Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya

    १०. धातुविभङ्गसुत्तं

    10. Dhātuvibhaṅgasuttaṃ

    ३४२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा मगधेसु चारिकं चरमानो येन राजगहं तदवसरि; येन भग्गवो कुम्भकारो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भग्गवं कुम्भकारं एतदवोच – ‘‘सचे ते, भग्गव, अगरु विहरेमु आवेसने 1 एकरत्त’’न्ति। ‘‘न खो मे, भन्ते, गरु। अत्थि चेत्थ पब्बजितो पठमं वासूपगतो। सचे सो अनुजानाति, विहरथ 2, भन्ते, यथासुख’’न्ति।

    342. Evaṃ me sutaṃ – ekaṃ samayaṃ bhagavā magadhesu cārikaṃ caramāno yena rājagahaṃ tadavasari; yena bhaggavo kumbhakāro tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhaggavaṃ kumbhakāraṃ etadavoca – ‘‘sace te, bhaggava, agaru viharemu āvesane 3 ekaratta’’nti. ‘‘Na kho me, bhante, garu. Atthi cettha pabbajito paṭhamaṃ vāsūpagato. Sace so anujānāti, viharatha 4, bhante, yathāsukha’’nti.

    तेन खो पन समयेन पुक्‍कुसाति नाम कुलपुत्तो भगवन्तं उद्दिस्स सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो। सो तस्मिं कुम्भकारावेसने 5 पठमं वासूपगतो होति। अथ खो भगवा येनायस्मा पुक्‍कुसाति तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं पुक्‍कुसातिं एतदवोच – ‘‘सचे ते, भिक्खु, अगरु विहरेमु आवेसने एकरत्त’’न्ति। ‘‘उरुन्दं, आवुसो 6, कुम्भकारावेसनं। विहरतायस्मा यथासुख’’न्ति।

    Tena kho pana samayena pukkusāti nāma kulaputto bhagavantaṃ uddissa saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito. So tasmiṃ kumbhakārāvesane 7 paṭhamaṃ vāsūpagato hoti. Atha kho bhagavā yenāyasmā pukkusāti tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā āyasmantaṃ pukkusātiṃ etadavoca – ‘‘sace te, bhikkhu, agaru viharemu āvesane ekaratta’’nti. ‘‘Urundaṃ, āvuso 8, kumbhakārāvesanaṃ. Viharatāyasmā yathāsukha’’nti.

    अथ खो भगवा कुम्भकारावेसनं पविसित्वा एकमन्तं तिणसन्थारकं 9 पञ्‍ञापेत्वा निसीदि पल्‍लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा। अथ खो भगवा बहुदेव रत्तिं निसज्‍जाय वीतिनामेसि। आयस्मापि खो पुक्‍कुसाति बहुदेव रत्तिं निसज्‍जाय वीतिनामेसि।

    Atha kho bhagavā kumbhakārāvesanaṃ pavisitvā ekamantaṃ tiṇasanthārakaṃ 10 paññāpetvā nisīdi pallaṅkaṃ ābhujitvā ujuṃ kāyaṃ paṇidhāya parimukhaṃ satiṃ upaṭṭhapetvā. Atha kho bhagavā bahudeva rattiṃ nisajjāya vītināmesi. Āyasmāpi kho pukkusāti bahudeva rattiṃ nisajjāya vītināmesi.

    अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘पासादिकं खो अयं कुलपुत्तो इरियति। यंनूनाहं पुच्छेय्य’’न्ति। अथ खो भगवा आयस्मन्तं पुक्‍कुसातिं एतदवोच – ‘‘कंसि त्वं, भिक्खु, उद्दिस्स पब्बजितो? को वा ते सत्था? कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’ति? ‘‘अत्थावुसो, समणो गोतमो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो। तं खो पन भगवन्तं गोतमं एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्‍जाचरणसम्पन्‍नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति । ताहं भगवन्तं उद्दिस्स पब्बजितो। सो च मे भगवा सत्था। तस्स चाहं भगवतो धम्मं रोचेमी’’ति। ‘‘कहं पन, भिक्खु, एतरहि सो भगवा विहरति अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति। ‘‘अत्थावुसो, उत्तरेसु जनपदेसु सावत्थि नाम नगरं। तत्थ सो भगवा एतरहि विहरति अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति। ‘‘दिट्ठपुब्बो पन ते, भिक्खु, सो भगवा; दिस्वा च पन जानेय्यासी’’ति? ‘‘न खो मे, आवुसो, दिट्ठपुब्बो सो भगवा; दिस्वा चाहं न जानेय्य’’न्ति।

    Atha kho bhagavato etadahosi – ‘‘pāsādikaṃ kho ayaṃ kulaputto iriyati. Yaṃnūnāhaṃ puccheyya’’nti. Atha kho bhagavā āyasmantaṃ pukkusātiṃ etadavoca – ‘‘kaṃsi tvaṃ, bhikkhu, uddissa pabbajito? Ko vā te satthā? Kassa vā tvaṃ dhammaṃ rocesī’’ti? ‘‘Atthāvuso, samaṇo gotamo sakyaputto sakyakulā pabbajito. Taṃ kho pana bhagavantaṃ gotamaṃ evaṃ kalyāṇo kittisaddo abbhuggato – ‘itipi so bhagavā arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno sugato lokavidū anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānaṃ buddho bhagavā’ti . Tāhaṃ bhagavantaṃ uddissa pabbajito. So ca me bhagavā satthā. Tassa cāhaṃ bhagavato dhammaṃ rocemī’’ti. ‘‘Kahaṃ pana, bhikkhu, etarahi so bhagavā viharati arahaṃ sammāsambuddho’’ti. ‘‘Atthāvuso, uttaresu janapadesu sāvatthi nāma nagaraṃ. Tattha so bhagavā etarahi viharati arahaṃ sammāsambuddho’’ti. ‘‘Diṭṭhapubbo pana te, bhikkhu, so bhagavā; disvā ca pana jāneyyāsī’’ti? ‘‘Na kho me, āvuso, diṭṭhapubbo so bhagavā; disvā cāhaṃ na jāneyya’’nti.

    अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘ममञ्‍च ख्वायं 11 कुलपुत्तो उद्दिस्स पब्बजितो। यंनूनस्साहं धम्मं देसेय्य’’न्ति। अथ खो भगवा आयस्मन्तं पुक्‍कुसातिं आमन्तेसि – ‘‘धम्मं ते, भिक्खु, देसेस्सामि। तं सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति। ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा पुक्‍कुसाति भगवतो पच्‍चस्सोसि। भगवा एतदवोच –

    Atha kho bhagavato etadahosi – ‘‘mamañca khvāyaṃ 12 kulaputto uddissa pabbajito. Yaṃnūnassāhaṃ dhammaṃ deseyya’’nti. Atha kho bhagavā āyasmantaṃ pukkusātiṃ āmantesi – ‘‘dhammaṃ te, bhikkhu, desessāmi. Taṃ suṇāhi, sādhukaṃ manasi karohi; bhāsissāmī’’ti. ‘‘Evamāvuso’’ti kho āyasmā pukkusāti bhagavato paccassosi. Bhagavā etadavoca –

    ३४३. ‘‘‘छधातुरो 13 अयं, भिक्खु, पुरिसो छफस्सायतनो अट्ठारसमनोपविचारो चतुराधिट्ठानो; यत्थ ठितं मञ्‍ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्‍ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्‍चति। पञ्‍ञं नप्पमज्‍जेय्य, सच्‍चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – अयमुद्देसो धातुविभङ्गस्स 14।

    343. ‘‘‘Chadhāturo 15 ayaṃ, bhikkhu, puriso chaphassāyatano aṭṭhārasamanopavicāro caturādhiṭṭhāno; yattha ṭhitaṃ maññassavā nappavattanti, maññassave kho pana nappavattamāne muni santoti vuccati. Paññaṃ nappamajjeyya, saccamanurakkheyya, cāgamanubrūheyya, santimeva so sikkheyyā’ti – ayamuddeso dhātuvibhaṅgassa 16.

    ३४४. ‘‘‘छधातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? (छयिमा, भिक्खु, धातुयो) 17 – पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्‍ञाणधातु। ‘छधातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं।

    344. ‘‘‘Chadhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? (Chayimā, bhikkhu, dhātuyo) 18 – pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu, viññāṇadhātu. ‘Chadhāturo ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ.

    ३४५. ‘‘‘छफस्सायतनो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? चक्खुसम्फस्सायतनं, सोतसम्फस्सायतनं, घानसम्फस्सायतनं, जिव्हासम्फस्सायतनं, कायसम्फस्सायतनं, मनोसम्फस्सायतनं। ‘छफस्सायतनो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं।

    345. ‘‘‘Chaphassāyatano ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? Cakkhusamphassāyatanaṃ, sotasamphassāyatanaṃ, ghānasamphassāyatanaṃ, jivhāsamphassāyatanaṃ, kāyasamphassāyatanaṃ, manosamphassāyatanaṃ. ‘Chaphassāyatano ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ.

    ३४६. ‘‘‘अट्ठारसमनोपविचारो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? चक्खुना रूपं दिस्वा सोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, उपेक्खाट्ठानीयं रूपं उपविचरति; सोतेन सद्दं सुत्वा…पे॰… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्‍ञाय सोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति , उपेक्खाट्ठानीयं धम्मं उपविचरति – इति छ सोमनस्सुपविचारा, छ दोमनस्सुपविचारा, छ उपेक्खुपविचारा। ‘अट्ठारसमनोपविचारो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं।

    346. ‘‘‘Aṭṭhārasamanopavicāro ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? Cakkhunā rūpaṃ disvā somanassaṭṭhānīyaṃ rūpaṃ upavicarati, domanassaṭṭhānīyaṃ rūpaṃ upavicarati, upekkhāṭṭhānīyaṃ rūpaṃ upavicarati; sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā… manasā dhammaṃ viññāya somanassaṭṭhānīyaṃ dhammaṃ upavicarati, domanassaṭṭhānīyaṃ dhammaṃ upavicarati , upekkhāṭṭhānīyaṃ dhammaṃ upavicarati – iti cha somanassupavicārā, cha domanassupavicārā, cha upekkhupavicārā. ‘Aṭṭhārasamanopavicāro ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ.

    ३४७. ‘‘‘चतुराधिट्ठानो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? पञ्‍ञाधिट्ठानो, सच्‍चाधिट्ठानो, चागाधिट्ठानो, उपसमाधिट्ठानो। ‘चतुराधिट्ठानो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं।

    347. ‘‘‘Caturādhiṭṭhāno ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? Paññādhiṭṭhāno, saccādhiṭṭhāno, cāgādhiṭṭhāno, upasamādhiṭṭhāno. ‘Caturādhiṭṭhāno ayaṃ, bhikkhu, puriso’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ idametaṃ paṭicca vuttaṃ.

    ३४८. ‘‘‘पञ्‍ञं नप्पमज्‍जेय्य, सच्‍चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? कथञ्‍च, भिक्खु, पञ्‍ञं नप्पमज्‍जति? छयिमा, भिक्खु, धातुयो – पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्‍ञाणधातु।

    348. ‘‘‘Paññaṃ nappamajjeyya, saccamanurakkheyya, cāgamanubrūheyya, santimeva so sikkheyyā’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? Kathañca, bhikkhu, paññaṃ nappamajjati? Chayimā, bhikkhu, dhātuyo – pathavīdhātu, āpodhātu, tejodhātu, vāyodhātu, ākāsadhātu, viññāṇadhātu.

    ३४९. ‘‘कतमा च, भिक्खु, पथवीधातु? पथवीधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा। कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका पथवीधातु? यं अज्झत्तं पच्‍चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्‍नं 19, सेय्यथिदं – केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु अट्ठि अट्ठिमिञ्‍जं 20 वक्‍कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि अज्झत्तं पच्‍चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्‍नं – अयं वुच्‍चति, भिक्खु, अज्झत्तिका पथवीधातु। या चेव खो पन अज्झत्तिका पथवीधातु या च बाहिरा पथवीधातु पथवीधातुरेवेसा । ‘तं नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बं। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा पथवीधातुया निब्बिन्दति, पथवीधातुया चित्तं विराजेति।

    349. ‘‘Katamā ca, bhikkhu, pathavīdhātu? Pathavīdhātu siyā ajjhattikā siyā bāhirā. Katamā ca, bhikkhu, ajjhattikā pathavīdhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ kharigataṃ upādinnaṃ 21, seyyathidaṃ – kesā lomā nakhā dantā taco maṃsaṃ nhāru aṭṭhi aṭṭhimiñjaṃ 22 vakkaṃ hadayaṃ yakanaṃ kilomakaṃ pihakaṃ papphāsaṃ antaṃ antaguṇaṃ udariyaṃ karīsaṃ, yaṃ vā panaññampi kiñci ajjhattaṃ paccattaṃ kakkhaḷaṃ kharigataṃ upādinnaṃ – ayaṃ vuccati, bhikkhu, ajjhattikā pathavīdhātu. Yā ceva kho pana ajjhattikā pathavīdhātu yā ca bāhirā pathavīdhātu pathavīdhāturevesā . ‘Taṃ netaṃ mama nesohamasmi na meso attā’ti – evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbaṃ. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā pathavīdhātuyā nibbindati, pathavīdhātuyā cittaṃ virājeti.

    ३५०. ‘‘कतमा च, भिक्खु, आपोधातु? आपोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा। कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका आपोधातु? यं अज्झत्तं पच्‍चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्‍नं सेय्यथिदं – पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्तं, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि अज्झत्तं पच्‍चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्‍नं – अयं वुच्‍चति, भिक्खु, अज्झत्तिका आपोधातु। या चेव खो पन अज्झत्तिका आपोधातु या च बाहिरा आपोधातु आपोधातुरेवेसा। ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बं। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा आपोधातुया निब्बिन्दति, आपोधातुया चित्तं विराजेति।

    350. ‘‘Katamā ca, bhikkhu, āpodhātu? Āpodhātu siyā ajjhattikā siyā bāhirā. Katamā ca, bhikkhu, ajjhattikā āpodhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ āpo āpogataṃ upādinnaṃ seyyathidaṃ – pittaṃ semhaṃ pubbo lohitaṃ sedo medo assu vasā kheḷo siṅghāṇikā lasikā muttaṃ, yaṃ vā panaññampi kiñci ajjhattaṃ paccattaṃ āpo āpogataṃ upādinnaṃ – ayaṃ vuccati, bhikkhu, ajjhattikā āpodhātu. Yā ceva kho pana ajjhattikā āpodhātu yā ca bāhirā āpodhātu āpodhāturevesā. ‘Taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti – evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbaṃ. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā āpodhātuyā nibbindati, āpodhātuyā cittaṃ virājeti.

    ३५१. ‘‘कतमा च, भिक्खु, तेजोधातु? तेजोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा। कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका तेजोधातु? यं अज्झत्तं पच्‍चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्‍नं, सेय्यथिदं – येन च सन्तप्पति, येन च जीरीयति, येन च परिडय्हति, येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छति, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि अज्झत्तं पच्‍चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्‍नं – अयं वुच्‍चति, भिक्खु, अज्झत्तिका तेजोधातु। या चेव खो पन अज्झत्तिका तेजोधातु या च बाहिरा तेजोधातु तेजोधातुरेवेसा। ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बं। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा तेजोधातुया निब्बिन्दति, तेजोधातुया चित्तं विराजेति।

    351. ‘‘Katamā ca, bhikkhu, tejodhātu? Tejodhātu siyā ajjhattikā siyā bāhirā. Katamā ca, bhikkhu, ajjhattikā tejodhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ tejo tejogataṃ upādinnaṃ, seyyathidaṃ – yena ca santappati, yena ca jīrīyati, yena ca pariḍayhati, yena ca asitapītakhāyitasāyitaṃ sammā pariṇāmaṃ gacchati, yaṃ vā panaññampi kiñci ajjhattaṃ paccattaṃ tejo tejogataṃ upādinnaṃ – ayaṃ vuccati, bhikkhu, ajjhattikā tejodhātu. Yā ceva kho pana ajjhattikā tejodhātu yā ca bāhirā tejodhātu tejodhāturevesā. ‘Taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti – evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbaṃ. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā tejodhātuyā nibbindati, tejodhātuyā cittaṃ virājeti.

    ३५२. ‘‘कतमा च, भिक्खु, वायोधातु? वायोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा। कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका वायोधातु? यं अज्झत्तं पच्‍चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्‍नं, सेय्यथिदं – उद्धङ्गमा वाता अधोगमा वाता कुच्छिसया वाता कोट्ठासया 23 वाता अङ्गमङ्गानुसारिनो वाता अस्सासो पस्सासो इति, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि अज्झत्तं पच्‍चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्‍नं – अयं वुच्‍चति, भिक्खु, अज्झत्तिका वायोधातु। या चेव खो पन अज्झत्तिका वायोधातु या च बाहिरा वायोधातु वायोधातुरेवेसा। ‘तं नेतं मम , नेसोहमस्मि , न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बं। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा वायोधातुया निब्बिन्दति, वायोधातुया चित्तं विराजेति।

    352. ‘‘Katamā ca, bhikkhu, vāyodhātu? Vāyodhātu siyā ajjhattikā siyā bāhirā. Katamā ca, bhikkhu, ajjhattikā vāyodhātu? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ vāyo vāyogataṃ upādinnaṃ, seyyathidaṃ – uddhaṅgamā vātā adhogamā vātā kucchisayā vātā koṭṭhāsayā 24 vātā aṅgamaṅgānusārino vātā assāso passāso iti, yaṃ vā panaññampi kiñci ajjhattaṃ paccattaṃ vāyo vāyogataṃ upādinnaṃ – ayaṃ vuccati, bhikkhu, ajjhattikā vāyodhātu. Yā ceva kho pana ajjhattikā vāyodhātu yā ca bāhirā vāyodhātu vāyodhāturevesā. ‘Taṃ netaṃ mama , nesohamasmi , na meso attā’ti – evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbaṃ. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā vāyodhātuyā nibbindati, vāyodhātuyā cittaṃ virājeti.

    ३५३. ‘‘कतमा च, भिक्खु, आकासधातु? आकासधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा। कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका आकासधातु ? यं अज्झत्तं पच्‍चत्तं आकासं आकासगतं उपादिन्‍नं, सेय्यथिदं – कण्णच्छिद्दं नासच्छिद्दं मुखद्वारं येन च असितपीतखायितसायितं अज्झोहरति, यत्थ च असितपीतखायितसायितं सन्तिट्ठति, येन च असितपीतखायितसायितं अधोभागं 25 निक्खमति, यं वा पनञ्‍ञम्पि किञ्‍चि अज्झत्तं पच्‍चत्तं आकासं आकासगतं अघं अघगतं विवरं विवरगतं असम्फुट्ठं मंसलोहितेहि उपादिन्‍नं – अयं वुच्‍चति भिक्खु अज्झत्तिका आकासधातु। या चेव खो पन अज्झत्तिका आकासधातु या च बाहिरा आकासधातु आकासधातुरेवेसा। ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दट्ठब्बं। एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्‍ञाय दिस्वा आकासधातुया निब्बिन्दति, आकासधातुया चित्तं विराजेति।

    353. ‘‘Katamā ca, bhikkhu, ākāsadhātu? Ākāsadhātu siyā ajjhattikā siyā bāhirā. Katamā ca, bhikkhu, ajjhattikā ākāsadhātu ? Yaṃ ajjhattaṃ paccattaṃ ākāsaṃ ākāsagataṃ upādinnaṃ, seyyathidaṃ – kaṇṇacchiddaṃ nāsacchiddaṃ mukhadvāraṃ yena ca asitapītakhāyitasāyitaṃ ajjhoharati, yattha ca asitapītakhāyitasāyitaṃ santiṭṭhati, yena ca asitapītakhāyitasāyitaṃ adhobhāgaṃ 26 nikkhamati, yaṃ vā panaññampi kiñci ajjhattaṃ paccattaṃ ākāsaṃ ākāsagataṃ aghaṃ aghagataṃ vivaraṃ vivaragataṃ asamphuṭṭhaṃ maṃsalohitehi upādinnaṃ – ayaṃ vuccati bhikkhu ajjhattikā ākāsadhātu. Yā ceva kho pana ajjhattikā ākāsadhātu yā ca bāhirā ākāsadhātu ākāsadhāturevesā. ‘Taṃ netaṃ mama, nesohamasmi, na meso attā’ti – evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya daṭṭhabbaṃ. Evametaṃ yathābhūtaṃ sammappaññāya disvā ākāsadhātuyā nibbindati, ākāsadhātuyā cittaṃ virājeti.

    ३५४. ‘‘अथापरं विञ्‍ञाणंयेव अवसिस्सति परिसुद्धं परियोदातं। तेन च विञ्‍ञाणेन किं 27 विजानाति? ‘सुख’न्तिपि विजानाति, ‘दुक्ख’न्तिपि विजानाति, ‘अदुक्खमसुख’न्तिपि विजानाति। सुखवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति सुखा वेदना। सो सुखं वेदनं वेदयमानो ‘सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना सुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    354. ‘‘Athāparaṃ viññāṇaṃyeva avasissati parisuddhaṃ pariyodātaṃ. Tena ca viññāṇena kiṃ 28 vijānāti? ‘Sukha’ntipi vijānāti, ‘dukkha’ntipi vijānāti, ‘adukkhamasukha’ntipi vijānāti. Sukhavedaniyaṃ, bhikkhu, phassaṃ paṭicca uppajjati sukhā vedanā. So sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva sukhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ sukhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३५५. ‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति दुक्खा वेदना। सो दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना दुक्खा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    355. ‘‘Dukkhavedaniyaṃ, bhikkhu, phassaṃ paṭicca uppajjati dukkhā vedanā. So dukkhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘dukkhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva dukkhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ dukkhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā dukkhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३५६. ‘‘अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति अदुक्खमसुखा वेदना। सो अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना अदुक्खमसुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    356. ‘‘Adukkhamasukhavedaniyaṃ, bhikkhu, phassaṃ paṭicca uppajjati adukkhamasukhā vedanā. So adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva adukkhamasukhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ adukkhamasukhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā adukkhamasukhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३५७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, द्विन्‍नं कट्ठानं सङ्घट्टा 29 समोधाना उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति, तेसंयेव द्विन्‍नं कट्ठानं नानाभावा विक्खेपा या तज्‍जा उस्मा सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति; एवमेव खो, भिक्खु, सुखवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति सुखा वेदना। सो सुखं वेदनं वेदयमानो ‘सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना सुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    357. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhu, dvinnaṃ kaṭṭhānaṃ saṅghaṭṭā 30 samodhānā usmā jāyati, tejo abhinibbattati, tesaṃyeva dvinnaṃ kaṭṭhānaṃ nānābhāvā vikkhepā yā tajjā usmā sā nirujjhati, sā vūpasammati; evameva kho, bhikkhu, sukhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppajjati sukhā vedanā. So sukhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘sukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva sukhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ sukhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३५८. ‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति दुक्खा वेदना। सो दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना दुक्खा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    358. ‘‘Dukkhavedaniyaṃ, bhikkhu, phassaṃ paṭicca uppajjati dukkhā vedanā. So dukkhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘dukkhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva dukkhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ dukkhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā dukkhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३५९. ‘‘अदुक्खमसुखवेदनियं , भिक्खु, फस्सं पटिच्‍च उप्पज्‍जति अदुक्खमसुखा वेदना। सो अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति। ‘तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्‍जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्‍च उप्पन्‍ना अदुक्खमसुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति।

    359. ‘‘Adukkhamasukhavedaniyaṃ , bhikkhu, phassaṃ paṭicca uppajjati adukkhamasukhā vedanā. So adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti. ‘Tasseva adukkhamasukhavedaniyassa phassassa nirodhā yaṃ tajjaṃ vedayitaṃ adukkhamasukhavedaniyaṃ phassaṃ paṭicca uppannā adukkhamasukhā vedanā sā nirujjhati, sā vūpasammatī’ti pajānāti.

    ३६०. ‘‘अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सति परिसुद्धा परियोदाता मुदु च कम्मञ्‍ञा च पभस्सरा च। सेय्यथापि, भिक्खु, दक्खो सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा उक्‍कं बन्धेय्य, उक्‍कं बन्धित्वा उक्‍कामुखं आलिम्पेय्य, उक्‍कामुखं आलिम्पेत्वा सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्‍कामुखे पक्खिपेय्य, तमेनं कालेन कालं अभिधमेय्य, कालेन कालं उदकेन परिप्फोसेय्य, कालेन कालं अज्झुपेक्खेय्य, तं होति जातरूपं 31 सुधन्तं निद्धन्तं नीहटं 32 निन्‍नीतकसावं 33 मुदु च कम्मञ्‍ञञ्‍च पभस्सरञ्‍च, यस्सा यस्सा च पिळन्धनविकतिया आकङ्खति – यदि पट्टिकाय 34 यदि कुण्डलाय यदि गीवेय्यकाय यदि सुवण्णमालाय तञ्‍चस्स अत्थं अनुभोति; एवमेव खो, भिक्खु, अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सति परिसुद्धा परियोदाता मुदु च कम्मञ्‍ञा च पभस्सरा च।

    360. ‘‘Athāparaṃ upekkhāyeva avasissati parisuddhā pariyodātā mudu ca kammaññā ca pabhassarā ca. Seyyathāpi, bhikkhu, dakkho suvaṇṇakāro vā suvaṇṇakārantevāsī vā ukkaṃ bandheyya, ukkaṃ bandhitvā ukkāmukhaṃ ālimpeyya, ukkāmukhaṃ ālimpetvā saṇḍāsena jātarūpaṃ gahetvā ukkāmukhe pakkhipeyya, tamenaṃ kālena kālaṃ abhidhameyya, kālena kālaṃ udakena paripphoseyya, kālena kālaṃ ajjhupekkheyya, taṃ hoti jātarūpaṃ 35 sudhantaṃ niddhantaṃ nīhaṭaṃ 36 ninnītakasāvaṃ 37 mudu ca kammaññañca pabhassarañca, yassā yassā ca piḷandhanavikatiyā ākaṅkhati – yadi paṭṭikāya 38 yadi kuṇḍalāya yadi gīveyyakāya yadi suvaṇṇamālāya tañcassa atthaṃ anubhoti; evameva kho, bhikkhu, athāparaṃ upekkhāyeva avasissati parisuddhā pariyodātā mudu ca kammaññā ca pabhassarā ca.

    ३६१. ‘‘सो एवं पजानाति – ‘इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकासानञ्‍चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं। एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं विञ्‍ञाणञ्‍चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं। एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकिञ्‍चञ्‍ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं। एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं। एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्या’’’ति।

    361. ‘‘So evaṃ pajānāti – ‘imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ ākāsānañcāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ. Evaṃ me ayaṃ upekkhā taṃnissitā tadupādānā ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ viññāṇañcāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ. Evaṃ me ayaṃ upekkhā taṃnissitā tadupādānā ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ ākiñcaññāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ. Evaṃ me ayaṃ upekkhā taṃnissitā tadupādānā ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyya. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ. Evaṃ me ayaṃ upekkhā taṃnissitā tadupādānā ciraṃ dīghamaddhānaṃ tiṭṭheyyā’’’ti.

    ३६२. ‘‘सो एवं पजानाति – ‘इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकासानञ्‍चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं विञ्‍ञाणञ्‍चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकिञ्‍चञ्‍ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं। इमञ्‍चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्‍च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेत’’’न्ति।

    362. ‘‘So evaṃ pajānāti – ‘imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ ākāsānañcāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ; saṅkhatametaṃ. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ viññāṇañcāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ; saṅkhatametaṃ. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ ākiñcaññāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ; saṅkhatametaṃ. Imañce ahaṃ upekkhaṃ evaṃ parisuddhaṃ evaṃ pariyodātaṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ upasaṃhareyyaṃ, tadanudhammañca cittaṃ bhāveyyaṃ; saṅkhatameta’’’nti.

    ‘‘सो नेव तं अभिसङ्खरोति, न अभिसञ्‍चेतयति भवाय वा विभवाय वा। सो अनभिसङ्खरोन्तो अनभिसञ्‍चेतयन्तो भवाय वा विभवाय वा न किञ्‍चि लोके उपादियति, अनुपादियं न परितस्सति, अपरितस्सं पच्‍चत्तंयेव परिनिब्बायति। ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति।

    ‘‘So neva taṃ abhisaṅkharoti, na abhisañcetayati bhavāya vā vibhavāya vā. So anabhisaṅkharonto anabhisañcetayanto bhavāya vā vibhavāya vā na kiñci loke upādiyati, anupādiyaṃ na paritassati, aparitassaṃ paccattaṃyeva parinibbāyati. ‘Khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyā’ti pajānāti.

    ३६३. ‘‘सो सुखञ्‍चे वेदनं वेदेति, ‘सा अनिच्‍चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति। दुक्खञ्‍चे वेदनं वेदेति , ‘सा अनिच्‍चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति। अदुक्खमसुखञ्‍चे वेदनं वेदेति, ‘सा अनिच्‍चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति।

    363. ‘‘So sukhañce vedanaṃ vedeti, ‘sā aniccā’ti pajānāti, ‘anajjhositā’ti pajānāti, ‘anabhinanditā’ti pajānāti. Dukkhañce vedanaṃ vedeti , ‘sā aniccā’ti pajānāti, ‘anajjhositā’ti pajānāti, ‘anabhinanditā’ti pajānāti. Adukkhamasukhañce vedanaṃ vedeti, ‘sā aniccā’ti pajānāti, ‘anajjhositā’ti pajānāti, ‘anabhinanditā’ti pajānāti.

    ३६४. ‘‘सो सुखञ्‍चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति; दुक्खञ्‍चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति; अदुक्खमसुखञ्‍चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति। सो कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, ‘कायस्स भेदा परं मरणा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति।

    364. ‘‘So sukhañce vedanaṃ vedeti, visaṃyutto naṃ vedeti; dukkhañce vedanaṃ vedeti, visaṃyutto naṃ vedeti; adukkhamasukhañce vedanaṃ vedeti, visaṃyutto naṃ vedeti. So kāyapariyantikaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘kāyapariyantikaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti, jīvitapariyantikaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘jīvitapariyantikaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti, ‘kāyassa bhedā paraṃ maraṇā uddhaṃ jīvitapariyādānā idheva sabbavedayitāni anabhinanditāni sītībhavissantī’ti pajānāti.

    ३६५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, तेलञ्‍च पटिच्‍च वट्टिञ्‍च पटिच्‍च तेलप्पदीपो झायति; तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अञ्‍ञस्स च अनुपहारा 39 अनाहारो निब्बायति; एवमेव खो, भिक्खु, कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, ‘कायस्स भेदा परं मरणा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति। तस्मा एवं समन्‍नागतो भिक्खु इमिना परमेन पञ्‍ञाधिट्ठानेन समन्‍नागतो होति। एसा हि, भिक्खु, परमा अरिया पञ्‍ञा यदिदं – सब्बदुक्खक्खये ञाणं।

    365. ‘‘Seyyathāpi, bhikkhu, telañca paṭicca vaṭṭiñca paṭicca telappadīpo jhāyati; tasseva telassa ca vaṭṭiyā ca pariyādānā aññassa ca anupahārā 40 anāhāro nibbāyati; evameva kho, bhikkhu, kāyapariyantikaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘kāyapariyantikaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti, jīvitapariyantikaṃ vedanaṃ vedayamāno ‘jīvitapariyantikaṃ vedanaṃ vedayāmī’ti pajānāti, ‘kāyassa bhedā paraṃ maraṇā uddhaṃ jīvitapariyādānā idheva sabbavedayitāni anabhinanditāni sītībhavissantī’ti pajānāti. Tasmā evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena paññādhiṭṭhānena samannāgato hoti. Esā hi, bhikkhu, paramā ariyā paññā yadidaṃ – sabbadukkhakkhaye ñāṇaṃ.

    ३६६. ‘‘तस्स सा विमुत्ति सच्‍चे ठिता अकुप्पा होति। तञ्हि, भिक्खु, मुसा यं मोसधम्मं, तं सच्‍चं यं अमोसधम्मं निब्बानं। तस्मा एवं समन्‍नागतो भिक्खु इमिना परमेन सच्‍चाधिट्ठानेन समन्‍नागतो होति। एतञ्हि, भिक्खु, परमं अरियसच्‍चं यदिदं – अमोसधम्मं निब्बानं।

    366. ‘‘Tassa sā vimutti sacce ṭhitā akuppā hoti. Tañhi, bhikkhu, musā yaṃ mosadhammaṃ, taṃ saccaṃ yaṃ amosadhammaṃ nibbānaṃ. Tasmā evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena saccādhiṭṭhānena samannāgato hoti. Etañhi, bhikkhu, paramaṃ ariyasaccaṃ yadidaṃ – amosadhammaṃ nibbānaṃ.

    ३६७. ‘‘तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो उपधी होन्ति समत्ता समादिन्‍ना। त्यास्स पहीना होन्ति उच्छिन्‍नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा। तस्मा एवं समन्‍नागतो भिक्खु इमिना परमेन चागाधिट्ठानेन समन्‍नागतो होति। एसो हि, भिक्खु, परमो अरियो चागो यदिदं – सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो।

    367. ‘‘Tasseva kho pana pubbe aviddasuno upadhī honti samattā samādinnā. Tyāssa pahīnā honti ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā. Tasmā evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena cāgādhiṭṭhānena samannāgato hoti. Eso hi, bhikkhu, paramo ariyo cāgo yadidaṃ – sabbūpadhipaṭinissaggo.

    ३६८. ‘‘तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो अभिज्झा होति छन्दो सारागो। स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्‍नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो। तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो आघातो होति ब्यापादो सम्पदोसो। स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्‍नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो। तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो अविज्‍जा होति सम्मोहो। स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्‍नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो। तस्मा एवं समन्‍नागतो भिक्खु इमिना परमेन उपसमाधिट्ठानेन समन्‍नागतो होति। एसो हि, भिक्खु, परमो अरियो उपसमो यदिदं – रागदोसमोहानं उपसमो। ‘पञ्‍ञं नप्पमज्‍जेय्य, सच्‍चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं।

    368. ‘‘Tasseva kho pana pubbe aviddasuno abhijjhā hoti chando sārāgo. Svāssa pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Tasseva kho pana pubbe aviddasuno āghāto hoti byāpādo sampadoso. Svāssa pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Tasseva kho pana pubbe aviddasuno avijjā hoti sammoho. Svāssa pahīno hoti ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo. Tasmā evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena upasamādhiṭṭhānena samannāgato hoti. Eso hi, bhikkhu, paramo ariyo upasamo yadidaṃ – rāgadosamohānaṃ upasamo. ‘Paññaṃ nappamajjeyya, saccamanurakkheyya, cāgamanubrūheyya, santimeva so sikkheyyā’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ.

    ३६९. ‘‘‘यत्थ ठितं मञ्‍ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्‍ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्‍चती’ति – इति खो पनेतं वुत्तं। किञ्‍चेतं पटिच्‍च वुत्तं? ‘अस्मी’ति, भिक्खु, मञ्‍ञितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मञ्‍ञितमेतं, ‘भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘सञ्‍ञी भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘असञ्‍ञी भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं, ‘नेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञी भविस्स’न्ति मञ्‍ञितमेतं। मञ्‍ञितं, भिक्खु, रोगो मञ्‍ञितं गण्डो मञ्‍ञितं सल्‍लं। सब्बमञ्‍ञितानं त्वेव, भिक्खु, समतिक्‍कमा मुनि सन्तोति वुच्‍चति। मुनि खो पन, भिक्खु, सन्तो न जायति, न जीयति, न मीयति, न कुप्पति, न पिहेति। तञ्हिस्स, भिक्खु, नत्थि येन जायेथ, अजायमानो किं जीयिस्सति, अजीयमानो किं मीयिस्सति, अमीयमानो किं कुप्पिस्सति, अकुप्पमानो किस्स 41 पिहेस्सति? ‘यत्थ ठितं मञ्‍ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्‍ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्‍चती’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्‍च वुत्तं। इमं खो मे त्वं, भिक्खु, संखित्तेन छधातुविभङ्गं धारेही’’ति।

    369. ‘‘‘Yattha ṭhitaṃ maññassavā nappavattanti, maññassave kho pana nappavattamāne muni santoti vuccatī’ti – iti kho panetaṃ vuttaṃ. Kiñcetaṃ paṭicca vuttaṃ? ‘Asmī’ti, bhikkhu, maññitametaṃ, ‘ayamahamasmī’ti maññitametaṃ, ‘bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘na bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘rūpī bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘arūpī bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘saññī bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘asaññī bhavissa’nti maññitametaṃ, ‘nevasaññīnāsaññī bhavissa’nti maññitametaṃ. Maññitaṃ, bhikkhu, rogo maññitaṃ gaṇḍo maññitaṃ sallaṃ. Sabbamaññitānaṃ tveva, bhikkhu, samatikkamā muni santoti vuccati. Muni kho pana, bhikkhu, santo na jāyati, na jīyati, na mīyati, na kuppati, na piheti. Tañhissa, bhikkhu, natthi yena jāyetha, ajāyamāno kiṃ jīyissati, ajīyamāno kiṃ mīyissati, amīyamāno kiṃ kuppissati, akuppamāno kissa 42 pihessati? ‘Yattha ṭhitaṃ maññassavā nappavattanti, maññassave kho pana nappavattamāne muni santoti vuccatī’ti – iti yaṃ taṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttaṃ. Imaṃ kho me tvaṃ, bhikkhu, saṃkhittena chadhātuvibhaṅgaṃ dhārehī’’ti.

    ३७०. अथ खो आयस्मा पुक्‍कुसाति – ‘‘सत्था किर मे अनुप्पत्तो, सुगतो किर मे अनुप्पत्तो सम्मासम्बुद्धो किर मे अनुप्पत्तो’’ति उट्ठायासना एकंसं चीवरं कत्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्‍चयो मं, भन्ते, अच्‍चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, योहं भगवन्तं आवुसोवादेन समुदाचरितब्बं अमञ्‍ञिस्सं। तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्‍चयं अच्‍चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति। ‘‘तग्घ त्वं, भिक्खु, अच्‍चयो अच्‍चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं , यं मं त्वं आवुसोवादेन समुदाचरितब्बं अमञ्‍ञित्थ। यतो च खो त्वं, भिक्खु, अच्‍चयं अच्‍चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोसि, तं ते मयं पटिग्गण्हाम। वुद्धिहेसा, भिक्खु, अरियस्स विनये यो अच्‍चयं अच्‍चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोति, आयतिं संवरं आपज्‍जती’’ति। ‘‘लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके उपसम्पद’’न्ति। ‘‘परिपुण्णं पन ते, भिक्खु, पत्तचीवर’’न्ति? ‘‘न खो मे, भन्ते, परिपुण्णं पत्तचीवर’’न्ति। ‘‘न खो, भिक्खु, तथागता अपरिपुण्णपत्तचीवरं उपसम्पादेन्ती’’ति।

    370. Atha kho āyasmā pukkusāti – ‘‘satthā kira me anuppatto, sugato kira me anuppatto sammāsambuddho kira me anuppatto’’ti uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā bhagavato pādesu sirasā nipatitvā bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘accayo maṃ, bhante, accagamā yathābālaṃ yathāmūḷhaṃ yathāakusalaṃ, yohaṃ bhagavantaṃ āvusovādena samudācaritabbaṃ amaññissaṃ. Tassa me, bhante, bhagavā accayaṃ accayato paṭiggaṇhātu āyatiṃ saṃvarāyā’’ti. ‘‘Taggha tvaṃ, bhikkhu, accayo accagamā yathābālaṃ yathāmūḷhaṃ yathāakusalaṃ , yaṃ maṃ tvaṃ āvusovādena samudācaritabbaṃ amaññittha. Yato ca kho tvaṃ, bhikkhu, accayaṃ accayato disvā yathādhammaṃ paṭikarosi, taṃ te mayaṃ paṭiggaṇhāma. Vuddhihesā, bhikkhu, ariyassa vinaye yo accayaṃ accayato disvā yathādhammaṃ paṭikaroti, āyatiṃ saṃvaraṃ āpajjatī’’ti. ‘‘Labheyyāhaṃ, bhante, bhagavato santike upasampada’’nti. ‘‘Paripuṇṇaṃ pana te, bhikkhu, pattacīvara’’nti? ‘‘Na kho me, bhante, paripuṇṇaṃ pattacīvara’’nti. ‘‘Na kho, bhikkhu, tathāgatā aparipuṇṇapattacīvaraṃ upasampādentī’’ti.

    अथ खो आयस्मा पुक्‍कुसाति भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पत्तचीवरपरियेसनं पक्‍कामि। अथ खो आयस्मन्तं पुक्‍कुसातिं पत्तचीवरपरियेसनं चरन्तं विब्भन्ता गावी 43 जीविता वोरोपेसि। अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु। एकमन्तं निसिन्‍ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुक्‍कुसाति नाम कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो सो कालङ्कतो। तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुक्‍कुसाति कुलपुत्तो पच्‍चपादि धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसि 44। पुक्‍कुसाति, भिक्खवे, कुलपुत्तो पञ्‍चन्‍नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका’’ति।

    Atha kho āyasmā pukkusāti bhagavato bhāsitaṃ abhinanditvā anumoditvā uṭṭhāyāsanā bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā pattacīvarapariyesanaṃ pakkāmi. Atha kho āyasmantaṃ pukkusātiṃ pattacīvarapariyesanaṃ carantaṃ vibbhantā gāvī 45 jīvitā voropesi. Atha kho sambahulā bhikkhū yena bhagavā tenupasaṅkamiṃsu; upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Ekamantaṃ nisinnā kho te bhikkhū bhagavantaṃ etadavocuṃ – ‘‘yo so, bhante, pukkusāti nāma kulaputto bhagavatā saṃkhittena ovādena ovadito so kālaṅkato. Tassa kā gati, ko abhisamparāyo’’ti? ‘‘Paṇḍito, bhikkhave, pukkusāti kulaputto paccapādi dhammassānudhammaṃ, na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ vihesesi 46. Pukkusāti, bhikkhave, kulaputto pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ saṃyojanānaṃ parikkhayā opapātiko tattha parinibbāyī anāvattidhammo tasmā lokā’’ti.

    इदमवोच भगवा। अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति।

    Idamavoca bhagavā. Attamanā te bhikkhū bhagavato bhāsitaṃ abhinandunti.

    धातुविभङ्गसुत्तं निट्ठितं दसमं।

    Dhātuvibhaṅgasuttaṃ niṭṭhitaṃ dasamaṃ.




    Next: ११. सच्‍चविभङ्गसुत्तं • 11. Saccavibhaṅgasuttaṃ




    Footnotes:
    1. विहरामावेसने (सी॰ पी॰), विहराम निवेसने (स्या॰ कं॰), विहरेमु निवेसने (क॰)
    2. विहर (सी॰ पी॰)
    3. viharāmāvesane (sī. pī.), viharāma nivesane (syā. kaṃ.), viharemu nivesane (ka.)
    4. vihara (sī. pī.)
    5. कुम्भकारनिवेसने (स्या॰ कं॰ क॰)
    6. ऊरून्दं (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰), उरूद्धं (क॰) दी॰ नि॰ २ सक्‍कपञ्हसुत्तटीका ओलोकेतब्बा
    7. kumbhakāranivesane (syā. kaṃ. ka.)
    8. ūrūndaṃ (sī. syā. kaṃ. pī.), urūddhaṃ (ka.) dī. ni. 2 sakkapañhasuttaṭīkā oloketabbā
    9. तिणसन्थरिकं (सी॰), तिणसन्थरकं (स्या॰ कं॰)
    10. tiṇasantharikaṃ (sī.), tiṇasantharakaṃ (syā. kaṃ.)
    11. मं त्वायं (सी॰), ममं ख्वायं (स्या॰ कं॰), मं ख्वायं (पी॰)
    12. maṃ tvāyaṃ (sī.), mamaṃ khvāyaṃ (syā. kaṃ.), maṃ khvāyaṃ (pī.)
    13. छद्धातुरो (सी॰)
    14. छधातुविभङ्गस्स (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)
    15. chaddhāturo (sī.)
    16. chadhātuvibhaṅgassa (sī. syā. kaṃ. pī.)
    17. ( ) नत्थि सी॰ पी॰ पोत्थकेसु
    18. ( ) natthi sī. pī. potthakesu
    19. उपादिण्णं (पी॰ क॰)
    20. अट्ठिमिञ्‍जा (सी॰ पी॰)
    21. upādiṇṇaṃ (pī. ka.)
    22. aṭṭhimiñjā (sī. pī.)
    23. कोट्ठसया (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰)
    24. koṭṭhasayā (sī. syā. kaṃ. pī.)
    25. अधोभागा (सी॰ स्या॰ कं॰ पी॰) देवदूतसुत्तेन समेति
    26. adhobhāgā (sī. syā. kaṃ. pī.) devadūtasuttena sameti
    27. तेन विञ्‍ञाणेन किञ्‍च (सी॰)
    28. tena viññāṇena kiñca (sī.)
    29. सम्फस्स (सी॰ पी॰), सङ्घटा (स्या॰ कं॰)
    30. samphassa (sī. pī.), saṅghaṭā (syā. kaṃ.)
    31. जातरूपं धन्तं (सी॰ पी॰)
    32. निहतं (स्या॰ कं॰ क॰)
    33. निहतकसावं (क॰)
    34. पवट्टिकाय (सी॰ स्या॰)
    35. jātarūpaṃ dhantaṃ (sī. pī.)
    36. nihataṃ (syā. kaṃ. ka.)
    37. nihatakasāvaṃ (ka.)
    38. pavaṭṭikāya (sī. syā.)
    39. अनुपाहारा (सी॰ पी॰), अनुपादाना (क॰)
    40. anupāhārā (sī. pī.), anupādānā (ka.)
    41. किं (क॰)
    42. kiṃ (ka.)
    43. भन्तगावी (सी॰ पी॰), गावी (स्या॰ कं॰)
    44. विहेठेसि (सी॰ स्या॰ कं॰) विहेसेति (क॰)
    45. bhantagāvī (sī. pī.), gāvī (syā. kaṃ.)
    46. viheṭhesi (sī. syā. kaṃ.) viheseti (ka.)



    Related texts:



    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना • 10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā

    टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना • 10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact