| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
धनियवत्थुवण्णना
Dhaniyavatthuvaṇṇanā
८४. राजूहि गहितन्ति राजगहन्ति आह ‘‘मन्धातू’’ति। राजपुरोहितेन परिग्गहितम्पि राजपरिग्गहितमेवाति महागोविन्दग्गहणं, नगरसद्दापेक्खाय चेत्थ ‘‘राजगह’’न्ति नपुंसकनिद्देसो। अञ्ञेपेत्थ पकारेति सुसंविहितारक्खत्ता राजूनं गहं गेहभूतन्ति राजगहन्तिआदिके पकारे। वसन्तवनन्ति कीळावनं, वसन्तकाले कीळाय येभुय्यत्ता पन वसन्तवनन्ति वुत्तं।
84. Rājūhi gahitanti rājagahanti āha ‘‘mandhātū’’ti. Rājapurohitena pariggahitampi rājapariggahitamevāti mahāgovindaggahaṇaṃ, nagarasaddāpekkhāya cettha ‘‘rājagaha’’nti napuṃsakaniddeso. Aññepettha pakāreti susaṃvihitārakkhattā rājūnaṃ gahaṃ gehabhūtanti rājagahantiādike pakāre. Vasantavananti kīḷāvanaṃ, vasantakāle kīḷāya yebhuyyattā pana vasantavananti vuttaṃ.
सद्वारबन्धाति वस्सूपगमनयोग्गतादस्सनं। नालकपटिपदन्ति सुत्तनिपाते (सु॰ नि॰ ६८४ आदयो) नालकत्थेरस्स देसितं मोनेय्यपटिपदं। पञ्चन्नं छदनानन्ति तिणपण्णइट्ठकसिलासुधासङ्खातानं पञ्चन्नं। नो चे लभति…पे॰… सामम्पि कातब्बन्ति इमिना नावासत्थवजे ठपेत्वा अञ्ञत्थ ‘‘असेनासनिको अह’’न्ति आलयकरणमत्तेन उपगमनं न वट्टति। सेनासनं परियेसित्वा वचीभेदं कत्वा वस्सं उपगन्तब्बमेवाति दस्सेति। ‘‘न, भिक्खवे, असेनासनिकेना’’तिआदिना (महाव॰ २०४) हि पाळियं ‘‘नालकपटिपदं पटिपन्नेनापी’’ति अट्ठकथायञ्च अविसेसेन दळ्हं कत्वा वुत्तं, नावासत्थवजेसुयेव च ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, नावाय वस्सं उपगन्तु’’न्तिआदिना (महाव॰ २०३) असतिपि सेनासने आलयकरणवसेन वस्सूपगमनं अनुञ्ञातं, नाञ्ञत्थाति गहेतब्बं। अयमनुधम्मताति सामीचिवत्तं। कतिकवत्तानीति भस्सारामतादिं विहाय सब्बदा अप्पमत्तेहि भवितब्बन्तिआदिकतिकवत्तानि। खन्धकवत्तानीति ‘‘आगन्तुकादिखन्धकवत्तं पूरेतब्ब’’न्ति एवं खन्धकवत्तानि च अधिट्ठहित्वा।
Sadvārabandhāti vassūpagamanayoggatādassanaṃ. Nālakapaṭipadanti suttanipāte (su. ni. 684 ādayo) nālakattherassa desitaṃ moneyyapaṭipadaṃ. Pañcannaṃ chadanānanti tiṇapaṇṇaiṭṭhakasilāsudhāsaṅkhātānaṃ pañcannaṃ. No ce labhati…pe… sāmampi kātabbanti iminā nāvāsatthavaje ṭhapetvā aññattha ‘‘asenāsaniko aha’’nti ālayakaraṇamattena upagamanaṃ na vaṭṭati. Senāsanaṃ pariyesitvā vacībhedaṃ katvā vassaṃ upagantabbamevāti dasseti. ‘‘Na, bhikkhave, asenāsanikenā’’tiādinā (mahāva. 204) hi pāḷiyaṃ ‘‘nālakapaṭipadaṃ paṭipannenāpī’’ti aṭṭhakathāyañca avisesena daḷhaṃ katvā vuttaṃ, nāvāsatthavajesuyeva ca ‘‘anujānāmi, bhikkhave, nāvāya vassaṃ upagantu’’ntiādinā (mahāva. 203) asatipi senāsane ālayakaraṇavasena vassūpagamanaṃ anuññātaṃ, nāññatthāti gahetabbaṃ. Ayamanudhammatāti sāmīcivattaṃ. Katikavattānīti bhassārāmatādiṃ vihāya sabbadā appamattehi bhavitabbantiādikatikavattāni. Khandhakavattānīti ‘‘āgantukādikhandhakavattaṃ pūretabba’’nti evaṃ khandhakavattāni ca adhiṭṭhahitvā.
वस्संवुत्थाति पदस्स अट्ठकथायं ‘‘पुरिमिकाय उपगता महापवारणाय पवारिता पाटिपददिवसतो पट्ठाय ‘वुत्थवस्सा’ति वुच्चन्ती’’ति वुत्तत्ता महापवारणादिवसे पवारेत्वा वा अप्पवारेत्वा वा अञ्ञत्थ गच्छन्तेहि सत्ताहकरणीयनिमित्ते सति एव गन्तब्बं, नासति, इतरथा वस्सच्छेदो दुक्कटञ्च होतीति वेदितब्बं। ‘‘इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति हि ‘‘न, भिक्खवे, वस्सं उपगन्त्वा पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वा चारिका पक्कमितब्बा’’ति (महाव॰ १८५) च वुत्तं। इधेव च वस्संवुत्था तेमासच्चयेन…पे॰… पक्कमिंसूति वुत्तं। पवारणादिवसोपि तेमासपरियापन्नोव। केचि पन ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्संवुत्थानं भिक्खूनं तीहि ठानेहि पवारेतुन्ति (महाव॰ २०९) पवारणाकम्मस्स पुब्बेयेव वस्संवुत्थानन्ति वुत्थवस्सताय वुत्तत्ता महापवारणादिवसे सत्ताहकरणीयनिमित्तं विनापि यथासुखं गन्तुं वट्टती’’ति वदन्ति, तं तेसं मतिमत्तं, वुत्थवस्सानञ्हि पवारणानुजाननं अनुपगतछिन्नवस्सादीनं निवत्तनत्थं कतं, न पन पवारणादिवसे अवसित्वा पक्कमितब्बन्ति दस्सनत्थं तदत्थस्स इध पसङ्गाभावा, पवारणं कातुं अनुच्छविकानं पवारणा इध विधीयति, ये च वस्सं उपगन्त्वा वस्सच्छेदञ्च अकत्वा याव पवारणादिवसा वसिंसु, ते तत्तकेन पवारणाकम्मं पति परियायतो वुत्थवस्साति वुच्चन्ति, अप्पकं ऊनमधिकं वा गणनूपगं न होतीति ञायतो, न कथिनकम्मं पति तेमासस्स अपरिपुण्णत्ता, इतरथा तस्मिं महापवारणादिवसेपि कथिनत्थारप्पसङ्गतो। ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्संवुत्थानं भिक्खूनं कथिनं अत्थरितु’’न्ति (महाव॰ ३०६) इदं पन ‘‘न, भिक्खवे, वस्सं उपगन्त्वा पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वा चारिका पक्कमितब्बा’’तिआदि (महाव॰ १८५) च निप्परियायतो महापवारणाय अनन्तरपाटिपददिवसतो पट्ठाय कथिनत्थारं पक्कमनञ्च सन्धाय वुत्तं, परिवारे च ‘‘कथिनस्स अत्थारमासो जानितब्बो’’ति (परि॰ ४१२) वत्वा ‘‘वस्सानस्स पच्छिमो मासो जानितब्बो’’ति (परि॰ ४१२) वुत्तं। यो हि कथिनत्थारस्स कालो, ततो पट्ठायेव चारिकापक्कमनस्सापि कालो, न ततो पुरे वस्संवुत्थानंयेव कथिनत्थारारहत्ता। यदग्गेन हि पवारणादिवसे कथिनत्थारो न वट्टति, तदग्गेन भिक्खूपि वुत्थवस्सा न होन्ति पवारणादिवसस्स अवुत्थत्ता।
Vassaṃvutthāti padassa aṭṭhakathāyaṃ ‘‘purimikāya upagatā mahāpavāraṇāya pavāritā pāṭipadadivasato paṭṭhāya ‘vutthavassā’ti vuccantī’’ti vuttattā mahāpavāraṇādivase pavāretvā vā appavāretvā vā aññattha gacchantehi sattāhakaraṇīyanimitte sati eva gantabbaṃ, nāsati, itarathā vassacchedo dukkaṭañca hotīti veditabbaṃ. ‘‘Imaṃ temāsaṃ vassaṃ upemī’’ti hi ‘‘na, bhikkhave, vassaṃ upagantvā purimaṃ vā temāsaṃ pacchimaṃ vā temāsaṃ avasitvā cārikā pakkamitabbā’’ti (mahāva. 185) ca vuttaṃ. Idheva ca vassaṃvutthā temāsaccayena…pe… pakkamiṃsūti vuttaṃ. Pavāraṇādivasopi temāsapariyāpannova. Keci pana ‘‘anujānāmi, bhikkhave, vassaṃvutthānaṃ bhikkhūnaṃ tīhi ṭhānehi pavāretunti (mahāva. 209) pavāraṇākammassa pubbeyeva vassaṃvutthānanti vutthavassatāya vuttattā mahāpavāraṇādivase sattāhakaraṇīyanimittaṃ vināpi yathāsukhaṃ gantuṃ vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ tesaṃ matimattaṃ, vutthavassānañhi pavāraṇānujānanaṃ anupagatachinnavassādīnaṃ nivattanatthaṃ kataṃ, na pana pavāraṇādivase avasitvā pakkamitabbanti dassanatthaṃ tadatthassa idha pasaṅgābhāvā, pavāraṇaṃ kātuṃ anucchavikānaṃ pavāraṇā idha vidhīyati, ye ca vassaṃ upagantvā vassacchedañca akatvā yāva pavāraṇādivasā vasiṃsu, te tattakena pavāraṇākammaṃ pati pariyāyato vutthavassāti vuccanti, appakaṃ ūnamadhikaṃ vā gaṇanūpagaṃ na hotīti ñāyato, na kathinakammaṃ pati temāsassa aparipuṇṇattā, itarathā tasmiṃ mahāpavāraṇādivasepi kathinatthārappasaṅgato. ‘‘Anujānāmi, bhikkhave, vassaṃvutthānaṃ bhikkhūnaṃ kathinaṃ attharitu’’nti (mahāva. 306) idaṃ pana ‘‘na, bhikkhave, vassaṃ upagantvā purimaṃ vā temāsaṃ pacchimaṃ vā temāsaṃ avasitvā cārikā pakkamitabbā’’tiādi (mahāva. 185) ca nippariyāyato mahāpavāraṇāya anantarapāṭipadadivasato paṭṭhāya kathinatthāraṃ pakkamanañca sandhāya vuttaṃ, parivāre ca ‘‘kathinassa atthāramāso jānitabbo’’ti (pari. 412) vatvā ‘‘vassānassa pacchimo māso jānitabbo’’ti (pari. 412) vuttaṃ. Yo hi kathinatthārassa kālo, tato paṭṭhāyeva cārikāpakkamanassāpi kālo, na tato pure vassaṃvutthānaṃyeva kathinatthārārahattā. Yadaggena hi pavāraṇādivase kathinatthāro na vaṭṭati, tadaggena bhikkhūpi vutthavassā na honti pavāraṇādivasassa avutthattā.
यं पन सारत्थदीपनियं (सारत्थ॰ टी॰ पाराजिककण्ड २.८४) ‘‘एकदेसेन अवुत्थम्पि तं दिवसं वुत्थभागापेक्खाय वुत्थमेव होती’’तिआदि वुत्तं, तं न युत्तं, तंदिवसपरियोसाने अरुणुग्गमनकाले वसन्तोव हि तं दिवसं वुत्थो नाम होति परिवासअरञ्ञवासादीसु विय, अयञ्च विचारणा उपरि वस्सूपनायिकक्खन्धके आवि भविस्सतीति तत्थेव तं पाकटं करिस्साम।
Yaṃ pana sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pārājikakaṇḍa 2.84) ‘‘ekadesena avutthampi taṃ divasaṃ vutthabhāgāpekkhāya vutthameva hotī’’tiādi vuttaṃ, taṃ na yuttaṃ, taṃdivasapariyosāne aruṇuggamanakāle vasantova hi taṃ divasaṃ vuttho nāma hoti parivāsaaraññavāsādīsu viya, ayañca vicāraṇā upari vassūpanāyikakkhandhake āvi bhavissatīti tattheva taṃ pākaṭaṃ karissāma.
महापवारणाय पवारिताति पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा अच्छिन्नवस्सतादस्सनपरं एतं केनचि अन्तरायेन अप्पवारितानम्पि वुत्थवस्सत्ता। न ओवस्सियतीति अनोवस्सकन्ति कम्मसाधनं दट्ठब्बं, यथा न तेमियति, तथा कत्वाति अत्थो। अनवयोति एत्थ अनुसद्दो विच्छायं वत्ततीति आह अनु अनु अवयोतिआदि। आचरियस्स कम्मं आचरियकन्ति आह ‘‘आचरियकम्मे’’ति। कट्ठकम्मं थम्भादि। तेलतम्बमत्तिकायाति तेलमिस्साय तम्बमत्तिकाय।
Mahāpavāraṇāyapavāritāti purimikāya vassaṃ upagantvā acchinnavassatādassanaparaṃ etaṃ kenaci antarāyena appavāritānampi vutthavassattā. Na ovassiyatīti anovassakanti kammasādhanaṃ daṭṭhabbaṃ, yathā na temiyati, tathā katvāti attho. Anavayoti ettha anusaddo vicchāyaṃ vattatīti āha anu anu avayotiādi. Ācariyassa kammaṃ ācariyakanti āha ‘‘ācariyakamme’’ti. Kaṭṭhakammaṃ thambhādi. Telatambamattikāyāti telamissāya tambamattikāya.
८५. कुटिकाय करणभावन्ति कुटिया कतभावं। किं-सद्दप्पयोगे अनागतप्पच्चयविधानं सन्धाय तस्स लक्खणन्तिआदि वुत्तं। किञ्चापि थेरस्स पाणघाताधिप्पायो नत्थि, अनुपपरिक्खित्वा करणेन पन बहूनं पाणानं मरणत्ता पाणे ब्याबाधेन्तस्सातिआदि वुत्तं। पातब्यभावन्ति विनासेतब्बतं। पाणातिपातं करोन्तानन्ति थेरेन अकतेपि पाणातिपाते पाणकानं मरणमत्तेन पच्छिमानं लेसेन गहणाकारं दस्सेति, तेन च ‘‘मम तादिसं अकुसलं नत्थी’’ति पच्छिमानं विपल्लासलेसग्गहणनिमित्तकिच्चं न कत्तब्बन्ति दीपितं होति। दिट्ठानुगतिन्ति दिट्ठस्स कम्मस्स अनुपगमनं अनुकिरियं, दिट्ठिया वा लद्धिया अनुगमनं गाहं। घंसितब्बेति मद्दितब्बे, विनासितब्बेति अत्थो। कतं लभित्वा तत्थ वसन्तानम्पि दुक्कटमेवाति इदं भगवता कुटिया भेदापनवचनेन सिद्धं, सापि तिणदब्बसम्भारेहि तुलाथम्भादीहि अमिस्सा सुद्धमत्तिकामयापि इट्ठकाहि कता वट्टति। केचि हि इट्ठकाहियेव थम्भे चिनित्वा तदुपरि इट्ठकाहियेव वितानादिसण्ठानेन तुलादिदारुसम्भारविरहितं छदनम्पि बन्धित्वा इट्ठकामयमेव आवसथं करोन्ति, तादिसं वट्टति। गिञ्जकावसथसङ्खेपेन कताति एत्थ गिञ्जका वुच्चन्ति इट्ठका, ताहियेव कतो आवसथो गिञ्जकावसथो। वयकम्मम्पीति मत्तिकुद्धारणइट्ठकदारुच्छेदनादिकारकानं दिन्नभत्तवेत्तनादिवत्थुब्बयेन निप्फन्नकम्मम्पि अत्थि, एतेन कुटिभेदकानं गीवादिभावं परिसङ्कति। तित्थियधजोति तित्थियानमेव सञ्ञाणभूतत्ता वुत्तं। ते हि ईदिसेसु चाटिआदीसु वसन्ति। अञ्ञानिपीति पि-सद्देन अत्तना वुत्तकारणद्वयम्पि महाअट्ठकथायमेव वुत्तन्ति दस्सेति। यस्मा सब्बमत्तिकामया कुटि सीतकाले अतिसीता उण्हकाले च उण्हा सुकरा च होति चोरेहि भिन्दितुं, तस्मा तत्थ ठपितपत्तचीवरादिकं सीतुण्हचोरादीहि विनस्सतीति वुत्तं ‘‘पत्तचीवरगुत्तत्थाया’’ति। छिन्दापेय्य वा भिन्दापेय्य वा अनुपवज्जोति इदं अयं कुटि विय सब्बथा अनुपयोगारहं सन्धाय वुत्तं। यं पन पञ्चवण्णसुत्तेहि विनद्धछत्तादिकं, तत्थ अकप्पियभागोव छिन्दितब्बो, न तदवसेसो तस्स कप्पियत्ता, तं छिन्दन्तो उपवज्जोव होति। तेनेव वक्खति ‘‘घटकम्पि वाळरूपम्पि भिन्दित्वा धारेतब्ब’’न्तिआदि।
85.Kuṭikāya karaṇabhāvanti kuṭiyā katabhāvaṃ. Kiṃ-saddappayoge anāgatappaccayavidhānaṃ sandhāya tassa lakkhaṇantiādi vuttaṃ. Kiñcāpi therassa pāṇaghātādhippāyo natthi, anupaparikkhitvā karaṇena pana bahūnaṃ pāṇānaṃ maraṇattā pāṇe byābādhentassātiādi vuttaṃ. Pātabyabhāvanti vināsetabbataṃ. Pāṇātipātaṃ karontānanti therena akatepi pāṇātipāte pāṇakānaṃ maraṇamattena pacchimānaṃ lesena gahaṇākāraṃ dasseti, tena ca ‘‘mama tādisaṃ akusalaṃ natthī’’ti pacchimānaṃ vipallāsalesaggahaṇanimittakiccaṃ na kattabbanti dīpitaṃ hoti. Diṭṭhānugatinti diṭṭhassa kammassa anupagamanaṃ anukiriyaṃ, diṭṭhiyā vā laddhiyā anugamanaṃ gāhaṃ. Ghaṃsitabbeti madditabbe, vināsitabbeti attho. Kataṃ labhitvā tattha vasantānampi dukkaṭamevāti idaṃ bhagavatā kuṭiyā bhedāpanavacanena siddhaṃ, sāpi tiṇadabbasambhārehi tulāthambhādīhi amissā suddhamattikāmayāpi iṭṭhakāhi katā vaṭṭati. Keci hi iṭṭhakāhiyeva thambhe cinitvā tadupari iṭṭhakāhiyeva vitānādisaṇṭhānena tulādidārusambhāravirahitaṃ chadanampi bandhitvā iṭṭhakāmayameva āvasathaṃ karonti, tādisaṃ vaṭṭati. Giñjakāvasathasaṅkhepena katāti ettha giñjakā vuccanti iṭṭhakā, tāhiyeva kato āvasatho giñjakāvasatho. Vayakammampīti mattikuddhāraṇaiṭṭhakadārucchedanādikārakānaṃ dinnabhattavettanādivatthubbayena nipphannakammampi atthi, etena kuṭibhedakānaṃ gīvādibhāvaṃ parisaṅkati. Titthiyadhajoti titthiyānameva saññāṇabhūtattā vuttaṃ. Te hi īdisesu cāṭiādīsu vasanti. Aññānipīti pi-saddena attanā vuttakāraṇadvayampi mahāaṭṭhakathāyameva vuttanti dasseti. Yasmā sabbamattikāmayā kuṭi sītakāle atisītā uṇhakāle ca uṇhā sukarā ca hoti corehi bhindituṃ, tasmā tattha ṭhapitapattacīvarādikaṃ sītuṇhacorādīhi vinassatīti vuttaṃ ‘‘pattacīvaraguttatthāyā’’ti. Chindāpeyya vā bhindāpeyya vā anupavajjoti idaṃ ayaṃ kuṭi viya sabbathā anupayogārahaṃ sandhāya vuttaṃ. Yaṃ pana pañcavaṇṇasuttehi vinaddhachattādikaṃ, tattha akappiyabhāgova chinditabbo, na tadavaseso tassa kappiyattā, taṃ chindanto upavajjova hoti. Teneva vakkhati ‘‘ghaṭakampi vāḷarūpampi bhinditvā dhāretabba’’ntiādi.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / २. दुतियपाराजिकं • 2. Dutiyapārājikaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / धनियवत्थुवण्णना • Dhaniyavatthuvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / धनियवत्थुवण्णना • Dhaniyavatthuvaṇṇanā
