धम्मेनेव सुगतिगमनं, अधम्मेनेव च दुग्गतिगमनं, तस्मा ‘‘धम्मो अधम्मो’’ति इमे अञ्ञमञ्ञं असंकिण्णफलाति दस्सेतुं ‘‘न हि धम्मो’’तिआदिना दुतियं गाथमाह। तत्थ अधम्मोति धम्मपटिपक्खो दुच्चरितं। समविपाकिनोति सदिसविपाका समानफला।
Yasmā dhammeneva sugatigamanaṃ, adhammeneva ca duggatigamanaṃ, tasmā ‘‘dhammo adhammo’’ti ime aññamaññaṃ asaṃkiṇṇaphalāti dassetuṃ ‘‘na hi dhammo’’tiādinā dutiyaṃ gāthamāha. Tattha adhammoti dhammapaṭipakkho duccaritaṃ. Samavipākinoti sadisavipākā samānaphalā.
तस्माति यस्मा धम्माधम्मानं अयं यथावुत्तो विपाकभेदो, तस्मा। छन्दन्ति कत्तुकम्यताछन्दं। इति मोदमानो सुगतेन तादिनाति इति एवं वुत्तप्पकारेन ओवाददानेन सुगतेन सम्मग्गतेन सम्मापटिपन्नेन इट्ठादीसु तादिभावप्पत्तिया तादिनामवता हेतुभूतेन मोदमानो तुट्ठिं आपज्जमानो धम्मेसु छन्दं करेय्याति योजना। एत्तावता वट्टं दस्सेत्वा इदानि विवट्टं दस्सेन्तो ‘‘धम्मे ठिता’’तिआदिमाह। तस्सत्थो – यस्मा सुगतस्स वरस्स सुगतेसु च वरस्स सम्मासम्बुद्धस्स सावका तस्स धम्मे ठिता धीरा अतिविय अग्गभूतसरणगामिनो तेनेव सरणगमनसङ्खाते धम्मे ठितभावेन सकलवट्टदुक्खतोपि नीयन्ति निस्सरन्ति, तस्मा हि धम्मेसु करेय्य छन्दन्ति।
Tasmāti yasmā dhammādhammānaṃ ayaṃ yathāvutto vipākabhedo, tasmā. Chandanti kattukamyatāchandaṃ. Iti modamāno sugatena tādināti iti evaṃ vuttappakārena ovādadānena sugatena sammaggatena sammāpaṭipannena iṭṭhādīsu tādibhāvappattiyā tādināmavatā hetubhūtena modamāno tuṭṭhiṃ āpajjamāno dhammesu chandaṃ kareyyāti yojanā. Ettāvatā vaṭṭaṃ dassetvā idāni vivaṭṭaṃ dassento ‘‘dhamme ṭhitā’’tiādimāha. Tassattho – yasmā sugatassa varassa sugatesu ca varassa sammāsambuddhassa sāvakā tassa dhamme ṭhitā dhīrā ativiya aggabhūtasaraṇagāmino teneva saraṇagamanasaṅkhāte dhamme ṭhitabhāvena sakalavaṭṭadukkhatopi nīyanti nissaranti, tasmā hi dhammesu kareyya chandanti.
एवं सत्थारा तीहि गाथाहि धम्मे देसिते देसनानुसारेन यथानिसिन्नोव विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५२.४४-५०) –
Evaṃ satthārā tīhi gāthāhi dhamme desite desanānusārena yathānisinnova vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.44-50) –
‘‘मिगलुद्दो पुरे आसिं, अरञ्ञे विपिने अहं।
‘‘Migaluddo pure āsiṃ, araññe vipine ahaṃ;
अद्दसं विरजं बुद्धं, देवसङ्घपुरक्खतं॥
Addasaṃ virajaṃ buddhaṃ, devasaṅghapurakkhataṃ.
‘‘चतुसच्चं पकासेन्तं, देसेन्तं अमतं पदं।
‘‘Catusaccaṃ pakāsentaṃ, desentaṃ amataṃ padaṃ;
अस्सोसिं मधुरं धम्मं, सिखिनो लोकबन्धुनो॥
Assosiṃ madhuraṃ dhammaṃ, sikhino lokabandhuno.
‘‘घोसे चित्तं पसादेसिं, असमप्पटिपुग्गले।
‘‘Ghose cittaṃ pasādesiṃ, asamappaṭipuggale;
तत्थ चित्तं पसादेत्वा, उत्तरिं दुत्तरं भवं॥
Tattha cittaṃ pasādetvā, uttariṃ duttaraṃ bhavaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं सञ्ञमलभिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ saññamalabhiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, घोससञ्ञायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, ghosasaññāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
तथा अरहत्ते पतिट्ठितो। अरहत्तं पन पत्वा अत्तना अधिगतं विसेसं सत्थु निवेदेन्तो चरिमगाथाय अञ्ञं ब्याकासि।
Tathā arahatte patiṭṭhito. Arahattaṃ pana patvā attanā adhigataṃ visesaṃ satthu nivedento carimagāthāya aññaṃ byākāsi.
तत्थ विप्फोटितोति विधुतो, मग्गञाणेन पटिनिस्सट्ठोति अत्थो। गण्डमूलोति अविज्जा। सा हि गण्डति सवति। ‘‘गण्डोति खो, भिक्खु, पञ्चन्नेतं उपादानक्खन्धानं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.१०३; अ॰ नि॰ ६.२३; ८.५६; ९.१५; चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १३७) एवं सत्थारा वुत्तस्स दुक्खमूलयोगतो, किलेसासुचिपग्घरणतो, उप्पादजराभङ्गेहि उद्धुमातपक्कपभिज्जनतो च, गण्डाभिधानस्स उपादानक्खन्धपञ्चकस्स मूलं कारणं तण्हाजालो समूहतोति तण्हासङ्खातो जालो मग्गेन समुग्घाटितो। सो खीणसंसारो न चत्थि किञ्चनन्ति सो अहं एवं पहीनतण्हाविज्जताय परिक्खीणसंसारो पहीनभवमूलत्ता एव न चत्थि, न च उपलब्भति रागादिकिञ्चनं। चन्दो यथा दोसिना पुण्णमासियन्ति यथा नाम चन्दो अब्भमहिकादिदोसरहितो पुण्णमासियं परिपुण्णकाले एवं अहम्पि अरहत्ताधिगमेन अपेतरागादिकिञ्चनो परिपुण्णधम्मकोट्ठासो अहोसिन्ति।
Tattha vipphoṭitoti vidhuto, maggañāṇena paṭinissaṭṭhoti attho. Gaṇḍamūloti avijjā. Sā hi gaṇḍati savati. ‘‘Gaṇḍoti kho, bhikkhu, pañcannetaṃ upādānakkhandhānaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.103; a. ni. 6.23; 8.56; 9.15; cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 137) evaṃ satthārā vuttassa dukkhamūlayogato, kilesāsucipaggharaṇato, uppādajarābhaṅgehi uddhumātapakkapabhijjanato ca, gaṇḍābhidhānassa upādānakkhandhapañcakassa mūlaṃ kāraṇaṃ taṇhājālo samūhatoti taṇhāsaṅkhāto jālo maggena samugghāṭito. So khīṇasaṃsāro na catthi kiñcananti so ahaṃ evaṃ pahīnataṇhāvijjatāya parikkhīṇasaṃsāro pahīnabhavamūlattā eva na catthi, na ca upalabbhati rāgādikiñcanaṃ. Cando yathā dosinā puṇṇamāsiyanti yathā nāma cando abbhamahikādidosarahito puṇṇamāsiyaṃ paripuṇṇakāle evaṃ ahampi arahattādhigamena apetarāgādikiñcano paripuṇṇadhammakoṭṭhāso ahosinti.
धम्मिकत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Dhammikattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १०. धम्मिकत्थेरगाथा • 10. Dhammikattheragāthā
