| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
४. धनियत्थेरगाथावण्णना
4. Dhaniyattheragāthāvaṇṇanā
सुखञ्चे जीवितुं इच्छेति आयस्मतो धनियत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनन्तो सिखिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं दिस्वा पसन्नमानसो नळमालाय पूजं अकासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे कुम्भकारकुले निब्बत्तित्वा धनियोति लद्धनामो वयप्पत्तो कुम्भकारकम्मेन जीवति। तेन च समयेन सत्था धनियस्स कुम्भकारस्स सालायं निसीदित्वा पुक्कुसातिस्स कुलपुत्तस्स छधातुविभङ्गसुत्तं (म॰ नि॰ ३.३४२ आदयो) देसेसि। सो तं सुत्वा कतकिच्चो अहोसि। धनियो तस्स परिनिब्बुतभावं सुत्वा ‘‘निय्यानिकं वत बुद्धसासनं, यत्थ एकरत्तिपरिचयेनापि वट्टदुक्खतो मुञ्चितुं सक्का’’ति पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा कुटिमण्डनानुयुत्तो विहरन्तो कुटिकरणं पटिच्च भगवता गरहितो सङ्घिके सेनासने वसन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४८.१-७) –
Sukhañcejīvituṃ iccheti āyasmato dhaniyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinanto sikhissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ disvā pasannamānaso naḷamālāya pūjaṃ akāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe kumbhakārakule nibbattitvā dhaniyoti laddhanāmo vayappatto kumbhakārakammena jīvati. Tena ca samayena satthā dhaniyassa kumbhakārassa sālāyaṃ nisīditvā pukkusātissa kulaputtassa chadhātuvibhaṅgasuttaṃ (ma. ni. 3.342 ādayo) desesi. So taṃ sutvā katakicco ahosi. Dhaniyo tassa parinibbutabhāvaṃ sutvā ‘‘niyyānikaṃ vata buddhasāsanaṃ, yattha ekarattiparicayenāpi vaṭṭadukkhato muñcituṃ sakkā’’ti paṭiladdhasaddho pabbajitvā kuṭimaṇḍanānuyutto viharanto kuṭikaraṇaṃ paṭicca bhagavatā garahito saṅghike senāsane vasanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.48.1-7) –
‘‘सुवण्णवण्णं सम्बुद्धं, आहुतीनं पटिग्गहं।
‘‘Suvaṇṇavaṇṇaṃ sambuddhaṃ, āhutīnaṃ paṭiggahaṃ;
विपिनग्गेन गच्छन्तं, अद्दसं लोकनायकं॥
Vipinaggena gacchantaṃ, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘नळमालं गहेत्वान, निक्खमन्तो च तावदे।
‘‘Naḷamālaṃ gahetvāna, nikkhamanto ca tāvade;
तत्थद्दसासिं सम्बुद्धं, ओघतिण्णमनासवं॥
Tatthaddasāsiṃ sambuddhaṃ, oghatiṇṇamanāsavaṃ.
‘‘पसन्नचित्तो सुमनो, नळमालमपूजयिं।
‘‘Pasannacitto sumano, naḷamālamapūjayiṃ;
दक्खिणेय्यं महावीरं, सब्बलोकानुकम्पकं॥
Dakkhiṇeyyaṃ mahāvīraṃ, sabbalokānukampakaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं मालमभिरोपयिं।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ mālamabhiropayiṃ;
दुग्गतिं नाभिजानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा ये भिक्खू धुतङ्गसमाधानेन अत्तानं उक्कंसेत्वा सङ्घभत्तादिं सादियन्ते अञ्ञे भिक्खू अवजानन्ति, तेसं ओवाददानमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahattaṃ pana patvā ye bhikkhū dhutaṅgasamādhānena attānaṃ ukkaṃsetvā saṅghabhattādiṃ sādiyante aññe bhikkhū avajānanti, tesaṃ ovādadānamukhena aññaṃ byākaronto –
२२८.
228.
‘‘सुखञ्चे जीवितुं इच्छे, सामञ्ञस्मिं अपेक्खवा।
‘‘Sukhañce jīvituṃ icche, sāmaññasmiṃ apekkhavā;
सङ्घिकं नातिमञ्ञेय्य, चीवरं पानभोजनं॥
Saṅghikaṃ nātimaññeyya, cīvaraṃ pānabhojanaṃ.
२२९.
229.
सुखञ्चे जीवितुं इच्छे, सामञ्ञस्मिं अपेक्खवा।
Sukhañce jīvituṃ icche, sāmaññasmiṃ apekkhavā;
अहि मूसिकसोब्भंव, सेवेथ सयनासनं॥
Ahi mūsikasobbhaṃva, sevetha sayanāsanaṃ.
२३०.
230.
सुखञ्चे जीवितुं इच्छे, सामञ्ञस्मिं अपेक्खवा।
Sukhañce jīvituṃ icche, sāmaññasmiṃ apekkhavā;
इतरीतरेन तुस्सेय्य, एकधम्मञ्च भावये’’ति॥ – तिस्सो गाथा अभासि।
Itarītarena tusseyya, ekadhammañca bhāvaye’’ti. – tisso gāthā abhāsi;
तत्थ सुखञ्चे जीवितुं इच्छे, सामञ्ञस्मिं अपेक्खवाति सामञ्ञस्मिं समणभावे अपेक्खवा सिक्खाय तिब्बगारवो हुत्वा सुखं जीवितुं इच्छेय्य चे, अनेसनं पहाय सामञ्ञसुखेन सचे जीवितुकामोति अत्थो । सङ्घिकं नातिमञ्ञेय्य, चीवरं पानभोजनन्ति सङ्घतो आभतं चीवरं आहारं न अवमञ्ञेय्य, सङ्घस्स उप्पज्जनकलाभो नाम परिसुद्धुप्पादो होतीति तं परिभुञ्जन्तस्स आजीवपारिसुद्धिसम्भवेन सामञ्ञसुखं हत्थगतमेवाति अधिप्पायो। अहि मूसिकसोब्भंवाति अहि विय मूसिकाय खतबिलं सेवेथ सेवेय्य सेनासनं। यथा नाम सप्पो सयमत्तनो आसयं अकत्वा मूसिकाय अञ्ञेन वा कते आसये वसित्वा येन कामं पक्कमति, एवमेवं भिक्खु सयं सेनासनकरणा संकिलेसं अनापज्जित्वा यत्थ कत्थचि वसित्वा पक्कमेय्याति अत्थो।
Tattha sukhañce jīvituṃ icche, sāmaññasmiṃ apekkhavāti sāmaññasmiṃ samaṇabhāve apekkhavā sikkhāya tibbagāravo hutvā sukhaṃ jīvituṃ iccheyya ce, anesanaṃ pahāya sāmaññasukhena sace jīvitukāmoti attho . Saṅghikaṃ nātimaññeyya, cīvaraṃ pānabhojananti saṅghato ābhataṃ cīvaraṃ āhāraṃ na avamaññeyya, saṅghassa uppajjanakalābho nāma parisuddhuppādo hotīti taṃ paribhuñjantassa ājīvapārisuddhisambhavena sāmaññasukhaṃ hatthagatamevāti adhippāyo. Ahi mūsikasobbhaṃvāti ahi viya mūsikāya khatabilaṃ sevetha seveyya senāsanaṃ. Yathā nāma sappo sayamattano āsayaṃ akatvā mūsikāya aññena vā kate āsaye vasitvā yena kāmaṃ pakkamati, evamevaṃ bhikkhu sayaṃ senāsanakaraṇā saṃkilesaṃ anāpajjitvā yattha katthaci vasitvā pakkameyyāti attho.
इदानि वुत्ते अवुत्ते च पच्चये यथालाभसन्तोसेनेव सामञ्ञसुखं होति, न अञ्ञथाति दस्सेन्तो आह ‘‘इतरीतरेन तुस्सेय्या’’ति, येन केनचि हीनेन वा पणीतेन वा यथालद्धेन पच्चयेन सन्तोसं आपज्जेय्याति अत्थो। एकधम्मन्ति अप्पमादभावं, तञ्हि अनुयुञ्जन्तस्स अनवज्जं सब्बं लोकियसुखं लोकुत्तरसुखञ्च हत्थगतमेव होति। तेनाह भगवा – ‘‘अप्पमत्तो हि झायन्तो, पप्पोति विपुलं सुख’’न्ति (म॰ नि॰ २.३५२; ध॰ प॰ २७)।
Idāni vutte avutte ca paccaye yathālābhasantoseneva sāmaññasukhaṃ hoti, na aññathāti dassento āha ‘‘itarītarena tusseyyā’’ti, yena kenaci hīnena vā paṇītena vā yathāladdhena paccayena santosaṃ āpajjeyyāti attho. Ekadhammanti appamādabhāvaṃ, tañhi anuyuñjantassa anavajjaṃ sabbaṃ lokiyasukhaṃ lokuttarasukhañca hatthagatameva hoti. Tenāha bhagavā – ‘‘appamatto hi jhāyanto, pappoti vipulaṃ sukha’’nti (ma. ni. 2.352; dha. pa. 27).
धनियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Dhaniyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ४. धनियत्थेरगाथा • 4. Dhaniyattheragāthā
