| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
२. धातुसुत्तवण्णना
2. Dhātusuttavaṇṇanā
५१. दुतिये धातुयोति अत्तनो फलस्स सभावस्स च धारणट्ठेन धातुयो। यञ्चेत्थ फलनिब्बत्तकं, तं अत्तनो फलस्स सभावस्स च, इतरं सभावस्सेव धारणट्ठेन धातु। रूपधातूति रूपभवो। धातुया आगतट्ठाने भवेन परिच्छिन्दितब्बं, भवस्स आगतट्ठाने धातुया परिच्छिन्दितब्बन्ति इध भवेन परिच्छेदो कथितो। तस्मा –
51. Dutiye dhātuyoti attano phalassa sabhāvassa ca dhāraṇaṭṭhena dhātuyo. Yañcettha phalanibbattakaṃ, taṃ attano phalassa sabhāvassa ca, itaraṃ sabhāvasseva dhāraṇaṭṭhena dhātu. Rūpadhātūti rūpabhavo. Dhātuyā āgataṭṭhāne bhavena paricchinditabbaṃ, bhavassa āgataṭṭhāne dhātuyā paricchinditabbanti idha bhavena paricchedo kathito. Tasmā –
‘‘कतमे धम्मा रूपावचरा? हेट्ठतो ब्रह्मलोकं परियन्तं करित्वा उपरितो अकनिट्ठे देवे अन्तो करित्वा एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना खन्धधातुआयतना, इमे धम्मा रूपावचरा’’ति (ध॰ स॰ १२८९) –
‘‘Katame dhammā rūpāvacarā? Heṭṭhato brahmalokaṃ pariyantaṃ karitvā uparito akaniṭṭhe deve anto karitvā etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, ime dhammā rūpāvacarā’’ti (dha. sa. 1289) –
एवं वुत्ता रूपावचरधम्मा रूपधातु। अरूपधातूति अरूपभवो। इधापि भवेन परिच्छेदो कथितोति –
Evaṃ vuttā rūpāvacaradhammā rūpadhātu. Arūpadhātūti arūpabhavo. Idhāpi bhavena paricchedo kathitoti –
‘‘कतमे धम्मा अरूपावचरा? हेट्ठतो आकासानञ्चायतनूपगे देवे अन्तो करित्वा, उपरितो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनूपगे देवे अन्तो करित्वा, एत्थावचरा एत्थ परियापन्ना खन्धधातुआयतना, इमे धम्मा अरूपावचरा’’ति (ध॰ स॰ १२९१) –
‘‘Katame dhammā arūpāvacarā? Heṭṭhato ākāsānañcāyatanūpage deve anto karitvā, uparito nevasaññānāsaññāyatanūpage deve anto karitvā, etthāvacarā ettha pariyāpannā khandhadhātuāyatanā, ime dhammā arūpāvacarā’’ti (dha. sa. 1291) –
एवं वुत्ता अरूपावचरधम्मा अरूपधातु। निरोधधातूति निब्बानं वेदितब्बं।
Evaṃ vuttā arūpāvacaradhammā arūpadhātu. Nirodhadhātūti nibbānaṃ veditabbaṃ.
अपरो नयो – रूपसहिता, रूपपटिबद्धा, धम्मप्पवत्ति रूपधातु, पञ्चवोकारभवो, एकवोकारभवो च, तेन सकलो कामभवो रूपभवो च सङ्गहितो। रूपरहिता धम्मप्पवत्ति अरूपधातु, चतुवोकारभवो, तेन अरूपभवो सङ्गहितो। इति द्वीहि पदेहि तयो भवा सब्बा संसारप्पवत्ति दस्सिता। ततियपदेन पन असङ्खतधातुयेव सङ्गहिताति मग्गफलानि इध तिकविनिमुत्तधम्मा नाम जाता। केचि पन ‘‘रूपधातूति रूपसभावा धम्मा, अरूपधातूति अरूपसभावा धम्माति पदद्वयेन अनवसेसतो पञ्चक्खन्धा गहिता’’ति। ‘‘रूपतण्हाय विसयभूता धम्मा रूपधातु, अरूपतण्हाय विसयभूता अरूपधातू’’ति च वदन्ति, तं सब्बं इध नाधिप्पेतं। तस्मा वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो।
Aparo nayo – rūpasahitā, rūpapaṭibaddhā, dhammappavatti rūpadhātu, pañcavokārabhavo, ekavokārabhavo ca, tena sakalo kāmabhavo rūpabhavo ca saṅgahito. Rūparahitā dhammappavatti arūpadhātu, catuvokārabhavo, tena arūpabhavo saṅgahito. Iti dvīhi padehi tayo bhavā sabbā saṃsārappavatti dassitā. Tatiyapadena pana asaṅkhatadhātuyeva saṅgahitāti maggaphalāni idha tikavinimuttadhammā nāma jātā. Keci pana ‘‘rūpadhātūti rūpasabhāvā dhammā, arūpadhātūti arūpasabhāvā dhammāti padadvayena anavasesato pañcakkhandhā gahitā’’ti. ‘‘Rūpataṇhāya visayabhūtā dhammā rūpadhātu, arūpataṇhāya visayabhūtā arūpadhātū’’ti ca vadanti, taṃ sabbaṃ idha nādhippetaṃ. Tasmā vuttanayeneva attho veditabbo.
गाथासु रूपधातुं परिञ्ञायाति रूपपटिबद्धधम्मपवत्तिं ञातपरिञ्ञादीहि तीहि परिञ्ञाहि परिजानित्वा। आरुप्पेसु असण्ठिताति अरूपावचरधम्मेसु भवरागवसेन भवदिट्ठिवसेन च न पतिट्ठिता अनल्लीना। ‘‘अरूपेसु असण्ठिता’’ति च पठन्ति, सो एव अत्थो। एत्तावता तेभूमकधम्मानं परिञ्ञा वुत्ता। निरोधे ये विमुच्चन्तीति ये निब्बाने आरम्मणभूते अग्गमग्गफलवसेन समुच्छेदपटिप्पस्सद्धीहि अनवसेसकिलेसतो विमुच्चन्ति। ते जना मच्चुहायिनोति ते खीणासवजना मरणं समतीता।
Gāthāsu rūpadhātuṃ pariññāyāti rūpapaṭibaddhadhammapavattiṃ ñātapariññādīhi tīhi pariññāhi parijānitvā. Āruppesu asaṇṭhitāti arūpāvacaradhammesu bhavarāgavasena bhavadiṭṭhivasena ca na patiṭṭhitā anallīnā. ‘‘Arūpesu asaṇṭhitā’’ti ca paṭhanti, so eva attho. Ettāvatā tebhūmakadhammānaṃ pariññā vuttā. Nirodhe ye vimuccantīti ye nibbāne ārammaṇabhūte aggamaggaphalavasena samucchedapaṭippassaddhīhi anavasesakilesato vimuccanti. Te janā maccuhāyinoti te khīṇāsavajanā maraṇaṃ samatītā.
एवं धातुत्तयसमतिक्कमेन अमताधिगमं दस्सेत्वा ‘‘अयञ्च पटिपदा मया गतमग्गो च तुम्हाकं दस्सितो’’ति तत्थ नेसं उस्साहं जनेन्तो दुतियं गाथमाह। तत्थ कायेनाति नामकायेन मग्गफलेहि। फुसयित्वाति पत्वा। निरूपधिन्ति खन्धादिसब्बूपधिरहितं। उपधिप्पटिनिस्सग्गन्ति तेसंयेव च उपधीनं पटिनिस्सज्जनकारणं। निब्बानस्स हि मग्गञाणेन सच्छिकिरियाय सब्बे उपधयो पटिनिस्सट्ठा होन्तीति तं तेसं पटिनिस्सज्जनकारणं। सच्छिकत्वाति कालेन कालं फलसमापत्तिसमापज्जनेन अत्तपच्चक्खं कत्वा अनासवो सम्मासम्बुद्धो तमेव असोकं विरजं निब्बानपदं देसेति। तस्मा तदधिगमाय उस्सुक्कं कातब्बन्ति।
Evaṃ dhātuttayasamatikkamena amatādhigamaṃ dassetvā ‘‘ayañca paṭipadā mayā gatamaggo ca tumhākaṃ dassito’’ti tattha nesaṃ ussāhaṃ janento dutiyaṃ gāthamāha. Tattha kāyenāti nāmakāyena maggaphalehi. Phusayitvāti patvā. Nirūpadhinti khandhādisabbūpadhirahitaṃ. Upadhippaṭinissagganti tesaṃyeva ca upadhīnaṃ paṭinissajjanakāraṇaṃ. Nibbānassa hi maggañāṇena sacchikiriyāya sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā hontīti taṃ tesaṃ paṭinissajjanakāraṇaṃ. Sacchikatvāti kālena kālaṃ phalasamāpattisamāpajjanena attapaccakkhaṃ katvā anāsavo sammāsambuddho tameva asokaṃ virajaṃ nibbānapadaṃ deseti. Tasmā tadadhigamāya ussukkaṃ kātabbanti.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / २. धातुसुत्तं • 2. Dhātusuttaṃ
