| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
१०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना
10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā
३४२. एवं मे सुतन्ति धातुविभङ्गसुत्तं। तत्थ चारिकन्ति तुरितगमनचारिकं। सचे ते भग्गव अगरूति सचे तुय्हं भारियं अफासुकं किञ्चि नत्थि। सचे सो अनुजानातीति भग्गवस्स किर एतदहोसि – ‘‘पब्बजिता नाम नानाअज्झासया, एको गणाभिरतो होति, एको एकाभिरतो। सचे सो एकाभिरतो भविस्सति, ‘आवुसो, मा पाविसि, मया साला लद्धा’ति वक्खति। सचे अयं एकाभिरतो भविस्सति, ‘आवुसो, निक्खम, मया साला लद्धा’ति वक्खति। एवं सन्ते अहं उभिन्नं विवादकारेता नाम भविस्सामि, दिन्नं नाम दिन्नमेव वट्टति, कतं कतमेवा’’ति। तस्मा एवमाह।
342.Evaṃme sutanti dhātuvibhaṅgasuttaṃ. Tattha cārikanti turitagamanacārikaṃ. Sace te bhaggava agarūti sace tuyhaṃ bhāriyaṃ aphāsukaṃ kiñci natthi. Sace so anujānātīti bhaggavassa kira etadahosi – ‘‘pabbajitā nāma nānāajjhāsayā, eko gaṇābhirato hoti, eko ekābhirato. Sace so ekābhirato bhavissati, ‘āvuso, mā pāvisi, mayā sālā laddhā’ti vakkhati. Sace ayaṃ ekābhirato bhavissati, ‘āvuso, nikkhama, mayā sālā laddhā’ti vakkhati. Evaṃ sante ahaṃ ubhinnaṃ vivādakāretā nāma bhavissāmi, dinnaṃ nāma dinnameva vaṭṭati, kataṃ katamevā’’ti. Tasmā evamāha.
कुलपुत्तोति जातिकुलपुत्तोपि आचारकुलपुत्तोपि। वासूपगतोति वासं उपगतो। कुतो आगन्त्वाति? तक्कसीलनगरतो।
Kulaputtoti jātikulaputtopi ācārakulaputtopi. Vāsūpagatoti vāsaṃ upagato. Kuto āgantvāti? Takkasīlanagarato.
तत्रायं अनुपुब्बिकथा – मज्झिमप्पदेसे किर राजगहनगरे बिम्बिसारे रज्जं कारेन्ते पच्चन्ते तक्कसीलनगरे पुक्कुसाति राजा रज्जं कारेसि। अथ तक्कसीलतो भण्डं गहेत्वा वाणिजा राजगहं आगता पण्णाकारं गहेत्वा राजानं अद्दसंसु। राजा ते वन्दित्वा ठिते ‘‘कत्थवासिनो तुम्हे’’ति पुच्छि। तक्कसीलवासिनो देवाति। अथ ने राजा जनपदस्स खेमसुभिक्खतादीनि नगरस्स च पवत्तिं पुच्छित्वा ‘‘को नाम तुम्हाकं राजा’’ति पुच्छि। पुक्कुसाति नाम देवाति। धम्मिकोति? आम देव धम्मिको। चतूहि सङ्गहवत्थूहि जनं सङ्गण्हाति, लोकस्स मातापितिट्ठाने ठितो, अङ्गे निपन्नदारकं विय जनं तोसेतीति। कतरस्मिं वये वत्ततीति? अथस्स वयं आचिक्खिंसु। वयेसुपि बिम्बिसारेन समवयो जातो। अथ ते राजा आह – ‘‘ताता तुम्हाकं राजा धम्मिको, वयेन च मे समानो, सक्कुणेय्याथ तुम्हाकं राजानं मम मित्तं कातु’’न्ति। सक्कोम देवाति। राजा तेसं सुङ्कं विस्सज्जेत्वा गेहञ्च दापेत्वा – ‘‘गच्छथ भण्डं विक्किणित्वा गमनकाले मं दिस्वा गच्छेय्याथा’’ति आह। ते तथा कत्वा गमनकाले राजानं अद्दसंसु। ‘‘गच्छथ तुम्हाकं राजानं मम वचनेन पुनप्पुनं आरोग्यं पुच्छित्वा ‘राजा तुम्हेहि सद्धिं मित्तभावं इच्छती’ति वदथा’’ति आह।
Tatrāyaṃ anupubbikathā – majjhimappadese kira rājagahanagare bimbisāre rajjaṃ kārente paccante takkasīlanagare pukkusāti rājā rajjaṃ kāresi. Atha takkasīlato bhaṇḍaṃ gahetvā vāṇijā rājagahaṃ āgatā paṇṇākāraṃ gahetvā rājānaṃ addasaṃsu. Rājā te vanditvā ṭhite ‘‘katthavāsino tumhe’’ti pucchi. Takkasīlavāsino devāti. Atha ne rājā janapadassa khemasubhikkhatādīni nagarassa ca pavattiṃ pucchitvā ‘‘ko nāma tumhākaṃ rājā’’ti pucchi. Pukkusāti nāma devāti. Dhammikoti? Āma deva dhammiko. Catūhi saṅgahavatthūhi janaṃ saṅgaṇhāti, lokassa mātāpitiṭṭhāne ṭhito, aṅge nipannadārakaṃ viya janaṃ tosetīti. Katarasmiṃ vaye vattatīti? Athassa vayaṃ ācikkhiṃsu. Vayesupi bimbisārena samavayo jāto. Atha te rājā āha – ‘‘tātā tumhākaṃ rājā dhammiko, vayena ca me samāno, sakkuṇeyyātha tumhākaṃ rājānaṃ mama mittaṃ kātu’’nti. Sakkoma devāti. Rājā tesaṃ suṅkaṃ vissajjetvā gehañca dāpetvā – ‘‘gacchatha bhaṇḍaṃ vikkiṇitvā gamanakāle maṃ disvā gaccheyyāthā’’ti āha. Te tathā katvā gamanakāle rājānaṃ addasaṃsu. ‘‘Gacchatha tumhākaṃ rājānaṃ mama vacanena punappunaṃ ārogyaṃ pucchitvā ‘rājā tumhehi saddhiṃ mittabhāvaṃ icchatī’ti vadathā’’ti āha.
ते साधूति पटिस्सुणित्वा गन्त्वा भण्डं पटिसामेत्वा भुत्तपातरासा राजानं उपसङ्कमित्वा वन्दिंसु। राजा ‘‘कहं भणे तुम्हे एत्तके इमे दिवसे न दिस्सथा’’ति पुच्छि। ते सब्बं पवत्तिं आरोचेसुं। राजा – ‘‘साधु, ताता, तुम्हे निस्साय मया मज्झिमप्पदेसे राजा मित्तो लद्धो’’ति अत्तमनो अहोसि। अपरभागे राजगहवासिनोपि वाणिजा तक्कसीलं अगमंसु। ते पण्णाकारं गहेत्वा आगते पुक्कुसाति राजा ‘‘कुतो आगतत्था’’ति पुच्छित्वा ‘‘राजगहतो’’ति सुत्वा ‘‘मय्हं सहायस्स नगरतो आगता तुम्हे’’ति। आम देवाति। आरोग्यं मे सहायस्साति आरोग्यं पुच्छित्वा ‘‘अज्ज पट्ठाय ये मय्हं सहायस्स नगरतो जङ्घसत्थेन वा सकटसत्थेन वा वाणिजा आगच्छन्ति, सब्बेसं मम विसयं पविट्ठकालतो पट्ठाय वसनगेहानि, राजकोट्ठागारतो निवापञ्च देन्तु, सुङ्कं विस्सज्जेन्तु, किञ्चि उपद्दवं मा करोन्तू’’ति भेरिं चरापेसि। बिम्बिसारोपि अत्तनो नगरे तथेव भेरिं चरापेसि।
Te sādhūti paṭissuṇitvā gantvā bhaṇḍaṃ paṭisāmetvā bhuttapātarāsā rājānaṃ upasaṅkamitvā vandiṃsu. Rājā ‘‘kahaṃ bhaṇe tumhe ettake ime divase na dissathā’’ti pucchi. Te sabbaṃ pavattiṃ ārocesuṃ. Rājā – ‘‘sādhu, tātā, tumhe nissāya mayā majjhimappadese rājā mitto laddho’’ti attamano ahosi. Aparabhāge rājagahavāsinopi vāṇijā takkasīlaṃ agamaṃsu. Te paṇṇākāraṃ gahetvā āgate pukkusāti rājā ‘‘kuto āgatatthā’’ti pucchitvā ‘‘rājagahato’’ti sutvā ‘‘mayhaṃ sahāyassa nagarato āgatā tumhe’’ti. Āma devāti. Ārogyaṃ me sahāyassāti ārogyaṃ pucchitvā ‘‘ajja paṭṭhāya ye mayhaṃ sahāyassa nagarato jaṅghasatthena vā sakaṭasatthena vā vāṇijā āgacchanti, sabbesaṃ mama visayaṃ paviṭṭhakālato paṭṭhāya vasanagehāni, rājakoṭṭhāgārato nivāpañca dentu, suṅkaṃ vissajjentu, kiñci upaddavaṃ mā karontū’’ti bheriṃ carāpesi. Bimbisāropi attano nagare tatheva bheriṃ carāpesi.
अथ बिम्बिसारो पुक्कुसातिस्स पण्णं पहिणि – ‘‘पच्चन्तदेसे नाम मणिमुत्तादीनि रतनानि उप्पज्जन्ति, यं मय्हं सहायस्स रज्जे दस्सनीयं वा सवनीयं वा रतनं उप्पज्जति, तत्थ मे मा मच्छरायतू’’ति। पुक्कुसातिपि – ‘‘मज्झिमदेसो नाम महाजनपदो, यं तत्थ एवरूपं रतनं उप्पज्जति, तत्थ मे सहायो मा मच्छरायतू’’ति पटिपण्णं पहिणि। एवं ते गच्छन्ते गच्छन्ते काले अञ्ञमञ्ञं अदिस्वापि दळ्हमित्ता अहेसुं।
Atha bimbisāro pukkusātissa paṇṇaṃ pahiṇi – ‘‘paccantadese nāma maṇimuttādīni ratanāni uppajjanti, yaṃ mayhaṃ sahāyassa rajje dassanīyaṃ vā savanīyaṃ vā ratanaṃ uppajjati, tattha me mā maccharāyatū’’ti. Pukkusātipi – ‘‘majjhimadeso nāma mahājanapado, yaṃ tattha evarūpaṃ ratanaṃ uppajjati, tattha me sahāyo mā maccharāyatū’’ti paṭipaṇṇaṃ pahiṇi. Evaṃ te gacchante gacchante kāle aññamaññaṃ adisvāpi daḷhamittā ahesuṃ.
एवं तेसं कतिकं कत्वा वसन्तानं पठमतरं पुक्कुसातिस्स पण्णाकारो उप्पज्जि। राजा किर अट्ठ पञ्चवण्णे अनग्घकम्बले लभि। सो – ‘‘अतिसुन्दरा इमे कम्बला, अहं सहायस्स पेसिस्सामी’’ति लाखागुळमत्ते अट्ठ सारकरण्डके लिखापेत्वा तेसु ते कम्बले पक्खिपित्वा लाखाय वट्टापेत्वा सेतवत्थेन वेठेत्वा समुग्गे पक्खिपित्वा वत्थेन वेठेत्वा राजमुद्दिकाय लञ्छेत्वा ‘‘मय्हं सहायस्स देथा’’ति अमच्चे पेसेसि। सासनञ्च अदासि – ‘‘अयं पण्णाकारो नगरमज्झे अमच्चादिपरिवुतेन दट्ठब्बो’’ति। ते गन्त्वा बिम्बिसारस्स अदंसु।
Evaṃ tesaṃ katikaṃ katvā vasantānaṃ paṭhamataraṃ pukkusātissa paṇṇākāro uppajji. Rājā kira aṭṭha pañcavaṇṇe anagghakambale labhi. So – ‘‘atisundarā ime kambalā, ahaṃ sahāyassa pesissāmī’’ti lākhāguḷamatte aṭṭha sārakaraṇḍake likhāpetvā tesu te kambale pakkhipitvā lākhāya vaṭṭāpetvā setavatthena veṭhetvā samugge pakkhipitvā vatthena veṭhetvā rājamuddikāya lañchetvā ‘‘mayhaṃ sahāyassa dethā’’ti amacce pesesi. Sāsanañca adāsi – ‘‘ayaṃ paṇṇākāro nagaramajjhe amaccādiparivutena daṭṭhabbo’’ti. Te gantvā bimbisārassa adaṃsu.
सो सासनं सुत्वा अमच्चादयो सन्निपतन्तूति भेरिं चरापेत्वा नगरमज्झे अमच्चादिपरिवुतो सेतच्छत्तेन धारियमानेन पल्लङ्कवरे निसिन्नो लञ्छनं भिन्दित्वा वत्थं अपनेत्वा समुग्गं विवरित्वा अन्तो भण्डिकं मुञ्चित्वा लाखागुळे दिस्वा ‘‘मय्हं सहायो पुक्कुसाति ‘जुतवित्तको मे सहायो’ति मञ्ञमानो मञ्ञे इमं पण्णाकारं पहिणी’’ति एकं गुळं गहेत्वा हत्थेन वट्टेत्वा तुलयन्तोव अन्तो दुस्सभण्डिकं अत्थीति अञ्ञासि। अथ नं पल्लङ्कपादे पहरित्वा तावदेव लाखा परिपति, सो नखेन करण्डकं विवरित्वा अन्तो कम्बलरतनं दिस्वा इतरेपि विवरापेसि, सब्बेपि कम्बला अहेसुं। अथ ने पत्थरापेसि, ते वण्णसम्पन्ना फस्ससम्पन्ना दीघतो सोळसहत्था तिरियं अट्ठहत्था अहेसुं। महाजनो दिस्वा अङ्गुलियो पोठेसि, चेलुक्खेपं अकासि, – ‘‘अम्हाकं रञ्ञो अदिट्ठसहायो पुक्कुसाति अदिस्वाव एवरूपं पण्णाकारं पेसेसि, युत्तं एवरूपं मित्तं कातु’’न्ति अत्तमनो अहोसि। राजा एकमेकं कम्बलं अग्घापेसि, सब्बे अनग्घा अहेसुं। तेसु चत्तारो सम्मासम्बुद्धस्स पेसेसि, चत्तारो अत्तनो घरे अकासि। ततो चिन्तेसि – ‘‘पच्छा पेसेन्तेन पठमं पेसितपण्णाकारतो अतिरेकं पेसेतुं वट्टति, सहायेन च मे अनग्घो पण्णाकारो पेसितो, किं नु खो पेसेमी’’ति?
So sāsanaṃ sutvā amaccādayo sannipatantūti bheriṃ carāpetvā nagaramajjhe amaccādiparivuto setacchattena dhāriyamānena pallaṅkavare nisinno lañchanaṃ bhinditvā vatthaṃ apanetvā samuggaṃ vivaritvā anto bhaṇḍikaṃ muñcitvā lākhāguḷe disvā ‘‘mayhaṃ sahāyo pukkusāti ‘jutavittako me sahāyo’ti maññamāno maññe imaṃ paṇṇākāraṃ pahiṇī’’ti ekaṃ guḷaṃ gahetvā hatthena vaṭṭetvā tulayantova anto dussabhaṇḍikaṃ atthīti aññāsi. Atha naṃ pallaṅkapāde paharitvā tāvadeva lākhā paripati, so nakhena karaṇḍakaṃ vivaritvā anto kambalaratanaṃ disvā itarepi vivarāpesi, sabbepi kambalā ahesuṃ. Atha ne pattharāpesi, te vaṇṇasampannā phassasampannā dīghato soḷasahatthā tiriyaṃ aṭṭhahatthā ahesuṃ. Mahājano disvā aṅguliyo poṭhesi, celukkhepaṃ akāsi, – ‘‘amhākaṃ rañño adiṭṭhasahāyo pukkusāti adisvāva evarūpaṃ paṇṇākāraṃ pesesi, yuttaṃ evarūpaṃ mittaṃ kātu’’nti attamano ahosi. Rājā ekamekaṃ kambalaṃ agghāpesi, sabbe anagghā ahesuṃ. Tesu cattāro sammāsambuddhassa pesesi, cattāro attano ghare akāsi. Tato cintesi – ‘‘pacchā pesentena paṭhamaṃ pesitapaṇṇākārato atirekaṃ pesetuṃ vaṭṭati, sahāyena ca me anaggho paṇṇākāro pesito, kiṃ nu kho pesemī’’ti?
किं पन राजगहे ततो अधिकं रतनं नत्थीति? नो नत्थि, महापुञ्ञो राजा, अपिच खो पनस्स सोतापन्नकालतो पट्ठाय ठपेत्वा तीणि रतनानि अञ्ञं रतनं सोमनस्सं जनेतुं समत्थं नाम नत्थि । सो रतनं विचिनितुं आरद्धो – रतनं नाम सविञ्ञाणकं अविञ्ञाणकन्ति दुविधं। तत्थ अविञ्ञाणकं सुवण्णरजतादि, सविञ्ञाणकं इन्द्रियबद्धं। अविञ्ञाणकं सविञ्ञाणकस्सेव अलङ्कारादिवसेन परिभोगं होति, इति इमेसु द्वीसु रतनेसु सविञ्ञाणकं सेट्ठं। सविञ्ञाणकम्पि दुविधं तिरच्छानरतनं मनुस्सरतनन्ति। तत्थ तिरच्छानरतनं हत्थिअस्सरतनं, तम्पि मनुस्सानं उपभोगत्थमेव निब्बत्तति , इति इमेसुपि द्वीसु मनुस्सरतनं सेट्ठं। मनुस्सरतनम्पि दुविधं इत्थिरतनं पुरिसरतनन्ति। तत्थ चक्कवत्तिनो रञ्ञो उप्पन्नं इत्थिरतनम्पि पुरिसस्सेव उपभोगं। इति इमेसुपि द्वीसु पुरिसरतनमेव सेट्ठं।
Kiṃ pana rājagahe tato adhikaṃ ratanaṃ natthīti? No natthi, mahāpuñño rājā, apica kho panassa sotāpannakālato paṭṭhāya ṭhapetvā tīṇi ratanāni aññaṃ ratanaṃ somanassaṃ janetuṃ samatthaṃ nāma natthi . So ratanaṃ vicinituṃ āraddho – ratanaṃ nāma saviññāṇakaṃ aviññāṇakanti duvidhaṃ. Tattha aviññāṇakaṃ suvaṇṇarajatādi, saviññāṇakaṃ indriyabaddhaṃ. Aviññāṇakaṃ saviññāṇakasseva alaṅkārādivasena paribhogaṃ hoti, iti imesu dvīsu ratanesu saviññāṇakaṃ seṭṭhaṃ. Saviññāṇakampi duvidhaṃ tiracchānaratanaṃ manussaratananti. Tattha tiracchānaratanaṃ hatthiassaratanaṃ, tampi manussānaṃ upabhogatthameva nibbattati , iti imesupi dvīsu manussaratanaṃ seṭṭhaṃ. Manussaratanampi duvidhaṃ itthiratanaṃ purisaratananti. Tattha cakkavattino rañño uppannaṃ itthiratanampi purisasseva upabhogaṃ. Iti imesupi dvīsu purisaratanameva seṭṭhaṃ.
पुरिसरतनम्पि दुविधं अगारियरतनं अनगारियरतनञ्च। तत्थ अगारियरतनेसुपि चक्कवत्तिराजा अज्ज पब्बजितसामणेरं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दति, इति इमेसुपि द्वीसु अनगारियरतनमेव सेट्ठं। अनगारियरतनम्पि दुविधं सेक्खरतनञ्च असेक्खरतनञ्च। तत्थ सतसहस्सम्पि सेक्खानं असेक्खस्स पदेसं न पापुणाति, इति इमेसुपि द्वीसु असेक्खरतनमेव सेट्ठं। तम्पि दुविधं बुद्धरतनं सावकरतनन्ति। तत्थ सतसहस्सम्पि सावकरतनानं बुद्धरतनस्स पदेसं न पापुणाति, इति इमेसुपि द्वीसू बुद्धरतनमेव सेट्ठं।
Purisaratanampi duvidhaṃ agāriyaratanaṃ anagāriyaratanañca. Tattha agāriyaratanesupi cakkavattirājā ajja pabbajitasāmaṇeraṃ pañcapatiṭṭhitena vandati, iti imesupi dvīsu anagāriyaratanameva seṭṭhaṃ. Anagāriyaratanampi duvidhaṃ sekkharatanañca asekkharatanañca. Tattha satasahassampi sekkhānaṃ asekkhassa padesaṃ na pāpuṇāti, iti imesupi dvīsu asekkharatanameva seṭṭhaṃ. Tampi duvidhaṃ buddharatanaṃ sāvakaratananti. Tattha satasahassampi sāvakaratanānaṃ buddharatanassa padesaṃ na pāpuṇāti, iti imesupi dvīsū buddharatanameva seṭṭhaṃ.
बुद्धरतनम्पि दुविधं पच्चेकबुद्धरतनं सब्बञ्ञुबुद्धरतनन्ति। तत्थ सतसहस्सम्पि पच्चेकबुद्धानं सब्बञ्ञुबुद्धस्स पदेसं न पापुणाति, इति इमेसुपि द्वीसु सब्बञ्ञुबुद्धरतनंयेव सेट्ठं। सदेवकस्मिञ्हि लोके बुद्धरतनसमं रतनं नाम नत्थि। तस्मा असदिसमेव रतनं मय्हं सहायस्स पेसेस्सामीति चिन्तेत्वा तक्कसीलवासिनो पुच्छि – ‘‘ताता तुम्हाकं जनपदे बुद्धो धम्मो सङ्घोति इमानि तीणि रतनानि दिस्सन्ती’’ति। घोसोपि सो महाराज ताव तत्थ नत्थि, दस्सनं पन कुतोति।
Buddharatanampi duvidhaṃ paccekabuddharatanaṃ sabbaññubuddharatananti. Tattha satasahassampi paccekabuddhānaṃ sabbaññubuddhassa padesaṃ na pāpuṇāti, iti imesupi dvīsu sabbaññubuddharatanaṃyeva seṭṭhaṃ. Sadevakasmiñhi loke buddharatanasamaṃ ratanaṃ nāma natthi. Tasmā asadisameva ratanaṃ mayhaṃ sahāyassa pesessāmīti cintetvā takkasīlavāsino pucchi – ‘‘tātā tumhākaṃ janapade buddho dhammo saṅghoti imāni tīṇi ratanāni dissantī’’ti. Ghosopi so mahārāja tāva tattha natthi, dassanaṃ pana kutoti.
‘‘सुन्दरं ताता’’ति राजा तुट्ठो चिन्तेसि – ‘‘सक्का भवेय्य जनसङ्गहत्थाय मय्हं सहायस्स वसनट्ठानं सम्मासम्बुद्धं पेसेतुं, बुद्धा पन पच्चन्तिमेसु जनपदेसु न अरुणं उट्ठपेन्ति। तस्मा सत्थारा गन्तुं न सक्का। सारिपुत्तमोग्गल्लानादयो महासावके पेसेतुं सक्का भवेय्य। मया पन ‘थेरा पच्चन्ते वसन्ती’ति सुत्वापि मनुस्से पेसेत्वा ते अत्तनो समीपं आणापेत्वा उपट्ठातुमेव युत्तं। तस्मा न थेरेहिपि सक्का गन्तुं। येन पनाकारेन सासने पेसिते सत्था च महासावका च गता विय होन्ति, तेनाकारेन सासनं पहिणिस्सामी’’ति। चिन्तेत्वा चतुरतनायामं विदत्थिमत्तपुथुलं नातितनुं नातिबहलं सुवण्णपट्टं कारापेत्वा ‘‘तत्थ अज्ज अक्खरानि लिखिस्सामी’’ति। पातोव सीसं न्हायित्वा उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय भुत्तपातरासो अपनीतगन्धमालाभरणो सुवण्णसरकेन जातिहिङ्गुलिकं आदाय हेट्ठतो पट्ठाय द्वारानि पिदहन्तो पासादमारुय्ह पुब्बदिसामुखं सीहपञ्जरं विवरित्वा आकासतले निसीदित्वा सुवण्णपट्टे अक्खरानि लिखन्तो – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पन्नो अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’’ति। बुद्धगुणे ताव एकदेसेन लिखि।
‘‘Sundaraṃ tātā’’ti rājā tuṭṭho cintesi – ‘‘sakkā bhaveyya janasaṅgahatthāya mayhaṃ sahāyassa vasanaṭṭhānaṃ sammāsambuddhaṃ pesetuṃ, buddhā pana paccantimesu janapadesu na aruṇaṃ uṭṭhapenti. Tasmā satthārā gantuṃ na sakkā. Sāriputtamoggallānādayo mahāsāvake pesetuṃ sakkā bhaveyya. Mayā pana ‘therā paccante vasantī’ti sutvāpi manusse pesetvā te attano samīpaṃ āṇāpetvā upaṭṭhātumeva yuttaṃ. Tasmā na therehipi sakkā gantuṃ. Yena panākārena sāsane pesite satthā ca mahāsāvakā ca gatā viya honti, tenākārena sāsanaṃ pahiṇissāmī’’ti. Cintetvā caturatanāyāmaṃ vidatthimattaputhulaṃ nātitanuṃ nātibahalaṃ suvaṇṇapaṭṭaṃ kārāpetvā ‘‘tattha ajja akkharāni likhissāmī’’ti. Pātova sīsaṃ nhāyitvā uposathaṅgāni adhiṭṭhāya bhuttapātarāso apanītagandhamālābharaṇo suvaṇṇasarakena jātihiṅgulikaṃ ādāya heṭṭhato paṭṭhāya dvārāni pidahanto pāsādamāruyha pubbadisāmukhaṃ sīhapañjaraṃ vivaritvā ākāsatale nisīditvā suvaṇṇapaṭṭe akkharāni likhanto – ‘‘idha tathāgato loke uppanno arahaṃ sammāsambuddho vijjācaraṇasampanno sugato lokavidū anuttaro purisadammasārathi satthā devamanussānaṃ buddho bhagavā’’ti. Buddhaguṇe tāva ekadesena likhi.
ततो ‘‘एवं दस पारमियो पूरेत्वा तुसितभवनतो चवित्वा मातुकुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि , एवं लोकविवरणं अहोसि, मातुकुच्छियं वसमाने इदं नाम अहोसि, अगारमज्झे वसमाने इदं नाम अहोसि, एवं महाभिनिक्खमनं निक्खन्तो एवं महापधानं पदहि। एवं दुक्करकारिकं कत्वा महाबोधिमण्डं आरुय्ह अपराजितपल्लङ्के निसिन्नो सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पटिविज्झन्तस्स एवं लोकविवरणं अहोसि। सदेवके लोके अञ्ञं एवरूपं रतनं नाम नत्थीति।
Tato ‘‘evaṃ dasa pāramiyo pūretvā tusitabhavanato cavitvā mātukucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi , evaṃ lokavivaraṇaṃ ahosi, mātukucchiyaṃ vasamāne idaṃ nāma ahosi, agāramajjhe vasamāne idaṃ nāma ahosi, evaṃ mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto evaṃ mahāpadhānaṃ padahi. Evaṃ dukkarakārikaṃ katvā mahābodhimaṇḍaṃ āruyha aparājitapallaṅke nisinno sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhi, sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhantassa evaṃ lokavivaraṇaṃ ahosi. Sadevake loke aññaṃ evarūpaṃ ratanaṃ nāma natthīti.
यंकिञ्चि वित्तं इध वा हुरं वा,
Yaṃkiñci vittaṃ idha vā huraṃ vā,
सग्गेसु वा यं रतनं पणीतं।
Saggesu vā yaṃ ratanaṃ paṇītaṃ;
न नो समं अत्थि तथागतेन,
Na no samaṃ atthi tathāgatena,
इदम्पि बुद्धे रतनं पणीतं।
Idampi buddhe ratanaṃ paṇītaṃ;
एतेन सच्चेन सुवत्थि होतू’’ति॥ (खु॰ पा॰ ६.३; सु॰ नि॰ २२६) –
Etena saccena suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.3; su. ni. 226) –
एवं एकदेसेन बुद्धगुणेपि लिखित्वा दुतियं धम्मरतनं थोमेन्तो – ‘‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो…पे॰… पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’’ति। ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति। ‘‘सत्थारा देसितधम्मो नाम एवरूपो च एवरूपो चा’’ति सत्ततिंस बोधिपक्खिये एकदेसेन लिखित्वा –
Evaṃ ekadesena buddhaguṇepi likhitvā dutiyaṃ dhammaratanaṃ thomento – ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo…pe… paccattaṃ veditabbo viññūhī’’ti. ‘‘Cattāro satipaṭṭhānā…pe… ariyo aṭṭhaṅgiko maggo’’ti. ‘‘Satthārā desitadhammo nāma evarūpo ca evarūpo cā’’ti sattatiṃsa bodhipakkhiye ekadesena likhitvā –
‘‘यं बुद्धसेट्ठो परिवण्णयी सुचिं,
‘‘Yaṃ buddhaseṭṭho parivaṇṇayī suciṃ,
समाधिमानन्तरिकञ्ञमाहु।
Samādhimānantarikaññamāhu;
समाधिना तेन समो न विज्जति,
Samādhinā tena samo na vijjati,
इदम्पि धम्मे रतनं पणीतं।
Idampi dhamme ratanaṃ paṇītaṃ;
एतेन सच्चेन सुवत्थि होतू’’ति॥ (खु॰ पा॰ ६.५; सु॰ नि॰ २२८) –
Etena saccena suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.5; su. ni. 228) –
एवं एकदेसेन धम्मगुणे लिखित्वा ततियं सङ्घरतनं थोमेन्तो – ‘‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो…पे॰… पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’’ति। ‘‘कुलपुत्ता नाम सत्थु धम्मकथं सुत्वा एवं निक्खमित्वा पब्बजन्ति, केचि सेतच्छत्तं पहाय पब्बजन्ति, केचि उपरज्जं, केचि सेनापतिट्ठानादीनि पहाय पब्बजन्ति। पब्बजित्वा च पन इमञ्च पटिपत्तिं पूरेन्ती’’ति चूळसीलमज्झिमसीलमहासीलादीनि एकदेसेन लिखित्वा छद्वारसंवरं सतिसम्पजञ्ञं चतुपच्चयसन्तोसं नवविधं सेनासनं, नीवरणप्पहानं परिकम्मं झानाभिञ्ञा अट्ठतिंस कम्मट्ठानानि याव आसवक्खया एकदेसेन लिखि, सोळसविधं आनापानस्सतिकम्मट्ठानं वित्थारेनेव लिखित्वा ‘‘सत्थु सावकसङ्घो नाम एवरूपेहि च गुणेहि समन्नागतो।
Evaṃ ekadesena dhammaguṇe likhitvā tatiyaṃ saṅgharatanaṃ thomento – ‘‘suppaṭipanno bhagavato sāvakasaṅgho…pe… puññakkhettaṃ lokassā’’ti. ‘‘Kulaputtā nāma satthu dhammakathaṃ sutvā evaṃ nikkhamitvā pabbajanti, keci setacchattaṃ pahāya pabbajanti, keci uparajjaṃ, keci senāpatiṭṭhānādīni pahāya pabbajanti. Pabbajitvā ca pana imañca paṭipattiṃ pūrentī’’ti cūḷasīlamajjhimasīlamahāsīlādīni ekadesena likhitvā chadvārasaṃvaraṃ satisampajaññaṃ catupaccayasantosaṃ navavidhaṃ senāsanaṃ, nīvaraṇappahānaṃ parikammaṃ jhānābhiññā aṭṭhatiṃsa kammaṭṭhānāni yāva āsavakkhayā ekadesena likhi, soḷasavidhaṃ ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ vitthāreneva likhitvā ‘‘satthu sāvakasaṅgho nāma evarūpehi ca guṇehi samannāgato.
ये पुग्गला अट्ठसतं पसट्ठा,
Ye puggalā aṭṭhasataṃ pasaṭṭhā,
चत्तारि एतानि युगानि होन्ति।
Cattāri etāni yugāni honti;
ते दक्खिणेय्या सुगतस्स सावका,
Te dakkhiṇeyyā sugatassa sāvakā,
एतेसु दिन्नानि महप्फलानि।
Etesu dinnāni mahapphalāni;
इदम्पि सङ्घे रतनं पणीतं,
Idampi saṅghe ratanaṃ paṇītaṃ,
एतेन सच्चेन सुवत्थि होतू’’ति॥ (खु॰ पा॰ ६.६; सु॰ नि॰ २२९) –
Etena saccena suvatthi hotū’’ti. (khu. pā. 6.6; su. ni. 229) –
एवं एकदेसेन सङ्घगुणे लिखित्वा – ‘‘भगवतो सासनं स्वाक्खातं निय्यानिकं, सचे मय्हं सहायो सक्कोति, निक्खमित्वा पब्बजतू’’ति लिखित्वा सुवण्णपट्टं संहरित्वा सुखुमकम्बलेन वेठेत्वा सारसमुग्गे पक्खिपित्वा तं समुग्गं सुवण्णमये, सुवण्णमयं, रजतमये रजतमयं मणिमये, मणिमयं पवाळमये, पवाळमयं लोहितङ्कमये, लोहितङ्कमयं मसारगल्लमये, मसारगल्लमयं फलिकमये, फलिकमयं दन्तमये, दन्तमयं सब्बरतनमये, सब्बरतनमयं किलञ्जमये, किलञ्जमयं समुग्गं सारकरण्डके ठपेसि।
Evaṃ ekadesena saṅghaguṇe likhitvā – ‘‘bhagavato sāsanaṃ svākkhātaṃ niyyānikaṃ, sace mayhaṃ sahāyo sakkoti, nikkhamitvā pabbajatū’’ti likhitvā suvaṇṇapaṭṭaṃ saṃharitvā sukhumakambalena veṭhetvā sārasamugge pakkhipitvā taṃ samuggaṃ suvaṇṇamaye, suvaṇṇamayaṃ, rajatamaye rajatamayaṃ maṇimaye, maṇimayaṃ pavāḷamaye, pavāḷamayaṃ lohitaṅkamaye, lohitaṅkamayaṃ masāragallamaye, masāragallamayaṃ phalikamaye, phalikamayaṃ dantamaye, dantamayaṃ sabbaratanamaye, sabbaratanamayaṃ kilañjamaye, kilañjamayaṃ samuggaṃ sārakaraṇḍake ṭhapesi.
पुन सारकरण्डकं सुवण्णकरण्डकेति पुरिमनयेनेव हरित्वा सब्बरतनमयं करण्डकं किलञ्जमये करण्डके ठपेसि। ततो किलञ्जमयं करण्डकं सारमयपेळायाति पुन वुत्तनयेनेव हरित्वा सब्बरतनमयं पेळं किलञ्जमयपेळाय ठपेत्वा बहि वत्थेन वेठेत्वा राजमुद्दिकाय लञ्छेत्वा अमच्चे आणापेसि – ‘‘मम आणापवत्तिट्ठाने मग्गं अलङ्कारापेथ मग्गो अट्ठुसभवित्थतो होतु, चतुउसभट्ठानं सोधितमत्तकमेव होतु, मज्झे चतुउसभं राजानुभावेन पटियादेथा’’ति। ततो मङ्गलहत्थिं अलङ्कारापेत्वा तस्स उपरि पल्लङ्कं पञ्ञपेत्वा सेतच्छत्तं उस्सापेत्वा नगरवीथियो सित्तसम्मट्ठा समुस्सितद्धजपटाका कदलिपुण्णघटगन्धधूमपुप्फादीहि सुप्पटिमण्डिता कारेत्वा ‘‘अत्तनो अत्तनो विसयप्पदेसे एवरूपं पूजं कारेन्तू’’ति अन्तरभोगिकानं जवनदूते पेसेत्वा सयं सब्बालङ्कारेन अलङ्करित्वा – ‘‘सब्बताळावचरसम्मिस्सबलकायपरिवुतो पण्णाकारं पेसेमी’’ति अत्तनो विसयपरियन्तं गन्त्वा अमच्चस्स मुखसासनं अदासि – ‘‘तात मय्हं सहायो पुक्कुसाति इमं पण्णाकारं पटिच्छन्तो ओरोधमज्झे अपटिच्छित्वा पासादं आरुय्ह पटिच्छतू’’ति। एवं सासनं दत्वा पच्चन्तदेसं सत्था गच्छतीति पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा निवत्ति। अन्तरभोगिका तेनेव नियामेन मग्गं पटियादेत्वा पण्णाकारं नयिंसु।
Puna sārakaraṇḍakaṃ suvaṇṇakaraṇḍaketi purimanayeneva haritvā sabbaratanamayaṃ karaṇḍakaṃ kilañjamaye karaṇḍake ṭhapesi. Tato kilañjamayaṃ karaṇḍakaṃ sāramayapeḷāyāti puna vuttanayeneva haritvā sabbaratanamayaṃ peḷaṃ kilañjamayapeḷāya ṭhapetvā bahi vatthena veṭhetvā rājamuddikāya lañchetvā amacce āṇāpesi – ‘‘mama āṇāpavattiṭṭhāne maggaṃ alaṅkārāpetha maggo aṭṭhusabhavitthato hotu, catuusabhaṭṭhānaṃ sodhitamattakameva hotu, majjhe catuusabhaṃ rājānubhāvena paṭiyādethā’’ti. Tato maṅgalahatthiṃ alaṅkārāpetvā tassa upari pallaṅkaṃ paññapetvā setacchattaṃ ussāpetvā nagaravīthiyo sittasammaṭṭhā samussitaddhajapaṭākā kadalipuṇṇaghaṭagandhadhūmapupphādīhi suppaṭimaṇḍitā kāretvā ‘‘attano attano visayappadese evarūpaṃ pūjaṃ kārentū’’ti antarabhogikānaṃ javanadūte pesetvā sayaṃ sabbālaṅkārena alaṅkaritvā – ‘‘sabbatāḷāvacarasammissabalakāyaparivuto paṇṇākāraṃ pesemī’’ti attano visayapariyantaṃ gantvā amaccassa mukhasāsanaṃ adāsi – ‘‘tāta mayhaṃ sahāyo pukkusāti imaṃ paṇṇākāraṃ paṭicchanto orodhamajjhe apaṭicchitvā pāsādaṃ āruyha paṭicchatū’’ti. Evaṃ sāsanaṃ datvā paccantadesaṃ satthā gacchatīti pañcapatiṭṭhitena vanditvā nivatti. Antarabhogikā teneva niyāmena maggaṃ paṭiyādetvā paṇṇākāraṃ nayiṃsu.
पुक्कुसातिपि अत्तनो रज्जसीमतो पट्ठाय तेनेव नियामेन मग्गं पटियादेत्वा नगरं अलङ्कारापेत्वा पण्णाकारस्स पच्चुग्गमनं अकासि। पण्णाकारो तक्कसीलं पापुणन्तो उपोसथदिवसे पापुणि, पण्णाकारं गहेत्वा गतअमच्चोपि रञ्ञो वुत्तसासनं आरोचेसि। राजा तं सुत्वा पण्णाकारेन सद्धिं आगतानं कत्तब्बकिच्चं विचारेत्वा पण्णाकारं आदाय पासादं आरुय्ह ‘‘मा इध कोचि पविसतू’’ति द्वारे आरक्खं कारेत्वा सीहपञ्जरं विवरित्वा पण्णाकारं उच्चासने ठपेत्वा सयं नीचासने निसिन्नो लञ्छनं भिन्दित्वा निवासनं अपनेत्वा किलञ्जपेळतो पट्ठाय अनुपुब्बेन विवरन्तो सारमयं समुग्गं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘महापरिहारो नायं अञ्ञस्स रतनस्स भविस्सति, अद्धा मज्झिमदेसे सोतब्बयुत्तकं रतनं उप्पन्न’’न्ति। अथ तं समुग्गं विवरित्वा राजलञ्छनं भिन्दित्वा सुखुमकम्बलं उभतो वियूहित्वा सुवण्णपट्टं अद्दस।
Pukkusātipi attano rajjasīmato paṭṭhāya teneva niyāmena maggaṃ paṭiyādetvā nagaraṃ alaṅkārāpetvā paṇṇākārassa paccuggamanaṃ akāsi. Paṇṇākāro takkasīlaṃ pāpuṇanto uposathadivase pāpuṇi, paṇṇākāraṃ gahetvā gataamaccopi rañño vuttasāsanaṃ ārocesi. Rājā taṃ sutvā paṇṇākārena saddhiṃ āgatānaṃ kattabbakiccaṃ vicāretvā paṇṇākāraṃ ādāya pāsādaṃ āruyha ‘‘mā idha koci pavisatū’’ti dvāre ārakkhaṃ kāretvā sīhapañjaraṃ vivaritvā paṇṇākāraṃ uccāsane ṭhapetvā sayaṃ nīcāsane nisinno lañchanaṃ bhinditvā nivāsanaṃ apanetvā kilañjapeḷato paṭṭhāya anupubbena vivaranto sāramayaṃ samuggaṃ disvā cintesi – ‘‘mahāparihāro nāyaṃ aññassa ratanassa bhavissati, addhā majjhimadese sotabbayuttakaṃ ratanaṃ uppanna’’nti. Atha taṃ samuggaṃ vivaritvā rājalañchanaṃ bhinditvā sukhumakambalaṃ ubhato viyūhitvā suvaṇṇapaṭṭaṃ addasa.
सो तं पसारेत्वा – ‘‘मनापानि वत अक्खरानि समसीसानि समपन्तीनि चतुरस्सानी’’तिआदितो पट्ठाय वाचेतुं आरभि। तस्स – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पन्नो’’ति बुद्धगुणे वाचेन्तस्स बलवसोमनस्सं उप्पज्जि, नवनवुतिलोमकूपसहस्सानि उद्धग्गलोमानि अहेसुं। अत्तनो ठितभावं वा निसिन्नभावं वा न जानाति। अथस्स – ‘‘कप्पकोटिसतसहस्सेहिपि एतं दुल्लभसासनं सहायं निस्साय सोतुं लभामी’’ति भिय्यो बलवपीति उदपादि। सो हि उपरि वाचेतुं असक्कोन्तो याव पीतिवेगपस्सद्धिया निसीदित्वा परतो – ‘‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो’’ति धम्मगुणे आरभि। तत्रापिस्स तथेव अहोसि। सो पुन याव पीतिवेगपस्सद्धिया निसीदित्वा परतो ‘‘सुप्पटिपन्नो’’ति सङ्घगुणे आरभि । तत्रापिस्स तथेव अहोसि। अथ सब्बपरियन्ते आनापानस्सतिकम्मट्ठानं वाचेत्वा चतुक्कपञ्चकज्झानानि निब्बत्तेसि, सो झानसुखेनेव वीतिनामेसि। अञ्ञो कोचि दट्ठुं न लभति, एकोव चूळुपट्ठाको पविसति। एवं अद्धमासमत्तं वीतिनामेसि।
So taṃ pasāretvā – ‘‘manāpāni vata akkharāni samasīsāni samapantīni caturassānī’’tiādito paṭṭhāya vācetuṃ ārabhi. Tassa – ‘‘idha tathāgato loke uppanno’’ti buddhaguṇe vācentassa balavasomanassaṃ uppajji, navanavutilomakūpasahassāni uddhaggalomāni ahesuṃ. Attano ṭhitabhāvaṃ vā nisinnabhāvaṃ vā na jānāti. Athassa – ‘‘kappakoṭisatasahassehipi etaṃ dullabhasāsanaṃ sahāyaṃ nissāya sotuṃ labhāmī’’ti bhiyyo balavapīti udapādi. So hi upari vācetuṃ asakkonto yāva pītivegapassaddhiyā nisīditvā parato – ‘‘svākkhāto bhagavatā dhammo’’ti dhammaguṇe ārabhi. Tatrāpissa tatheva ahosi. So puna yāva pītivegapassaddhiyā nisīditvā parato ‘‘suppaṭipanno’’ti saṅghaguṇe ārabhi . Tatrāpissa tatheva ahosi. Atha sabbapariyante ānāpānassatikammaṭṭhānaṃ vācetvā catukkapañcakajjhānāni nibbattesi, so jhānasukheneva vītināmesi. Añño koci daṭṭhuṃ na labhati, ekova cūḷupaṭṭhāko pavisati. Evaṃ addhamāsamattaṃ vītināmesi.
नागरा राजङ्गणे सन्निपतित्वा उक्कुट्ठिं अकंसु ‘‘पण्णाकारं पटिच्छितदिवसतो पट्ठाय बलदस्सनं वा नाटकदस्सनं वा नत्थि, विनिच्छयदानं नत्थि, राजा सहायेन पहितं पण्णाकारं यस्सिच्छति तस्स दस्सेतु, राजानो नाम एकच्चस्स पण्णाकारवसेनपि वञ्चेत्वा रज्जं अत्तनो कातुं वायमन्ति। किं नाम अम्हाकं राजा करोती’’ति? राजा उक्कुट्ठिसद्दं सुत्वा – ‘‘रज्जं नु खो धारेमि, उदाहु सत्थार’’न्ति चिन्तेसि। अथस्स एतदहोसि – ‘‘रज्जकारितअत्तभावो नाम नेव गणकेन, न गणकमहामत्तेन गणेतुं सक्को। सत्थुसासनं धारेस्सामी’’ति सयने ठपितं असिं गहेत्वा केसे छिन्दित्वा सीहपञ्जरं विवरित्वा – ‘‘एतं गहेत्वा रज्जं कारेथा’’ति सद्धिं चूळामणिना केसकलापं परिसमज्झे पातेसि, महाजनो तं उक्खिपित्वा – ‘‘सहायकसन्तिका लद्धपण्णाकारा नाम राजानो तुम्हादिसा होन्ति देवा’’ति एकप्पहारेनेव विरवि। रञ्ञोपि द्वङ्गुलमत्तं केसमस्सु अहोसि। बोधिसत्तस्स पब्बज्जासदिसमेव किर जातं।
Nāgarā rājaṅgaṇe sannipatitvā ukkuṭṭhiṃ akaṃsu ‘‘paṇṇākāraṃ paṭicchitadivasato paṭṭhāya baladassanaṃ vā nāṭakadassanaṃ vā natthi, vinicchayadānaṃ natthi, rājā sahāyena pahitaṃ paṇṇākāraṃ yassicchati tassa dassetu, rājāno nāma ekaccassa paṇṇākāravasenapi vañcetvā rajjaṃ attano kātuṃ vāyamanti. Kiṃ nāma amhākaṃ rājā karotī’’ti? Rājā ukkuṭṭhisaddaṃ sutvā – ‘‘rajjaṃ nu kho dhāremi, udāhu satthāra’’nti cintesi. Athassa etadahosi – ‘‘rajjakāritaattabhāvo nāma neva gaṇakena, na gaṇakamahāmattena gaṇetuṃ sakko. Satthusāsanaṃ dhāressāmī’’ti sayane ṭhapitaṃ asiṃ gahetvā kese chinditvā sīhapañjaraṃ vivaritvā – ‘‘etaṃ gahetvā rajjaṃ kārethā’’ti saddhiṃ cūḷāmaṇinā kesakalāpaṃ parisamajjhe pātesi, mahājano taṃ ukkhipitvā – ‘‘sahāyakasantikā laddhapaṇṇākārā nāma rājāno tumhādisā honti devā’’ti ekappahāreneva viravi. Raññopi dvaṅgulamattaṃ kesamassu ahosi. Bodhisattassa pabbajjāsadisameva kira jātaṃ.
ततो चूळुपट्ठाकं पेसेत्वा अन्तरापणा द्वे कासायवत्थानि मत्तिकापत्तञ्च आहरापेत्वा – ‘‘ये लोके अरहन्तो, ते उद्दिस्स मय्हं पब्बज्जा’’ति सत्थारं उद्दिस्स एकं कासावं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा पत्तं वामअंसकूटे कत्वा कत्तरदण्डं गहेत्वा – ‘‘सोभति नु खो मे पब्बज्जा नो वा’’ति महातले कतिपयवारे अपरापरं चङ्कमित्वा – ‘‘सोभति मे पब्बज्जा’’ति द्वारं विवरित्वा पासादा ओतरि। ओतरन्तं पन नं तीसु द्वारेसु ठितनाटकादीनि दिस्वापि न सञ्जानिंसु। ‘‘एको पच्चेकबुद्धो अम्हाकं रञ्ञो धम्मकथं कथेतुं आगतो’’ति किर चिन्तयिंसु। उपरिपासादं पन आरुय्ह रञ्ञो ठितनिसिन्नट्ठानानि दिस्वा राजा गतोति ञत्वा समुद्दमज्झे ओसीदमानाय नावाय जनो विय एकप्पहारेनेव विरविंसु। कुलपुत्तं भूमितलं ओतिण्णमत्तं अट्ठारससेनियो सब्बे नागरा बलकाया च परिवारेत्वा महाविरवं विरविंसु। अमच्चापि तं एतदवोचुं – ‘‘देव मज्झिमदेसराजानो नाम बहुमाया, सासनं पेसेत्वा बुद्धरतनं नाम लोके उप्पन्नं वा नो वाति ञत्वा गमिस्सथ , निवत्तथ देवा’’ति। सद्दहामहं मय्हं सहायकस्स, तस्स मया सद्धिं द्वेज्झवचनं नाम नत्थि, तिट्ठथ तुम्हेति। ते अनुगच्छन्तियेव।
Tato cūḷupaṭṭhākaṃ pesetvā antarāpaṇā dve kāsāyavatthāni mattikāpattañca āharāpetvā – ‘‘ye loke arahanto, te uddissa mayhaṃ pabbajjā’’ti satthāraṃ uddissa ekaṃ kāsāvaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā pattaṃ vāmaaṃsakūṭe katvā kattaradaṇḍaṃ gahetvā – ‘‘sobhati nu kho me pabbajjā no vā’’ti mahātale katipayavāre aparāparaṃ caṅkamitvā – ‘‘sobhati me pabbajjā’’ti dvāraṃ vivaritvā pāsādā otari. Otarantaṃ pana naṃ tīsu dvāresu ṭhitanāṭakādīni disvāpi na sañjāniṃsu. ‘‘Eko paccekabuddho amhākaṃ rañño dhammakathaṃ kathetuṃ āgato’’ti kira cintayiṃsu. Uparipāsādaṃ pana āruyha rañño ṭhitanisinnaṭṭhānāni disvā rājā gatoti ñatvā samuddamajjhe osīdamānāya nāvāya jano viya ekappahāreneva viraviṃsu. Kulaputtaṃ bhūmitalaṃ otiṇṇamattaṃ aṭṭhārasaseniyo sabbe nāgarā balakāyā ca parivāretvā mahāviravaṃ viraviṃsu. Amaccāpi taṃ etadavocuṃ – ‘‘deva majjhimadesarājāno nāma bahumāyā, sāsanaṃ pesetvā buddharatanaṃ nāma loke uppannaṃ vā no vāti ñatvā gamissatha , nivattatha devā’’ti. Saddahāmahaṃ mayhaṃ sahāyakassa, tassa mayā saddhiṃ dvejjhavacanaṃ nāma natthi, tiṭṭhatha tumheti. Te anugacchantiyeva.
कुलपुत्तो कत्तरदण्डेन लेखं कत्वा – ‘‘इदं रज्जं कस्सा’’ति आह? तुम्हाकं देवाति। यो इमं लेखं अन्तरं करोति, राजाणाय कारेतब्बोति। महाजनकजातके बोधिसत्तेन कतलेखं सीवलिदेवी अन्तरं कातुं अविसहन्ती विवत्तमाना अगमासि। तस्सा गतमग्गेन महाजनो अगमासि। तं पन लेखं महाजनो अन्तरं कातुं न विसहि, लेखं उस्सीसकं कत्वा विवत्तमाना विरविंसु। कुलपुत्तो ‘‘अयं मे गतट्ठाने दन्तकट्ठं वा मुखोदकं वा दस्सती’’ति अन्तमसो एकचेटकम्पि अग्गहेत्वा पक्कामि। एवं किरस्स अहोसि ‘‘मम सत्था च महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा एककोव पब्बजितो’’ति एककोव अगमासि। ‘‘सत्थु लज्जामी’’ति च – ‘‘सत्था किर मे पब्बजित्वा यानं नारुळ्हो’’ति च अन्तमसो एकपटलिकम्पि उपाहनं नारुहि, पण्णच्छत्तकम्पि न धारेसि। महाजनो रुक्खपाकारट्टालकादीनि आरुय्ह एस अम्हाकं राजा गच्छतीति ओलोकेसि। कुलपुत्तो – ‘‘दूरं गन्तब्बं, न सक्का एकेन मग्गो नित्थरितु’’न्ति एकं सत्थवाहं अनुबन्धि। सुखुमालस्स कुलपुत्तस्स कठिनतत्ताय पथविया गछन्तस्स पादतलेसु फोटा उट्ठहित्वा भिज्जन्ति, दुक्खा वेदना उप्पज्जन्ति। सत्थवाहे खन्धावारं बन्धित्वा निसिन्ने कुलपुत्तो मग्गा ओक्कम्म एकस्मिं रुक्खमूले निसीदति। निसिन्नट्ठाने पादपरिकम्मं वा पिट्ठिपरिकम्मं वा कत्ता नाम नत्थि, कुलपुत्तो आनापानचतुत्थज्झानं समापज्जित्वा मग्गदरथकिलमथपरिळाहं विक्खम्भेत्वा झानरतिया वीतिनामेति।
Kulaputto kattaradaṇḍena lekhaṃ katvā – ‘‘idaṃ rajjaṃ kassā’’ti āha? Tumhākaṃ devāti. Yo imaṃ lekhaṃ antaraṃ karoti, rājāṇāya kāretabboti. Mahājanakajātake bodhisattena katalekhaṃ sīvalidevī antaraṃ kātuṃ avisahantī vivattamānā agamāsi. Tassā gatamaggena mahājano agamāsi. Taṃ pana lekhaṃ mahājano antaraṃ kātuṃ na visahi, lekhaṃ ussīsakaṃ katvā vivattamānā viraviṃsu. Kulaputto ‘‘ayaṃ me gataṭṭhāne dantakaṭṭhaṃ vā mukhodakaṃ vā dassatī’’ti antamaso ekaceṭakampi aggahetvā pakkāmi. Evaṃ kirassa ahosi ‘‘mama satthā ca mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā ekakova pabbajito’’ti ekakova agamāsi. ‘‘Satthu lajjāmī’’ti ca – ‘‘satthā kira me pabbajitvā yānaṃ nāruḷho’’ti ca antamaso ekapaṭalikampi upāhanaṃ nāruhi, paṇṇacchattakampi na dhāresi. Mahājano rukkhapākāraṭṭālakādīni āruyha esa amhākaṃ rājā gacchatīti olokesi. Kulaputto – ‘‘dūraṃ gantabbaṃ, na sakkā ekena maggo nittharitu’’nti ekaṃ satthavāhaṃ anubandhi. Sukhumālassa kulaputtassa kaṭhinatattāya pathaviyā gachantassa pādatalesu phoṭā uṭṭhahitvā bhijjanti, dukkhā vedanā uppajjanti. Satthavāhe khandhāvāraṃ bandhitvā nisinne kulaputto maggā okkamma ekasmiṃ rukkhamūle nisīdati. Nisinnaṭṭhāne pādaparikammaṃ vā piṭṭhiparikammaṃ vā kattā nāma natthi, kulaputto ānāpānacatutthajjhānaṃ samāpajjitvā maggadarathakilamathapariḷāhaṃ vikkhambhetvā jhānaratiyā vītināmeti.
पुनदिवसे उट्ठिते अरुणे सरीरपटिजग्गनं कत्वा पुन सत्थवाहं अनुबन्धति। पातरासकाले कुलपुत्तस्स पत्तं गहेत्वा खादनीयं भोजनीयं पत्ते पक्खिपित्वा देन्ति। तं उत्तण्डुलम्पि होति किलिन्नम्पि समसक्खरम्पि अलोणातिलोणम्पि, कुलपुत्तो पविसनट्ठानं पच्चवेक्खित्वा अमतं विय परिभुञ्जित्वा एतेन नियामेन अट्ठहि ऊनकानि द्वे योजनसतानि गतो। जेतवनद्वारकोट्ठकस्स पन समीपेन गच्छन्तोपि – ‘‘कहं सत्था वसती’’ति नापुच्छि। कस्मा? सत्थुगारवेन चेव रञ्ञो पेसितसासनवसेन च। रञ्ञो हि – ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जती’’ति सत्थारं राजगहे उप्पन्नं विय कत्वा सासनं पेसितं, तस्मा नं अपुच्छित्वाव पञ्चचत्तालीसयोजनमत्तं मग्गं अतिक्कन्तो। सो सूरियत्थङ्गमनवेलाय राजगहं पत्वा सत्था कहं वसतीति पुच्छि। कुतो नु, भन्ते, आगतोति? इतो उत्तरतोति। सत्था तुय्हं आगतमग्गे इतो पञ्चचत्तालीसयोजनमत्ते सावत्थि नाम अत्थि, तत्थ वसतीति। कुलपुत्तो चिन्तेसि – ‘‘इदानि अकालो न सक्का गन्तुं, अज्ज इधेव वसित्वा स्वे सत्थु सन्तिकं गमिस्सामी’’ति। ततो – ‘‘विकाले सम्पत्तपब्बजिता कहं वसन्ती’’ति पुच्छि। इमाय कुम्भकारसालाय, भन्तेति। अथ सो तं कुम्भकारं याचित्वा तत्थ वासत्थाय पविसित्वा निसीदि।
Punadivase uṭṭhite aruṇe sarīrapaṭijagganaṃ katvā puna satthavāhaṃ anubandhati. Pātarāsakāle kulaputtassa pattaṃ gahetvā khādanīyaṃ bhojanīyaṃ patte pakkhipitvā denti. Taṃ uttaṇḍulampi hoti kilinnampi samasakkharampi aloṇātiloṇampi, kulaputto pavisanaṭṭhānaṃ paccavekkhitvā amataṃ viya paribhuñjitvā etena niyāmena aṭṭhahi ūnakāni dve yojanasatāni gato. Jetavanadvārakoṭṭhakassa pana samīpena gacchantopi – ‘‘kahaṃ satthā vasatī’’ti nāpucchi. Kasmā? Satthugāravena ceva rañño pesitasāsanavasena ca. Rañño hi – ‘‘idha tathāgato loke uppajjatī’’ti satthāraṃ rājagahe uppannaṃ viya katvā sāsanaṃ pesitaṃ, tasmā naṃ apucchitvāva pañcacattālīsayojanamattaṃ maggaṃ atikkanto. So sūriyatthaṅgamanavelāya rājagahaṃ patvā satthā kahaṃ vasatīti pucchi. Kuto nu, bhante, āgatoti? Ito uttaratoti. Satthā tuyhaṃ āgatamagge ito pañcacattālīsayojanamatte sāvatthi nāma atthi, tattha vasatīti. Kulaputto cintesi – ‘‘idāni akālo na sakkā gantuṃ, ajja idheva vasitvā sve satthu santikaṃ gamissāmī’’ti. Tato – ‘‘vikāle sampattapabbajitā kahaṃ vasantī’’ti pucchi. Imāya kumbhakārasālāya, bhanteti. Atha so taṃ kumbhakāraṃ yācitvā tattha vāsatthāya pavisitvā nisīdi.
भगवापि तंदिवसं पच्चूसकाले लोकं वोलोकेन्तो पुक्कुसातिं दिस्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं कुलपुत्तो सहायेन पेसितं सासनमत्तकं वाचेत्वा अतिरेकतियोजनसतिकं महारज्जं पहाय मं उद्दिस्स पब्बजित्वा अट्ठहि ऊनकानि द्वे योजनसतानि अतिक्कम्म राजगहं पापुणिस्सति, मयि अगच्छन्ते पन तीणि सामञ्ञफलानि अप्पटिविज्झित्वा एकरत्तिवासेन अनाथकालकिरियं करिस्सति, मयि पन गते तीणि सामञ्ञफलानि पटिविज्झिस्सति। जनसङ्गहत्थायेव पन मया सतसहस्सकप्पाधिकानि चत्तारि असङ्ख्येय्यानि पारमियो पूरिता, करिस्सामि तस्स सङ्गह’’न्ति पातोव सरीरपटिजग्गनं कत्वा भिक्खुसङ्घपरिवुतो सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातप्पटिक्कन्तो गन्धकुटिं पविसित्वा मुहुत्तं अत्तदरथकिलमथं पटिपस्सम्भेत्वा – ‘‘कुलपुत्तो मयि गारवेन दुक्करं अकासि, अतिरेकयोजनसतं रज्जं पहाय अन्तमसो मुखधोवनदायकम्पि चेटकं अग्गहेत्वा एककोव निक्खन्तो’’ति सारिपुत्तमहामोग्गल्लानादीसु कञ्चि अनामन्तेत्वा सयमेव अत्तनो पत्तचीवरं गहेत्वा एककोव निक्खन्तो। गच्छन्तो च नेव आकासे उप्पति, न पथविं संखिपि, – ‘‘कुलपुत्तो मम लज्जमानो हत्थिअस्सरथसुवण्णसिविकादीसु एकयानेपि अनिसीदित्वा अन्तमसो एकपटलिकं उपाहनम्पि अनारुय्ह पण्णच्छत्तकम्पि अग्गहेत्वा निक्खन्तो, मयापि पदसाव गन्तुं वट्टती’’ति पन चिन्तेत्वा पदसाव अगमासि।
Bhagavāpi taṃdivasaṃ paccūsakāle lokaṃ volokento pukkusātiṃ disvā cintesi – ‘‘ayaṃ kulaputto sahāyena pesitaṃ sāsanamattakaṃ vācetvā atirekatiyojanasatikaṃ mahārajjaṃ pahāya maṃ uddissa pabbajitvā aṭṭhahi ūnakāni dve yojanasatāni atikkamma rājagahaṃ pāpuṇissati, mayi agacchante pana tīṇi sāmaññaphalāni appaṭivijjhitvā ekarattivāsena anāthakālakiriyaṃ karissati, mayi pana gate tīṇi sāmaññaphalāni paṭivijjhissati. Janasaṅgahatthāyeva pana mayā satasahassakappādhikāni cattāri asaṅkhyeyyāni pāramiyo pūritā, karissāmi tassa saṅgaha’’nti pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā bhikkhusaṅghaparivuto sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā pacchābhattaṃ piṇḍapātappaṭikkanto gandhakuṭiṃ pavisitvā muhuttaṃ attadarathakilamathaṃ paṭipassambhetvā – ‘‘kulaputto mayi gāravena dukkaraṃ akāsi, atirekayojanasataṃ rajjaṃ pahāya antamaso mukhadhovanadāyakampi ceṭakaṃ aggahetvā ekakova nikkhanto’’ti sāriputtamahāmoggallānādīsu kañci anāmantetvā sayameva attano pattacīvaraṃ gahetvā ekakova nikkhanto. Gacchanto ca neva ākāse uppati, na pathaviṃ saṃkhipi, – ‘‘kulaputto mama lajjamāno hatthiassarathasuvaṇṇasivikādīsu ekayānepi anisīditvā antamaso ekapaṭalikaṃ upāhanampi anāruyha paṇṇacchattakampi aggahetvā nikkhanto, mayāpi padasāva gantuṃ vaṭṭatī’’ti pana cintetvā padasāva agamāsi.
सो असीति अनुब्यञ्जनानि ब्यामप्पभा बात्तिंस महापुरिसलक्खणानीति इमं बुद्धसिरिं पटिच्छादेत्वा वलाहकपटिच्छन्नो पुण्णचन्दो विय अञ्ञतरभिक्खुवेसेन गच्छन्तो एकपच्छाभत्तेनेव पञ्चचत्तालीस योजनानि अतिक्कम्म सूरियत्थङ्गमलीवेलाय कुलपुत्ते पविट्ठमत्तेयेव तं कुम्भकारसालं पापुणि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘तेन खो पन समयेन, पुक्कुसाति, नाम कुलपुत्तो भगवन्तं उद्दिस्स सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो, सो तस्मिं कुम्भकारावेसने पठमं वासूपगतो होती’’ति।
So asīti anubyañjanāni byāmappabhā bāttiṃsa mahāpurisalakkhaṇānīti imaṃ buddhasiriṃ paṭicchādetvā valāhakapaṭicchanno puṇṇacando viya aññatarabhikkhuvesena gacchanto ekapacchābhatteneva pañcacattālīsa yojanāni atikkamma sūriyatthaṅgamalīvelāya kulaputte paviṭṭhamatteyeva taṃ kumbhakārasālaṃ pāpuṇi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘tena kho pana samayena, pukkusāti, nāma kulaputto bhagavantaṃ uddissa saddhāya agārasmā anagāriyaṃ pabbajito, so tasmiṃ kumbhakārāvesane paṭhamaṃ vāsūpagato hotī’’ti.
एवं गन्त्वापि पन भगवा – ‘‘अहं सम्मासम्बुद्धो’’ति पसय्ह कुम्भकारसालं अपविसित्वा द्वारे ठितोव कुलपुत्तं ओकासं कारेन्तो सचे ते भिक्खूतिआदिमाह। उरुन्दन्ति विवित्तं असम्बाधं। विहरतायस्मा यथासुखन्ति येन येन इरियापथेन फासु होति, तेन तेन यथासुखं आयस्मा विहरतूति ओकासं अकासि। अतिरेकतियोजनसतञ्हि रज्जं पहाय पब्बजितो कुलपुत्तो परस्स छड्डितपतितं कुम्भकारसालं किं अञ्ञस्स सब्रह्मचारिनो मच्छरायिस्सति। एकच्चे पन मोघपुरिसा सासने पब्बजित्वा आवासमच्छरियादीहि अभिभूता अत्तनो वसनट्ठाने मय्हं कुटि मय्हं परिवेणन्ति अञ्ञेसं अवासाय परक्कमन्ति। निसीदीति अच्चन्तसुखुमालो लोकनाथो देवविमानसदिसं गन्धकुटिं पहाय तत्थ तत्थ विप्पकिण्णछारिकाय भिन्नभाजनतिणपलासकुक्कुटसूकरवच्चादिसंकिलिट्ठाय सङ्कारट्ठानसदिसाय कुम्भकारसालाय तिणसन्थारं सन्थरित्वा पंसुकूलचीवरं पञ्ञपेत्वा देवविमानसदिसं दिब्बगन्धसुगन्धं गन्धकुटिं पविसित्वा निसीदन्तो विय निसीदि।
Evaṃ gantvāpi pana bhagavā – ‘‘ahaṃ sammāsambuddho’’ti pasayha kumbhakārasālaṃ apavisitvā dvāre ṭhitova kulaputtaṃ okāsaṃ kārento sace te bhikkhūtiādimāha. Urundanti vivittaṃ asambādhaṃ. Viharatāyasmā yathāsukhanti yena yena iriyāpathena phāsu hoti, tena tena yathāsukhaṃ āyasmā viharatūti okāsaṃ akāsi. Atirekatiyojanasatañhi rajjaṃ pahāya pabbajito kulaputto parassa chaḍḍitapatitaṃ kumbhakārasālaṃ kiṃ aññassa sabrahmacārino maccharāyissati. Ekacce pana moghapurisā sāsane pabbajitvā āvāsamacchariyādīhi abhibhūtā attano vasanaṭṭhāne mayhaṃ kuṭi mayhaṃ pariveṇanti aññesaṃ avāsāya parakkamanti. Nisīdīti accantasukhumālo lokanātho devavimānasadisaṃ gandhakuṭiṃ pahāya tattha tattha vippakiṇṇachārikāya bhinnabhājanatiṇapalāsakukkuṭasūkaravaccādisaṃkiliṭṭhāya saṅkāraṭṭhānasadisāya kumbhakārasālāya tiṇasanthāraṃ santharitvā paṃsukūlacīvaraṃ paññapetvā devavimānasadisaṃ dibbagandhasugandhaṃ gandhakuṭiṃ pavisitvā nisīdanto viya nisīdi.
इति भगवापि असम्भिन्नमहासम्मतवंसे उप्पन्नो, कुलपुत्तोपि खत्तियगब्भे वड्ढितो। भगवापि अभिनीहारसम्पन्नो, कुलपुत्तोपि अभिनीहारसम्पन्नो। भगवापि रज्जं पहाय पब्बजितो, कुलपुत्तोपि। भगवापि सुवण्णवण्णो, कुलपुत्तोपि। भगवापि समापत्तिलाभी, कुलपुत्तोपि। इति द्वेपि खत्तिया द्वेपि अभिनीहारसम्पन्ना द्वेपि राजपब्बजिता द्वेपि सुवण्णवण्णा द्वेपि समापत्तिलाभिनो कुम्भकारसालं पविसित्वा निसिन्नाति तेहि कुम्भकारसाला अतिविय सोभति, द्वीहि सीहादीहि पविट्ठगुहादीहि आहरित्वा दीपेतब्बं। तेसु पन द्वीसु भगवा – ‘‘सुखुमालो अहं परमसुखुमालो एकपच्छाभत्तेन पञ्चचत्तालीस योजनानि आगतो, मुहुत्तं ताव सीहसेय्यं कप्पेत्वा मग्गदरथं पटिपस्सम्भेमी’’ति चित्तम्पि अनुप्पादेत्वा निसीदन्तोव फलसमापत्तिं समापज्जि। कुलपुत्तोपि – ‘‘द्वानवुतियोजनसतं आगतोम्हि, मुहुत्तं ताव निपज्जित्वा मग्गदरथं विनोदेमी’’ति चित्तं अनुप्पादेत्वा निसीदमानोव आनापानचतुत्थज्झानं समापज्जि। इदं सन्धाय अथ खो भगवा बहुदेव रत्तिन्तिआदि वुत्तं।
Iti bhagavāpi asambhinnamahāsammatavaṃse uppanno, kulaputtopi khattiyagabbhe vaḍḍhito. Bhagavāpi abhinīhārasampanno, kulaputtopi abhinīhārasampanno. Bhagavāpi rajjaṃ pahāya pabbajito, kulaputtopi. Bhagavāpi suvaṇṇavaṇṇo, kulaputtopi. Bhagavāpi samāpattilābhī, kulaputtopi. Iti dvepi khattiyā dvepi abhinīhārasampannā dvepi rājapabbajitā dvepi suvaṇṇavaṇṇā dvepi samāpattilābhino kumbhakārasālaṃ pavisitvā nisinnāti tehi kumbhakārasālā ativiya sobhati, dvīhi sīhādīhi paviṭṭhaguhādīhi āharitvā dīpetabbaṃ. Tesu pana dvīsu bhagavā – ‘‘sukhumālo ahaṃ paramasukhumālo ekapacchābhattena pañcacattālīsa yojanāni āgato, muhuttaṃ tāva sīhaseyyaṃ kappetvā maggadarathaṃ paṭipassambhemī’’ti cittampi anuppādetvā nisīdantova phalasamāpattiṃ samāpajji. Kulaputtopi – ‘‘dvānavutiyojanasataṃ āgatomhi, muhuttaṃ tāva nipajjitvā maggadarathaṃ vinodemī’’ti cittaṃ anuppādetvā nisīdamānova ānāpānacatutthajjhānaṃ samāpajji. Idaṃ sandhāya atha kho bhagavā bahudeva rattintiādi vuttaṃ.
ननु च भगवा कुलपुत्तस्स धम्मं देसेस्सामीति आगतो, कस्मा न देसेसीति? कुलपुत्तस्स मग्गदरथो अप्पटिपस्सद्धो, न सक्खिस्सति धम्मदेसनं सम्पटिच्छितुं, सो तावस्स पटिपस्सम्भतूति न देसेसि। अपरे – ‘‘राजगहं नाम आकिण्णमनुस्सं अविवित्तं दसहि सद्देहि, सो सद्दो दियड्ढयाममत्तेन सन्निसीदति, तं आगमेन्तो न देसेसी’’ति वदन्ति। तं अकारणं, ब्रह्मलोकप्पमाणम्पि हि सद्दं भगवा अत्तनो आनुभावेन वूपसमेतुं सक्कोति, मग्गदरथवूपसमं आगमेन्तोयेव पन न देसेसि।
Nanu ca bhagavā kulaputtassa dhammaṃ desessāmīti āgato, kasmā na desesīti? Kulaputtassa maggadaratho appaṭipassaddho, na sakkhissati dhammadesanaṃ sampaṭicchituṃ, so tāvassa paṭipassambhatūti na desesi. Apare – ‘‘rājagahaṃ nāma ākiṇṇamanussaṃ avivittaṃ dasahi saddehi, so saddo diyaḍḍhayāmamattena sannisīdati, taṃ āgamento na desesī’’ti vadanti. Taṃ akāraṇaṃ, brahmalokappamāṇampi hi saddaṃ bhagavā attano ānubhāvena vūpasametuṃ sakkoti, maggadarathavūpasamaṃ āgamentoyeva pana na desesi.
तत्थ बहुदेव रत्तिन्ति दियड्ढयाममत्तं। एतदहोसीति भगवा फलसमापत्तितो वुट्ठाय सुवण्णविमाने मणिसीहपञ्जरं विवरन्तो विय पञ्चपसादप्पटिमण्डितानि अक्खीनि उम्मीलेत्वा ओलोकेसि, अथस्स हत्थकुक्कुच्चपादकुक्कुच्चसीसकम्पनविरहितं सुनिखातइन्दखीलं विय निच्चलं अविब्भन्तं सुवण्णपटिमं विय निसिन्नं कुलपुत्तं दिस्वा एतं – ‘‘पासादिकं खो’’तिआदि अहोसि। तत्थ पासादिकन्ति पसादावहं। भावनपुंसकं पनेतं, पासादिकेन इरियापथेन इरियति। यथा इरियतो इरियापथो पासादिको होति, एवं इरियतीति अयमेत्थ अत्थो। चतूसु हि इरियापथेसु तयो इरियापथा न सोभन्ति। गच्छन्तस्स हि भिक्खुनो हत्था चलन्ति, पादा चलन्ति, सीसं चलति, ठितस्स कायो थद्धो होति, निपन्नस्सापि इरियापथो अमनापो होति, पच्छाभत्ते पन दिवाट्ठानं सम्मज्जित्वा चम्मखण्डं पञ्ञपेत्वा सुधोतहत्थपादस्स चतुसन्धिकपल्लङ्कं आभुजित्वा निपन्नस्सेव इरियापथो सोभति। अयञ्च कुलपुत्तो पल्लङ्कं आभुजित्वा आनापानचतुत्थज्झानं अप्पेत्वा निसीदि। इतिस्स इरियापथेनेव पसन्नो भगवा – ‘‘पासादिकं खो’’ति परिवितक्केसि।
Tattha bahudeva rattinti diyaḍḍhayāmamattaṃ. Etadahosīti bhagavā phalasamāpattito vuṭṭhāya suvaṇṇavimāne maṇisīhapañjaraṃ vivaranto viya pañcapasādappaṭimaṇḍitāni akkhīni ummīletvā olokesi, athassa hatthakukkuccapādakukkuccasīsakampanavirahitaṃ sunikhātaindakhīlaṃ viya niccalaṃ avibbhantaṃ suvaṇṇapaṭimaṃ viya nisinnaṃ kulaputtaṃ disvā etaṃ – ‘‘pāsādikaṃ kho’’tiādi ahosi. Tattha pāsādikanti pasādāvahaṃ. Bhāvanapuṃsakaṃ panetaṃ, pāsādikena iriyāpathena iriyati. Yathā iriyato iriyāpatho pāsādiko hoti, evaṃ iriyatīti ayamettha attho. Catūsu hi iriyāpathesu tayo iriyāpathā na sobhanti. Gacchantassa hi bhikkhuno hatthā calanti, pādā calanti, sīsaṃ calati, ṭhitassa kāyo thaddho hoti, nipannassāpi iriyāpatho amanāpo hoti, pacchābhatte pana divāṭṭhānaṃ sammajjitvā cammakhaṇḍaṃ paññapetvā sudhotahatthapādassa catusandhikapallaṅkaṃ ābhujitvā nipannasseva iriyāpatho sobhati. Ayañca kulaputto pallaṅkaṃ ābhujitvā ānāpānacatutthajjhānaṃ appetvā nisīdi. Itissa iriyāpatheneva pasanno bhagavā – ‘‘pāsādikaṃ kho’’ti parivitakkesi.
यंनूनाहं पुच्छेय्यन्ति कस्मा पुच्छति? किं भगवा अत्तानं उद्दिस्स पब्बजितभावं न जानातीति? नो न जानाति, अपुच्छिते पन कथा न पतिट्ठाति, अपतिट्ठिताय कथाय कथा न सञ्जायतीति कथापतिट्ठापनत्थं पुच्छि।
Yaṃnūnāhaṃ puccheyyanti kasmā pucchati? Kiṃ bhagavā attānaṃ uddissa pabbajitabhāvaṃ na jānātīti? No na jānāti, apucchite pana kathā na patiṭṭhāti, apatiṭṭhitāya kathāya kathā na sañjāyatīti kathāpatiṭṭhāpanatthaṃ pucchi.
दिस्वा च पन जानेय्यासीति तथागतं बुद्धसिरिया विरोचन्तं अयं बुद्धोति सब्बे जानन्ति। अनच्छरियमेतं जाननं, बुद्धसिरिं पन पटिच्छादेत्वा अञ्ञतरपिण्डपातिकवेसेन चरन्तो दुज्जानो होति। इच्चायस्मा, पुक्कुसाति, ‘‘न जानेय्य’’न्ति सभावमेव कथेति। तथा हि नं एककुम्भकारसालाय निसिन्नम्पि न जानाति।
Disvāca pana jāneyyāsīti tathāgataṃ buddhasiriyā virocantaṃ ayaṃ buddhoti sabbe jānanti. Anacchariyametaṃ jānanaṃ, buddhasiriṃ pana paṭicchādetvā aññatarapiṇḍapātikavesena caranto dujjāno hoti. Iccāyasmā, pukkusāti, ‘‘na jāneyya’’nti sabhāvameva katheti. Tathā hi naṃ ekakumbhakārasālāya nisinnampi na jānāti.
एतदहोसीति मग्गदरथस्स वूपसमभावं ञत्वा अहोसि। एवमावुसोति कुलपुत्तो सहायेन पेसितं सासनमत्तं वाचेत्वा रज्जं पहाय पब्बजमानो – ‘‘दसबलस्स मधुरधम्मदेसनं सोतुं लभिस्सामी’’ति। पब्बजितो, पब्बजित्वा एत्तकं अद्धानं आगच्छन्तो – ‘‘धम्मं ते भिक्खु देसेस्सामी’’ति पदमत्तस्स वत्तारं नालत्थ, सो ‘‘धम्मं ते भिक्खु देसेस्सामी’’ति वुत्तं किं सक्कच्चं न सुणिस्सति। पिपासितसोण्डो विय हि पिपासितहत्थी विय चायं, तस्मा सक्कच्चं सवनं पटिजानन्तो ‘‘एवमावुसो’’ति आह।
Etadahosīti maggadarathassa vūpasamabhāvaṃ ñatvā ahosi. Evamāvusoti kulaputto sahāyena pesitaṃ sāsanamattaṃ vācetvā rajjaṃ pahāya pabbajamāno – ‘‘dasabalassa madhuradhammadesanaṃ sotuṃ labhissāmī’’ti. Pabbajito, pabbajitvā ettakaṃ addhānaṃ āgacchanto – ‘‘dhammaṃ te bhikkhu desessāmī’’ti padamattassa vattāraṃ nālattha, so ‘‘dhammaṃ te bhikkhu desessāmī’’ti vuttaṃ kiṃ sakkaccaṃ na suṇissati. Pipāsitasoṇḍo viya hi pipāsitahatthī viya cāyaṃ, tasmā sakkaccaṃ savanaṃ paṭijānanto ‘‘evamāvuso’’ti āha.
३४३. छधातुरो अयन्ति भगवा कुलपुत्तस्स पुब्बभागपटिपदं अकथेत्वा आदितोव अरहत्तस्स पदट्ठानभूतं अच्चन्तसुञ्ञतं विपस्सनालक्खणमेव आचिक्खितुं आरद्धो। यस्स हि पुब्बभागपटिपदा अपरिसुद्धा होति, तस्स पठममेव सीलसंवरं इन्द्रियेसु गुत्तद्वारतं भोजने मत्तञ्ञुतं जागरियानुयोगं सत्त सद्धम्मे चत्तारि झानानीति इमं पुब्बभागपटिपदं आचिक्खति। यस्स पनेसा परिसुद्धा, तस्स तं अकथेत्वा अरहत्तस्स पदट्ठानभूतं विपस्सनमेव आचिक्खति। कुलपुत्तस्स च पुब्बभागपटिपदा परिसुद्धा। तथा हि अनेन सासनं वाचेत्वा पासादवरगतेनेव आनापानचतुत्थज्झानं निब्बत्तितं, यदस्स द्वानवुतियोजनसभं आगच्छन्तस्स यानकिच्चं साधेसि, सामणेरसीलम्पिस्स परिपुण्णं। तस्मा पुब्बभागपटिपदं अकथेत्वा अरहत्तस्स पदट्ठानभूतं अच्चन्तसुञ्ञतं विपस्सनालक्खणमेवस्स आचिक्खितुं आरद्धो।
343.Chadhāturo ayanti bhagavā kulaputtassa pubbabhāgapaṭipadaṃ akathetvā āditova arahattassa padaṭṭhānabhūtaṃ accantasuññataṃ vipassanālakkhaṇameva ācikkhituṃ āraddho. Yassa hi pubbabhāgapaṭipadā aparisuddhā hoti, tassa paṭhamameva sīlasaṃvaraṃ indriyesu guttadvārataṃ bhojane mattaññutaṃ jāgariyānuyogaṃ satta saddhamme cattāri jhānānīti imaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ ācikkhati. Yassa panesā parisuddhā, tassa taṃ akathetvā arahattassa padaṭṭhānabhūtaṃ vipassanameva ācikkhati. Kulaputtassa ca pubbabhāgapaṭipadā parisuddhā. Tathā hi anena sāsanaṃ vācetvā pāsādavaragateneva ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattitaṃ, yadassa dvānavutiyojanasabhaṃ āgacchantassa yānakiccaṃ sādhesi, sāmaṇerasīlampissa paripuṇṇaṃ. Tasmā pubbabhāgapaṭipadaṃ akathetvā arahattassa padaṭṭhānabhūtaṃ accantasuññataṃ vipassanālakkhaṇamevassa ācikkhituṃ āraddho.
तत्थ छधातुरोति धातुयो विज्जमाना, पुरिसो अविज्जमानो। भगवा हि कत्थचि विज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेति, कत्थचि अविज्जमानेन विज्जमानं, कत्थचि विज्जमानेन विज्जमानं, कत्थचि अविज्जमानेन अविज्जमानन्ति सब्बासवे वुत्तनयेनेव वित्थारेतब्बं। इध पन विज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेन्तो एवमाह। सचे हि भगवा पुरिसोति पण्णत्तिं विस्सज्जेत्वा धातुयो इच्चेव वत्वा चित्तं उपट्ठापेय्य, कुलपुत्तो सन्देहं करेय्य, सम्मोहं आपज्जेय्य, देसनं सम्पटिच्छितुं न सक्कुणेय्य। तस्मा तथागतो अनुपुब्बेन पुरिसोति पण्णत्तिं पहाय ‘‘सत्तोति वा पुरिसोति वा पुग्गलोति वा पण्णत्तिमत्तमेव, परमत्थतो सत्तो नाम नत्थि, धातुमत्तेयेव चित्तं ठपापेत्वा तीणि फलानि पटिविज्झापेस्सामी’’ति अनङ्गणसुत्ते (म॰ नि॰ १.५७ आदयो) वुत्तभासन्तरकुसलो ताय ताय भासाय सिप्पं उग्गण्हापेन्तो आचरियो विय एवमाह।
Tattha chadhāturoti dhātuyo vijjamānā, puriso avijjamāno. Bhagavā hi katthaci vijjamānena avijjamānaṃ dasseti, katthaci avijjamānena vijjamānaṃ, katthaci vijjamānena vijjamānaṃ, katthaci avijjamānena avijjamānanti sabbāsave vuttanayeneva vitthāretabbaṃ. Idha pana vijjamānena avijjamānaṃ dassento evamāha. Sace hi bhagavā purisoti paṇṇattiṃ vissajjetvā dhātuyo icceva vatvā cittaṃ upaṭṭhāpeyya, kulaputto sandehaṃ kareyya, sammohaṃ āpajjeyya, desanaṃ sampaṭicchituṃ na sakkuṇeyya. Tasmā tathāgato anupubbena purisoti paṇṇattiṃ pahāya ‘‘sattoti vā purisoti vā puggaloti vā paṇṇattimattameva, paramatthato satto nāma natthi, dhātumatteyeva cittaṃ ṭhapāpetvā tīṇi phalāni paṭivijjhāpessāmī’’ti anaṅgaṇasutte (ma. ni. 1.57 ādayo) vuttabhāsantarakusalo tāya tāya bhāsāya sippaṃ uggaṇhāpento ācariyo viya evamāha.
तत्थ छ धातुयो अस्साति छधातुरो। इदं वुत्तं होति – यं त्वं पुरिसोति सञ्जानासि, सो छधातुको, न चेत्थ परमत्थतो पुरिसो अत्थि, पुरिसोति पन पण्णत्तिमत्तमेवाति। सेसपदेसुपि एसेव नयो। चतुराधिट्ठानोति एत्थ अधिट्ठानं वुच्चति पतिट्ठा, चतुपतिट्ठानोति अत्थो। इदं वुत्तं होति – स्वायं भिक्खु पुरिसो छधातुरो छफस्सायतनो अट्ठारसमनोपविचारो, सो एत्तोव विवट्टित्वा उत्तमसिद्धिभूतं अरहत्तं गण्हमानो इमेसु चतूसु ठानेसु पतिट्ठाय गण्हातीति चतुराधिट्ठानोति। यत्थ ठितन्ति येसु अधिट्ठानेसु पतिट्ठितं। मञ्ञस्स वा नप्पवत्तन्तीति मञ्ञस्स वा मानस्स वा नप्पवत्तन्ति। मुनि सन्तोति वुच्चतीति खीणासवमुनि उपसन्तो निब्बुतोति वुच्चति। पञ्ञं नप्पमज्जेय्याति अरहत्तफलपञ्ञाय पटिविज्झनत्थं आदितोव समाधिविपस्सनापञ्ञं नप्पमज्जेय्य। सच्चमनुरक्खेय्याति परमत्थसच्चस्स निब्बानस्स सच्छिकिरियत्थं आदितोव वचीसच्चं रक्खेय्य। चागमनुब्रूहेय्याति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसपरिच्चागकरणत्थं आदितोव किलेसपरिच्चागं ब्रूहेय्य। सन्तिमेव सो सिक्खेय्याति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसवूपसमनत्थं आदितोव किलेसवूपसमनं सिक्खेय्य। इति पञ्ञाधिट्ठानादीनं अधिगमत्थाय इमानि समथविपस्सनापञ्ञादीनि पुब्बभागाधिट्ठानानि वुत्तानि।
Tattha cha dhātuyo assāti chadhāturo. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ tvaṃ purisoti sañjānāsi, so chadhātuko, na cettha paramatthato puriso atthi, purisoti pana paṇṇattimattamevāti. Sesapadesupi eseva nayo. Caturādhiṭṭhānoti ettha adhiṭṭhānaṃ vuccati patiṭṭhā, catupatiṭṭhānoti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – svāyaṃ bhikkhu puriso chadhāturo chaphassāyatano aṭṭhārasamanopavicāro, so ettova vivaṭṭitvā uttamasiddhibhūtaṃ arahattaṃ gaṇhamāno imesu catūsu ṭhānesu patiṭṭhāya gaṇhātīti caturādhiṭṭhānoti. Yattha ṭhitanti yesu adhiṭṭhānesu patiṭṭhitaṃ. Maññassa vā nappavattantīti maññassa vā mānassa vā nappavattanti. Muni santoti vuccatīti khīṇāsavamuni upasanto nibbutoti vuccati. Paññaṃ nappamajjeyyāti arahattaphalapaññāya paṭivijjhanatthaṃ āditova samādhivipassanāpaññaṃ nappamajjeyya. Saccamanurakkheyyāti paramatthasaccassa nibbānassa sacchikiriyatthaṃ āditova vacīsaccaṃ rakkheyya. Cāgamanubrūheyyāti arahattamaggena sabbakilesapariccāgakaraṇatthaṃ āditova kilesapariccāgaṃ brūheyya. Santimeva so sikkheyyāti arahattamaggena sabbakilesavūpasamanatthaṃ āditova kilesavūpasamanaṃ sikkheyya. Iti paññādhiṭṭhānādīnaṃ adhigamatthāya imāni samathavipassanāpaññādīni pubbabhāgādhiṭṭhānāni vuttāni.
३४५. फस्सायतनन्ति फस्सस्स आयतनं, आकरोति अत्थो। पञ्ञाधिट्ठानन्तिआदीनि पुब्बे वुत्तानं अरहत्तफलपञ्ञादीनं वसेन वेदितब्बानि।
345.Phassāyatananti phassassa āyatanaṃ, ākaroti attho. Paññādhiṭṭhānantiādīni pubbe vuttānaṃ arahattaphalapaññādīnaṃ vasena veditabbāni.
३४८. इदानि निक्खित्तमातिकावसेन ‘‘यत्थ ठितं मञ्ञस्स वा नप्पवत्तन्ती’’ति वत्तब्बं भवेय्य, अरहत्ते पन पत्ते पुन ‘‘पञ्ञं नप्पमज्जेय्या’’तिआदीहि किच्चं नत्थि। इति भगवा मातिकं उप्पटिपाटिधातुकं ठपेत्वापि यथाधम्मवसेनेव विभङ्गं विभजन्तो पञ्ञं नप्पमज्जेय्यातिआदिमाह। तत्थ को पञ्ञं पमज्जति, को नप्पमज्जति? यो ताव इमस्मिं सासने पब्बजित्वा वेज्जकम्मादिवसेन एकवीसतिविधाय अनेसनाय जीविकं कप्पेन्तो पब्बज्जानुरूपेन चित्तुप्पादं ठपेतुं न सक्कोति, अयं पञ्ञं पमज्जति नाम। यो पन सासने पब्बजित्वा सीले पतिट्ठाय बुद्धवचनं उग्गण्हित्वा सप्पायं धुतङ्गं समादाय चित्तरुचितं कम्मट्ठानं गहेत्वा विवित्तं सेनासनं निस्साय कसिणपरिकम्मं कत्वा समापत्तिं पत्वा अज्जेव अरहत्तन्ति विपस्सनं वड्ढेत्वा विचरति, अयं पञ्ञं नप्पमज्जति नाम। इमस्मिं पन सुत्ते धातुकम्मट्ठानवसेन एस पञ्ञाय अप्पमादो वुत्तो। धातुकम्मट्ठाने पनेत्थ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा हत्थिपदोपमसुत्तादीसु वुत्तमेव।
348. Idāni nikkhittamātikāvasena ‘‘yattha ṭhitaṃ maññassa vā nappavattantī’’ti vattabbaṃ bhaveyya, arahatte pana patte puna ‘‘paññaṃ nappamajjeyyā’’tiādīhi kiccaṃ natthi. Iti bhagavā mātikaṃ uppaṭipāṭidhātukaṃ ṭhapetvāpi yathādhammavaseneva vibhaṅgaṃ vibhajanto paññaṃ nappamajjeyyātiādimāha. Tattha ko paññaṃ pamajjati, ko nappamajjati? Yo tāva imasmiṃ sāsane pabbajitvā vejjakammādivasena ekavīsatividhāya anesanāya jīvikaṃ kappento pabbajjānurūpena cittuppādaṃ ṭhapetuṃ na sakkoti, ayaṃ paññaṃ pamajjati nāma. Yo pana sāsane pabbajitvā sīle patiṭṭhāya buddhavacanaṃ uggaṇhitvā sappāyaṃ dhutaṅgaṃ samādāya cittarucitaṃ kammaṭṭhānaṃ gahetvā vivittaṃ senāsanaṃ nissāya kasiṇaparikammaṃ katvā samāpattiṃ patvā ajjeva arahattanti vipassanaṃ vaḍḍhetvā vicarati, ayaṃ paññaṃ nappamajjati nāma. Imasmiṃ pana sutte dhātukammaṭṭhānavasena esa paññāya appamādo vutto. Dhātukammaṭṭhāne panettha yaṃ vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā hatthipadopamasuttādīsu vuttameva.
३५४. अथापरं विञ्ञाणंयेव अवसिस्सतीति अयम्पेत्थ पाटियेक्को अनुसन्धि। हेट्ठतो हि रूपकम्मट्ठानं कथितं, इदानि अरूपकम्मट्ठानं वेदनावसेन निब्बत्तेत्वा दस्सेतुं अयं देसना आरद्धा। यं वा पनेतं इमस्स भिक्खुनो पथवीधातुआदीसु आगमनियविपस्सनावसेन कम्मकारकविञ्ञाणं, तं विञ्ञाणधातुवसेन भाजेत्वा दस्सेन्तोपि इमं देसनं आरभि। तत्थ अवसिस्सतीति किमत्थाय अवसिस्सति? सत्थु कथनत्थाय कुलपुत्तस्स च पटिविज्झनत्थाय अवसिस्सति। परिसुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। परियोदातन्ति पभस्सरं। सुखन्तिपि विजानातीति सुखवेदनं वेदयमानो सुखवेदनं वेदयामीति पजानाति। सेसपदद्वयेसुपि एसेव नयो। सचे पनायं वेदनाकथा हेट्ठा न कथिता भवेय्य, इध ठत्वा कथेतुं वट्टेय्य। सतिपट्ठाने पनेसा कथितावाति तत्थ कथितनयेनेव वेदितब्बा। सुखवेदनियन्ति एवमादि पच्चयवसेन उदयत्थङ्गमनदस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ सुखवेदनियन्ति सुखवेदनाय पच्चयभूतं। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
354.Athāparaṃviññāṇaṃyeva avasissatīti ayampettha pāṭiyekko anusandhi. Heṭṭhato hi rūpakammaṭṭhānaṃ kathitaṃ, idāni arūpakammaṭṭhānaṃ vedanāvasena nibbattetvā dassetuṃ ayaṃ desanā āraddhā. Yaṃ vā panetaṃ imassa bhikkhuno pathavīdhātuādīsu āgamaniyavipassanāvasena kammakārakaviññāṇaṃ, taṃ viññāṇadhātuvasena bhājetvā dassentopi imaṃ desanaṃ ārabhi. Tattha avasissatīti kimatthāya avasissati? Satthu kathanatthāya kulaputtassa ca paṭivijjhanatthāya avasissati. Parisuddhanti nirupakkilesaṃ. Pariyodātanti pabhassaraṃ. Sukhantipi vijānātīti sukhavedanaṃ vedayamāno sukhavedanaṃ vedayāmīti pajānāti. Sesapadadvayesupi eseva nayo. Sace panāyaṃ vedanākathā heṭṭhā na kathitā bhaveyya, idha ṭhatvā kathetuṃ vaṭṭeyya. Satipaṭṭhāne panesā kathitāvāti tattha kathitanayeneva veditabbā. Sukhavedaniyanti evamādi paccayavasena udayatthaṅgamanadassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha sukhavedaniyanti sukhavedanāya paccayabhūtaṃ. Sesapadesupi eseva nayo.
३६०. उपेक्खायेव अवसिस्सतीति एत्तावता हि यथा नाम छेकेन मणिकाराचरियेन वजिरसूचिया विज्झित्वा चम्मखण्डे पातेत्वा पातेत्वा दिन्नमुत्तं अन्तेवासिको गहेत्वा गहेत्वा सुत्तगतं करोन्तो मुत्तोलम्बकमुत्तजालादीनि करोति, एवमेव भगवता कथेत्वा कथेत्वा दिन्नं कम्मट्ठानं अयं कुलपुत्तो मनसिकरोन्तो मनसिकरोन्तो पगुणं अकासीति रूपकम्मट्ठानम्पिस्स अरूपकम्मट्ठानम्पि पगुणं जातं, अथ भगवा ‘‘अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सती’’ति आह।
360.Upekkhāyeva avasissatīti ettāvatā hi yathā nāma chekena maṇikārācariyena vajirasūciyā vijjhitvā cammakhaṇḍe pātetvā pātetvā dinnamuttaṃ antevāsiko gahetvā gahetvā suttagataṃ karonto muttolambakamuttajālādīni karoti, evameva bhagavatā kathetvā kathetvā dinnaṃ kammaṭṭhānaṃ ayaṃ kulaputto manasikaronto manasikaronto paguṇaṃ akāsīti rūpakammaṭṭhānampissa arūpakammaṭṭhānampi paguṇaṃ jātaṃ, atha bhagavā ‘‘athāparaṃ upekkhāyeva avasissatī’’ti āha.
किमत्थं पन अवसिस्सतीति? सत्थु कथनत्थं। कुलपुत्तस्स पटिविज्झनत्थन्तिपि वदन्ति , तं न गहेतब्बं। कुलपुत्तेन हि सहायस्स सासनं वाचेत्वा पासादतले ठितेनेव आनापानचतुत्थज्झानं निब्बत्तितं, यदस्स एत्तकं मग्गं आगच्छन्तस्स यानकिच्चं साधेति। सत्थु कथनत्थंयेव अवसिस्सति। इमस्मिञ्हि ठाने सत्था कुलपुत्तस्स रूपावचरज्झाने वण्णं कथेसि। इदञ्हि वुत्तं होति ‘‘भिक्खु पगुणं तव इदं रूपावचरचतुत्थज्झान’’न्ति। परिसुद्धातिआदि तस्सायेव उपेक्खाय वण्णभणनं। उक्कं बन्धेय्याति अङ्गारकपल्लं सज्जेय्य। आलिम्पेय्याति तत्थ अङ्गारे पक्खिपित्वा अग्गिं दत्वा नाळिकाय धमेन्तो अग्गिं जालेय्य। उक्कामुखे पक्खिपेय्याति अङ्गारे वियूहित्वा अङ्गारमत्थके वा ठपेय्य, तत्तके वा पक्खिपेय्य। नीहटन्ति नीहटदोसं। निन्नीतकसावन्ति अपनीतकसावं। एवमेव खोति यथा तं सुवण्णं इच्छितिच्छिताय पिळन्धनविकतिया संवत्तति, एवमेव अयं ताव चतुत्थज्झानुपेक्खा विपस्सना अभिञ्ञा निरोधो भवोक्कन्तीति इमेसु यं इच्छति, तस्सत्थाय होतीति वण्णं कथेसि।
Kimatthaṃ pana avasissatīti? Satthu kathanatthaṃ. Kulaputtassa paṭivijjhanatthantipi vadanti , taṃ na gahetabbaṃ. Kulaputtena hi sahāyassa sāsanaṃ vācetvā pāsādatale ṭhiteneva ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattitaṃ, yadassa ettakaṃ maggaṃ āgacchantassa yānakiccaṃ sādheti. Satthu kathanatthaṃyeva avasissati. Imasmiñhi ṭhāne satthā kulaputtassa rūpāvacarajjhāne vaṇṇaṃ kathesi. Idañhi vuttaṃ hoti ‘‘bhikkhu paguṇaṃ tava idaṃ rūpāvacaracatutthajjhāna’’nti. Parisuddhātiādi tassāyeva upekkhāya vaṇṇabhaṇanaṃ. Ukkaṃ bandheyyāti aṅgārakapallaṃ sajjeyya. Ālimpeyyāti tattha aṅgāre pakkhipitvā aggiṃ datvā nāḷikāya dhamento aggiṃ jāleyya. Ukkāmukhe pakkhipeyyāti aṅgāre viyūhitvā aṅgāramatthake vā ṭhapeyya, tattake vā pakkhipeyya. Nīhaṭanti nīhaṭadosaṃ. Ninnītakasāvanti apanītakasāvaṃ. Evameva khoti yathā taṃ suvaṇṇaṃ icchiticchitāya piḷandhanavikatiyā saṃvattati, evameva ayaṃ tāva catutthajjhānupekkhā vipassanā abhiññā nirodho bhavokkantīti imesu yaṃ icchati, tassatthāya hotīti vaṇṇaṃ kathesi.
कस्मा पन भगवा इमस्मिं रूपावचरचतुत्थज्झाने निकन्तिपरियादानत्थं अवण्णं अकथेत्वा वण्णं कथेसीति। कुलपुत्तस्स हि चतुत्थज्झाने निकन्तिपरियुट्ठानं बलवं। सचे अवण्णं कथेय्य, – ‘‘मय्हं पब्बजित्वा द्वानवुतियोजनसतं आगच्छन्तस्स इमं चतुत्थज्झानं यानकिच्चं साधेसि, अहं एत्तकं मग्गं आगच्छन्तो झानसुखेन झानरतिया आगतो, एवरूपस्स नाम पणीतधम्मस्स अवण्णं कथेति, जानं नु खो कथेति अजान’’न्ति कुलपुत्तो संसयं सम्मोहं आपज्जेय्य, तस्मा भगवा वण्णं कथेसि।
Kasmā pana bhagavā imasmiṃ rūpāvacaracatutthajjhāne nikantipariyādānatthaṃ avaṇṇaṃ akathetvā vaṇṇaṃ kathesīti. Kulaputtassa hi catutthajjhāne nikantipariyuṭṭhānaṃ balavaṃ. Sace avaṇṇaṃ katheyya, – ‘‘mayhaṃ pabbajitvā dvānavutiyojanasataṃ āgacchantassa imaṃ catutthajjhānaṃ yānakiccaṃ sādhesi, ahaṃ ettakaṃ maggaṃ āgacchanto jhānasukhena jhānaratiyā āgato, evarūpassa nāma paṇītadhammassa avaṇṇaṃ katheti, jānaṃ nu kho katheti ajāna’’nti kulaputto saṃsayaṃ sammohaṃ āpajjeyya, tasmā bhagavā vaṇṇaṃ kathesi.
३६१. तदनुधम्मन्ति एत्थ अरूपावचरज्झानं धम्मो नाम, तं अनुगतत्ता रूपावचरज्झानं अनुधम्मोति वुत्तं। विपाकज्झानं वा धम्मो, कुसलज्झानं अनुधम्मो। तदुपादानाति तग्गहणा। चिरं दीघमद्धानन्ति वीसतिकप्पसहस्सानि। विपाकवसेन हेतं वुत्तं। इतो उत्तरिम्पि एसेव नयो।
361.Tadanudhammanti ettha arūpāvacarajjhānaṃ dhammo nāma, taṃ anugatattā rūpāvacarajjhānaṃ anudhammoti vuttaṃ. Vipākajjhānaṃ vā dhammo, kusalajjhānaṃ anudhammo. Tadupādānāti taggahaṇā. Ciraṃ dīghamaddhānanti vīsatikappasahassāni. Vipākavasena hetaṃ vuttaṃ. Ito uttarimpi eseva nayo.
३६२. एवं चतूहि वारेहि अरूपावचरज्झानस्स वण्णं कथेत्वा इदानि तस्सेव आदीनवं दस्सेन्तो सो एवं पजानातीतिआदिमाह। तत्थ सङ्खतमेतन्ति किञ्चापि एत्थ वीसतिकप्पसहस्सानि आयु अत्थि, एतं पन सङ्खतं पकप्पितं आयूहितं, करोन्तेन करीयति, अनिच्चं अधुवं असस्सतं तावकालिकं, चवनपरिभेदनविद्धंसनधम्मं, जातिया अनुगतं, जराय अनुसटं, मरणेन अब्भाहतं, दुक्खे पतिट्ठितं, अताणं अलेणं असरणं असरणीभूतन्ति। विञ्ञाणञ्चायतनादीसुपि एसेव नयो।
362. Evaṃ catūhi vārehi arūpāvacarajjhānassa vaṇṇaṃ kathetvā idāni tasseva ādīnavaṃ dassento so evaṃ pajānātītiādimāha. Tattha saṅkhatametanti kiñcāpi ettha vīsatikappasahassāni āyu atthi, etaṃ pana saṅkhataṃ pakappitaṃ āyūhitaṃ, karontena karīyati, aniccaṃ adhuvaṃ asassataṃ tāvakālikaṃ, cavanaparibhedanaviddhaṃsanadhammaṃ, jātiyā anugataṃ, jarāya anusaṭaṃ, maraṇena abbhāhataṃ, dukkhe patiṭṭhitaṃ, atāṇaṃ aleṇaṃ asaraṇaṃ asaraṇībhūtanti. Viññāṇañcāyatanādīsupi eseva nayo.
इदानि अरहत्तनिकूटेन देसनं गण्हन्तो सो नेव तं अभिसङ्खरोतीतिआदिमाह। यथा हि छेको भिसक्को विसविकारं दिस्वा वमनं कारेत्वा विसं ठानतो चावेत्वा उपरि आरोपेत्वा खन्धं वा सीसं वा गहेतुं अदत्वा विसं ओतारेत्वा पथवियं पातेय्य, एवमेव भगवा कुलपुत्तस्स अरूपावचरज्झाने वण्णं कथेसि। तं सुत्वा कुलपुत्तो रूपावचरज्झाने निकन्तिं परियादाय अरूपावचरज्झाने पत्थनं ठपेसि।
Idāni arahattanikūṭena desanaṃ gaṇhanto so neva taṃ abhisaṅkharotītiādimāha. Yathā hi cheko bhisakko visavikāraṃ disvā vamanaṃ kāretvā visaṃ ṭhānato cāvetvā upari āropetvā khandhaṃ vā sīsaṃ vā gahetuṃ adatvā visaṃ otāretvā pathaviyaṃ pāteyya, evameva bhagavā kulaputtassa arūpāvacarajjhāne vaṇṇaṃ kathesi. Taṃ sutvā kulaputto rūpāvacarajjhāne nikantiṃ pariyādāya arūpāvacarajjhāne patthanaṃ ṭhapesi.
भगवा तं ञत्वा तं असम्पत्तस्स अप्पटिलद्धस्सेव भिक्खुनो ‘‘अत्थेसा आकासानञ्चायतनादीसु सम्पत्ति नाम। तेसञ्हि पठमब्रह्मलोके वीसतिकप्पसहस्सानि आयु, दुतिये चत्तालीसं, ततिये सट्ठि, चतुत्थे चतुरासीति कप्पसहस्सानि आयु। तं पन अनिच्चं अधुवं असस्सतं तावकालिकं, चवनपरिभेदनविद्धंसनधम्मं, जातिया अनुगतं, जराय अनुसटं, मरणेन अब्भाहतं, दुक्खे पतिट्ठितं, अताणं अलेणं असरणं असरणीभूतं, एत्तकं कालं तत्थ सम्पत्तिं अनुभवित्वापि पुथुज्जनकालकिरियं कत्वा पुन चतूसु अपायेसु पतितब्ब’’न्ति सब्बमेतं आदीनवं एकपदेनेव ‘‘सङ्खतमेत’’न्ति कथेसि। कुलपुत्तो तं सुत्वा अरूपावचरज्झाने निकन्तिं परियादियि, भगवा तस्स रूपावचरारूपावचरेसु निकन्तिया परियादिन्नभावं ञत्वा अरहत्तनिकूटं गण्हन्तो ‘‘सो नेव तं अभिसङ्खरोती’’तिआदिमाह।
Bhagavā taṃ ñatvā taṃ asampattassa appaṭiladdhasseva bhikkhuno ‘‘atthesā ākāsānañcāyatanādīsu sampatti nāma. Tesañhi paṭhamabrahmaloke vīsatikappasahassāni āyu, dutiye cattālīsaṃ, tatiye saṭṭhi, catutthe caturāsīti kappasahassāni āyu. Taṃ pana aniccaṃ adhuvaṃ asassataṃ tāvakālikaṃ, cavanaparibhedanaviddhaṃsanadhammaṃ, jātiyā anugataṃ, jarāya anusaṭaṃ, maraṇena abbhāhataṃ, dukkhe patiṭṭhitaṃ, atāṇaṃ aleṇaṃ asaraṇaṃ asaraṇībhūtaṃ, ettakaṃ kālaṃ tattha sampattiṃ anubhavitvāpi puthujjanakālakiriyaṃ katvā puna catūsu apāyesu patitabba’’nti sabbametaṃ ādīnavaṃ ekapadeneva ‘‘saṅkhatameta’’nti kathesi. Kulaputto taṃ sutvā arūpāvacarajjhāne nikantiṃ pariyādiyi, bhagavā tassa rūpāvacarārūpāvacaresu nikantiyā pariyādinnabhāvaṃ ñatvā arahattanikūṭaṃ gaṇhanto ‘‘so neva taṃ abhisaṅkharotī’’tiādimāha.
यथा वा पनेको महायोधो एकं राजानं आराधेत्वा सतसहस्सुट्ठानकं गामवरं लभेय्य, पुन राजा तस्सानुभावं सरित्वा – ‘‘महानुभावो योधो, अप्पकं तेन लद्ध’’न्ति – ‘‘नायं तात गामो तुय्हं अनुच्छविको, अञ्ञं चतुसतसहस्सुट्ठानकं गण्हाही’’ति ददेय्य सो साधु देवाति तं विस्सज्जेत्वा इतरं गामं गण्हेय्य। राजा असम्पत्तमेव च नं पक्कोसापेत्वा – ‘‘किं ते तेन, अहिवातरोगो एत्थ उप्पज्जति? असुकस्मिं पन ठाने महन्तं नगरं अत्थि, तत्थ छत्तं उस्सापेत्वा रज्जं कारेही’’ति पहिणेय्य, सो तथा करेय्य।
Yathā vā paneko mahāyodho ekaṃ rājānaṃ ārādhetvā satasahassuṭṭhānakaṃ gāmavaraṃ labheyya, puna rājā tassānubhāvaṃ saritvā – ‘‘mahānubhāvo yodho, appakaṃ tena laddha’’nti – ‘‘nāyaṃ tāta gāmo tuyhaṃ anucchaviko, aññaṃ catusatasahassuṭṭhānakaṃ gaṇhāhī’’ti dadeyya so sādhu devāti taṃ vissajjetvā itaraṃ gāmaṃ gaṇheyya. Rājā asampattameva ca naṃ pakkosāpetvā – ‘‘kiṃ te tena, ahivātarogo ettha uppajjati? Asukasmiṃ pana ṭhāne mahantaṃ nagaraṃ atthi, tattha chattaṃ ussāpetvā rajjaṃ kārehī’’ti pahiṇeyya, so tathā kareyya.
तत्थ राजा विय सम्मासम्बुद्धो दट्ठब्बो, महायोधो विय पुक्कुसाति कुलपुत्तो, पठमलद्धगामो विय आनापानचतुत्थज्झानं, तं विस्सज्जेत्वा इतरं गामं गण्हाहीति वुत्तकालो विय आनापानचतुत्थज्झाने निकन्तिपरियादानं कत्वा आरुप्पकथनं, तं गामं असम्पत्तमेव पक्कोसापेत्वा ‘‘किं ते तेन, अहिवातरोगो एत्थ उप्पज्जति? असुकस्मिं ठाने नगरं अत्थि, तत्थ छत्तं उस्सापेत्वा रज्जं कारेही’’ति वुत्तकालो विय अरूपे सङ्खतमेतन्ति आदीनवकथनेन अप्पत्तासुयेव तासु समापत्तीसु पत्थनं निवत्थापेत्वा उपरि अरहत्तनिकूटेन देसनागहणं।
Tattha rājā viya sammāsambuddho daṭṭhabbo, mahāyodho viya pukkusāti kulaputto, paṭhamaladdhagāmo viya ānāpānacatutthajjhānaṃ, taṃ vissajjetvā itaraṃ gāmaṃ gaṇhāhīti vuttakālo viya ānāpānacatutthajjhāne nikantipariyādānaṃ katvā āruppakathanaṃ, taṃ gāmaṃ asampattameva pakkosāpetvā ‘‘kiṃ te tena, ahivātarogo ettha uppajjati? Asukasmiṃ ṭhāne nagaraṃ atthi, tattha chattaṃ ussāpetvā rajjaṃ kārehī’’ti vuttakālo viya arūpe saṅkhatametanti ādīnavakathanena appattāsuyeva tāsu samāpattīsu patthanaṃ nivatthāpetvā upari arahattanikūṭena desanāgahaṇaṃ.
तत्थ नेव अभिसङ्खरोतीति नायूहति न रासिं करोति। न अभिसञ्चेतयतीति न कप्पेति। भवाय वा विभवाय वाति वुद्धिया वा परिहानिया वा, सस्सतुच्छेदवसेनपि योजेतब्बं। न किञ्चि लोके उपादियतीति लोके रूपादीसु किञ्चि एकधम्मम्पि तण्हाय न गण्हाति, न परामसति। नापरं इत्थत्तायाति पजानातीति भगवा अत्तनो बुद्धविसये ठत्वा देसनाय अरहत्तनिकूटं गण्हि। कुलपुत्तो पन अत्तनो यथोपनिस्सयेन तीणि सामञ्ञफलानि पटिविज्झि। यथा नाम राजा सुवण्णभाजनेन नानारसभोजनं भुञ्जन्तो अत्तनो पमाणेन पिण्डं वट्टेत्वा अङ्के निसिन्नेन राजकुमारेन पिण्डम्हि आलये दस्सिते तं पिण्डं उपनामेय्य, कुमारो अत्तनो मुखप्पमाणेनेव कबळं करेय्य, सेसं राजा सयं वा भुञ्जेय्य, पातियं वा पक्खिपेय्य, एवं धम्मराजा तथागतो अत्तनो पमाणेन अरहत्तनिकूटं गण्हन्तो देसनं देसेसि, कुलपुत्तो अत्तनो यथोपनिस्सयेन तीणि सामञ्ञफलानि पटिविज्झि।
Tattha neva abhisaṅkharotīti nāyūhati na rāsiṃ karoti. Na abhisañcetayatīti na kappeti. Bhavāya vā vibhavāya vāti vuddhiyā vā parihāniyā vā, sassatucchedavasenapi yojetabbaṃ. Na kiñci loke upādiyatīti loke rūpādīsu kiñci ekadhammampi taṇhāya na gaṇhāti, na parāmasati. Nāparaṃ itthattāyāti pajānātīti bhagavā attano buddhavisaye ṭhatvā desanāya arahattanikūṭaṃ gaṇhi. Kulaputto pana attano yathopanissayena tīṇi sāmaññaphalāni paṭivijjhi. Yathā nāma rājā suvaṇṇabhājanena nānārasabhojanaṃ bhuñjanto attano pamāṇena piṇḍaṃ vaṭṭetvā aṅke nisinnena rājakumārena piṇḍamhi ālaye dassite taṃ piṇḍaṃ upanāmeyya, kumāro attano mukhappamāṇeneva kabaḷaṃ kareyya, sesaṃ rājā sayaṃ vā bhuñjeyya, pātiyaṃ vā pakkhipeyya, evaṃ dhammarājā tathāgato attano pamāṇena arahattanikūṭaṃ gaṇhanto desanaṃ desesi, kulaputto attano yathopanissayena tīṇi sāmaññaphalāni paṭivijjhi.
इतो पुब्बे पनस्स खन्धा धातुयो आयतनानीति एवरूपं अच्चन्तसुञ्ञतं तिलक्खणाहतं कथं कथेन्तस्स नेव कङ्खा, न विमति, नापि – ‘‘एवं किर तं, एवं मे आचरियेन वुत्त’’न्ति इति किर न दन्धायितत्तं न वित्थायितत्तं अत्थि । एकच्चेसु च किर ठानेसु बुद्धा अञ्ञातकवेसेन विचरन्ति, सम्मासम्बुद्धो नु खो एसोति अहुदेव संसयो, अहु विमति। यतो अनेन अनागामिफलं पटिविद्धं, अथ अयं मे सत्थाति निट्ठं गतो। यदि एवं कस्मा अच्चयं न देसेसीति। ओकासाभावतो। भगवा हि यथानिक्खित्ताय मातिकाय अच्छिन्नधारं कत्वा आकासगङ्गं ओतारेन्तो विय देसनं देसेसियेव।
Ito pubbe panassa khandhā dhātuyo āyatanānīti evarūpaṃ accantasuññataṃ tilakkhaṇāhataṃ kathaṃ kathentassa neva kaṅkhā, na vimati, nāpi – ‘‘evaṃ kira taṃ, evaṃ me ācariyena vutta’’nti iti kira na dandhāyitattaṃ na vitthāyitattaṃ atthi . Ekaccesu ca kira ṭhānesu buddhā aññātakavesena vicaranti, sammāsambuddho nu kho esoti ahudeva saṃsayo, ahu vimati. Yato anena anāgāmiphalaṃ paṭividdhaṃ, atha ayaṃ me satthāti niṭṭhaṃ gato. Yadi evaṃ kasmā accayaṃ na desesīti. Okāsābhāvato. Bhagavā hi yathānikkhittāya mātikāya acchinnadhāraṃ katvā ākāsagaṅgaṃ otārento viya desanaṃ desesiyeva.
३६३. सोति अरहा। अनज्झोसिताति गिलित्वा परिनिट्ठापेत्वा गहेतुं न युत्थाति पजानाति। अनभिनन्दिताति तण्हादिट्ठिवसेन अभिनन्दितुं न युत्ताति पजानाति।
363.Soti arahā. Anajjhositāti gilitvā pariniṭṭhāpetvā gahetuṃ na yutthāti pajānāti. Anabhinanditāti taṇhādiṭṭhivasena abhinandituṃ na yuttāti pajānāti.
३६४. विसंयुत्तो नं वेदेतीति सचे हिस्स सुखवेदनं आरब्भ रागानुसयो, दुक्खवेदनं आरब्भ पटिघानुसयो, इतरं आरब्भ अविज्जानुसयो उप्पज्जेय्य, संयुत्तो वेदियेय्य नाम। अनुप्पज्जनतो पन विसंयुत्तो नं वेदेति निस्सटो विप्पमुत्तो। कायपरियन्तिकन्ति कायकोटिकं। याव कायपवत्ता उप्पज्जित्वा ततो परं अनुप्पज्जनवेदनन्ति अत्थो। दुतियपदेपि एसेव नयो। अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्तीति द्वादससु आयतनेसु किलेसानं विसेवनस्स नत्थिताय अनभिनन्दितानि हुत्वा इध द्वादससुयेव आयतनेसु निरुज्झिस्सन्ति। किलेसा हि निब्बानं आगम्म निरुद्धापि यत्थ नत्थि, तत्थ निरुद्धाति वुच्चन्ति। स्वायमत्थो – ‘‘एत्थेसा तण्हा निरुज्झमाना निरुज्झती’’ति समुदयपञ्हेन दीपेतब्बो। तस्मा भगवा निब्बानं आगम्म सीतिभूतानिपि इधेव सीतीभविस्सन्तीति आह। ननु च इध वेदयितानि वुत्तानि, न किलेसाति। वेदयितानिपि किलेसाभावेनेव सीतीभवन्ति। इतरथा नेसं सीतिभावो नाम नत्थीति सुवुत्तमेतं।
364.Visaṃyutto naṃ vedetīti sace hissa sukhavedanaṃ ārabbha rāgānusayo, dukkhavedanaṃ ārabbha paṭighānusayo, itaraṃ ārabbha avijjānusayo uppajjeyya, saṃyutto vediyeyya nāma. Anuppajjanato pana visaṃyutto naṃ vedeti nissaṭo vippamutto. Kāyapariyantikanti kāyakoṭikaṃ. Yāva kāyapavattā uppajjitvā tato paraṃ anuppajjanavedananti attho. Dutiyapadepi eseva nayo. Anabhinanditāni sītībhavissantīti dvādasasu āyatanesu kilesānaṃ visevanassa natthitāya anabhinanditāni hutvā idha dvādasasuyeva āyatanesu nirujjhissanti. Kilesā hi nibbānaṃ āgamma niruddhāpi yattha natthi, tattha niruddhāti vuccanti. Svāyamattho – ‘‘etthesā taṇhā nirujjhamānā nirujjhatī’’ti samudayapañhena dīpetabbo. Tasmā bhagavā nibbānaṃ āgamma sītibhūtānipi idheva sītībhavissantīti āha. Nanu ca idha vedayitāni vuttāni, na kilesāti. Vedayitānipi kilesābhāveneva sītībhavanti. Itarathā nesaṃ sītibhāvo nāma natthīti suvuttametaṃ.
३६५. एवमेव खोति एत्थ इदं ओपम्मसंसन्दनं – यथा हि एको पुरिसो तेलपदीपस्स झायतो तेले खीणे तेलं आसिञ्चति, वट्टिया खीणाय वट्टिं पक्खिपति, एवं दीपसिखाय अनुपच्छेदोव होति, एवमेव पुथुज्जनो एकस्मिं भवे ठितो कुसलाकुसलं करोति, सो तेन सुगतियञ्च अपायेसु च निब्बत्ततियेव, एवं वेदनानं अनुपच्छेदोव होति। यथा पनेको दीपसिखाय उक्कण्ठितो – ‘‘इमं पुरिसं आगम्म दीपसिखा न उपच्छिज्जती’’ति निलीनो तस्स पुरिसस्स सीसं छिन्देय्य, एवं वट्टिया च तेलस्स च अनुपहारा दीपसिखा अनाहारा निब्बायति, एवमेव वट्टे उक्कण्ठितो योगावचरो अरहत्तमग्गेन कुसलाकुसलं समुच्छिन्दति, तस्स समुच्छिन्नत्ता खीणासवस्स भिक्खुनो कायस्स भेदा पुन वेदयितानि न उप्पज्जन्तीति।
365.Evamevakhoti ettha idaṃ opammasaṃsandanaṃ – yathā hi eko puriso telapadīpassa jhāyato tele khīṇe telaṃ āsiñcati, vaṭṭiyā khīṇāya vaṭṭiṃ pakkhipati, evaṃ dīpasikhāya anupacchedova hoti, evameva puthujjano ekasmiṃ bhave ṭhito kusalākusalaṃ karoti, so tena sugatiyañca apāyesu ca nibbattatiyeva, evaṃ vedanānaṃ anupacchedova hoti. Yathā paneko dīpasikhāya ukkaṇṭhito – ‘‘imaṃ purisaṃ āgamma dīpasikhā na upacchijjatī’’ti nilīno tassa purisassa sīsaṃ chindeyya, evaṃ vaṭṭiyā ca telassa ca anupahārā dīpasikhā anāhārā nibbāyati, evameva vaṭṭe ukkaṇṭhito yogāvacaro arahattamaggena kusalākusalaṃ samucchindati, tassa samucchinnattā khīṇāsavassa bhikkhuno kāyassa bhedā puna vedayitāni na uppajjantīti.
तस्माति यस्मा आदिम्हि समाधिविपस्सनापञ्ञाहि अरहत्तफलपञ्ञा उत्तरितरा, तस्मा। एवं समन्नागतोति इमिना उत्तमेन अरहत्तफलपञ्ञाधिट्ठानेन समन्नागतो। सब्बदुक्खक्खये ञाणं नाम अरहत्तमग्गे ञाणं, इमस्मिं पन सुत्ते अरहत्तफले ञाणं अधिप्पेतं। तेनेवाह तस्स सा विमुत्ति सच्चे ठिता अकुप्पा होतीति।
Tasmāti yasmā ādimhi samādhivipassanāpaññāhi arahattaphalapaññā uttaritarā, tasmā. Evaṃ samannāgatoti iminā uttamena arahattaphalapaññādhiṭṭhānena samannāgato. Sabbadukkhakkhayeñāṇaṃ nāma arahattamagge ñāṇaṃ, imasmiṃ pana sutte arahattaphale ñāṇaṃ adhippetaṃ. Tenevāha tassa sā vimutti sacce ṭhitā akuppā hotīti.
३६६. एत्थ हि विमुत्तीति अरहत्तफलविमुत्ति, सच्चन्ति परमत्थसच्चं निब्बानं। इति अकुप्पारम्मणकरणेन अकुप्पाति वुत्ता। मुसाति वितथं। मोसधम्मन्ति नस्सनसभावं। तं सच्चन्ति तं अवितथं सभावो। अमोसधम्मन्ति अनस्सनसभावं।
366. Ettha hi vimuttīti arahattaphalavimutti, saccanti paramatthasaccaṃ nibbānaṃ. Iti akuppārammaṇakaraṇena akuppāti vuttā. Musāti vitathaṃ. Mosadhammanti nassanasabhāvaṃ. Taṃ saccanti taṃ avitathaṃ sabhāvo. Amosadhammanti anassanasabhāvaṃ.
तस्माति यस्मा आदितो समथविपस्सनावसेन वचीसच्चतो दुक्खसच्चसमुदयसच्चेहि च परमत्थसच्चं निब्बानमेव उत्तरितरं, तस्मा। एवं समन्नागतोति इमिना उत्तमेन परमत्थसच्चाधिट्ठानेन समन्नागतो।
Tasmāti yasmā ādito samathavipassanāvasena vacīsaccato dukkhasaccasamudayasaccehi ca paramatthasaccaṃ nibbānameva uttaritaraṃ, tasmā. Evaṃ samannāgatoti iminā uttamena paramatthasaccādhiṭṭhānena samannāgato.
३६७. पुब्बेति पुथुज्जनकाले। उपधी होन्तीति खन्धूपधि किलेसूपधि अभिसङ्खारूपधि पञ्चकामगुणूपधीति इमे उपधयो होन्ति। समत्ता समादिन्नाति परिपूरा गहिता परमट्ठा। तस्माति यस्मा आदितो समथविपस्सनावसेन किलेसपरिच्चागतो, सोतापत्तिमग्गादीहि च किलेसपरिच्चागतो अरहत्तमग्गेनेव किलेसपरिच्चागो उत्तरितरो, तस्मा। एवं समन्नागतोति इमिना उत्तमेन चागाधिट्ठानेन समन्नागतो।
367.Pubbeti puthujjanakāle. Upadhīhontīti khandhūpadhi kilesūpadhi abhisaṅkhārūpadhi pañcakāmaguṇūpadhīti ime upadhayo honti. Samattā samādinnāti paripūrā gahitā paramaṭṭhā. Tasmāti yasmā ādito samathavipassanāvasena kilesapariccāgato, sotāpattimaggādīhi ca kilesapariccāgato arahattamaggeneva kilesapariccāgo uttaritaro, tasmā. Evaṃ samannāgatoti iminā uttamena cāgādhiṭṭhānena samannāgato.
३६८. आघातोतिआदीसु आघातकरणवसेन आघातो, ब्यापज्जनवसेन ब्यापादो, सम्पदुस्सनवसेन सम्पदोसोति तीहि पदेहि दोसाकुसलमूलमेव वुत्तं। तस्माति यस्मा आदितो समथविपस्सनावसेन किलेसवूपसमतो, सोतापत्तिमग्गादीहि किलेसवूपसमतो च अरहत्तमग्गेनेव किलेसवूपसमो उत्तरितरो, तस्मा। एवं समन्नागतोति इमिना उत्तमेन उपसमाधिट्ठानेन समन्नागतो।
368.Āghātotiādīsu āghātakaraṇavasena āghāto, byāpajjanavasena byāpādo, sampadussanavasena sampadosoti tīhi padehi dosākusalamūlameva vuttaṃ. Tasmāti yasmā ādito samathavipassanāvasena kilesavūpasamato, sotāpattimaggādīhi kilesavūpasamato ca arahattamaggeneva kilesavūpasamo uttaritaro, tasmā. Evaṃ samannāgatoti iminā uttamena upasamādhiṭṭhānena samannāgato.
३६९. मञ्ञितमेतन्ति तण्हामञ्ञितं मानमञ्ञितं दिट्ठिमञ्ञितन्ति तिविधम्पि वट्टति। अयमहमस्मीति एत्थ पन अयमहन्ति एकं तण्हामञ्ञितमेव वट्टति। रोगोतिआदीसु आबाधट्ठेन रोगो, अन्तोदोसट्ठेन गण्डो, अनुपविट्ठट्ठेन सल्लं। मुनि सन्तोति वुच्चतीति खीणासवमुनि सन्तो निब्बुतोति वुच्चति। यत्थ ठितन्ति यस्मिं ठाने ठितं। संखित्तेनाति बुद्धानं किर सब्बापि धम्मदेसना संखित्ताव, वित्थारदेसना नाम नत्थि, समन्तपट्ठानकथापि संखित्तायेव। इति भगवा देसनं यथानुसन्धिं पापेसि। उग्घाटितञ्ञूतिआदीसु पन चतूसु पुग्गलेसु पुक्कुसाति कुलपुत्तो विपञ्चितञ्ञू, इति विपञ्चितञ्ञुवसेन भगवा इमं धातुविभङ्गसुत्तं कथेसि।
369.Maññitametanti taṇhāmaññitaṃ mānamaññitaṃ diṭṭhimaññitanti tividhampi vaṭṭati. Ayamahamasmīti ettha pana ayamahanti ekaṃ taṇhāmaññitameva vaṭṭati. Rogotiādīsu ābādhaṭṭhena rogo, antodosaṭṭhena gaṇḍo, anupaviṭṭhaṭṭhena sallaṃ. Muni santoti vuccatīti khīṇāsavamuni santo nibbutoti vuccati. Yattha ṭhitanti yasmiṃ ṭhāne ṭhitaṃ. Saṃkhittenāti buddhānaṃ kira sabbāpi dhammadesanā saṃkhittāva, vitthāradesanā nāma natthi, samantapaṭṭhānakathāpi saṃkhittāyeva. Iti bhagavā desanaṃ yathānusandhiṃ pāpesi. Ugghāṭitaññūtiādīsu pana catūsu puggalesu pukkusāti kulaputto vipañcitaññū, iti vipañcitaññuvasena bhagavā imaṃ dhātuvibhaṅgasuttaṃ kathesi.
३७०. न खो मे, भन्ते, परिपुण्णं पत्तचीवरन्ति कस्मा कुलपुत्तस्स इद्धिमयपत्तचीवरं न निब्बत्तन्ति। पुब्बे अट्ठन्नं परिक्खारानं अदिन्नत्ता। कुलपुत्तो हि दिन्नदानो कताभिनीहारो, न दिन्नत्ताति न वत्तब्बं। इद्धिमयपत्तचीवरं पन पच्छिमभविकानंयेव निब्बत्तति, अयञ्च पुनपटिसन्धिको, तस्मा न निब्बत्तन्ति। अथ भगवा सयं परियेसित्वा कस्मा न उपसम्पादेसीति। ओकासाभावतो। कुलपुत्तस्स आयु परिक्खीणं, सुद्धावासिको अनागामी महाब्रह्मा कुम्भकारसालं आगन्त्वा निसिन्नो विय अहोसि। तस्मा सयं न परियेसि।
370.Na kho me, bhante, paripuṇṇaṃ pattacīvaranti kasmā kulaputtassa iddhimayapattacīvaraṃ na nibbattanti. Pubbe aṭṭhannaṃ parikkhārānaṃ adinnattā. Kulaputto hi dinnadāno katābhinīhāro, na dinnattāti na vattabbaṃ. Iddhimayapattacīvaraṃ pana pacchimabhavikānaṃyeva nibbattati, ayañca punapaṭisandhiko, tasmā na nibbattanti. Atha bhagavā sayaṃ pariyesitvā kasmā na upasampādesīti. Okāsābhāvato. Kulaputtassa āyu parikkhīṇaṃ, suddhāvāsiko anāgāmī mahābrahmā kumbhakārasālaṃ āgantvā nisinno viya ahosi. Tasmā sayaṃ na pariyesi.
पत्तचीवरपरियेसनं पक्कामीति काय वेलाय पक्कामि? उट्ठिते अरुणे। भगवतो किर धम्मदेसनापरिनिट्ठानञ्च अरुणुट्ठानञ्च रस्मिविस्सज्जनञ्च एकक्खणे अहोसि। भगवा किर देसनं निट्ठपेत्वाव छब्बण्णरस्मियो विस्सज्जि, सकलकुम्भकारनिवेसनं एकपज्जोतं अहोसि, छब्बण्णरस्मियो जालजाला पुञ्जपुञ्जा हुत्वा विधावन्तियो सब्बदिसाभागे सुवण्णपटपरियोनद्धे विय च नानावण्णकुसुमरतनविसरसमुज्जले विय च अकंसु। भगवा ‘‘नगरवासिनो मं पस्सन्तू’’ति अधिट्ठासि। नगरवासिनो भगवन्तं दिस्वाव ‘‘सत्था किर आगतो, कुम्भकारसालाय किर निसिन्नो’’ति अञ्ञमञ्ञस्स आरोचेत्वा रञ्ञो आरोचेसुं।
Pattacīvarapariyesanaṃ pakkāmīti kāya velāya pakkāmi? Uṭṭhite aruṇe. Bhagavato kira dhammadesanāpariniṭṭhānañca aruṇuṭṭhānañca rasmivissajjanañca ekakkhaṇe ahosi. Bhagavā kira desanaṃ niṭṭhapetvāva chabbaṇṇarasmiyo vissajji, sakalakumbhakāranivesanaṃ ekapajjotaṃ ahosi, chabbaṇṇarasmiyo jālajālā puñjapuñjā hutvā vidhāvantiyo sabbadisābhāge suvaṇṇapaṭapariyonaddhe viya ca nānāvaṇṇakusumaratanavisarasamujjale viya ca akaṃsu. Bhagavā ‘‘nagaravāsino maṃ passantū’’ti adhiṭṭhāsi. Nagaravāsino bhagavantaṃ disvāva ‘‘satthā kira āgato, kumbhakārasālāya kira nisinno’’ti aññamaññassa ārocetvā rañño ārocesuṃ.
राजा आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, काय वेलाय आगतत्था’’ति पुच्छि। हिय्यो सूरियत्थङ्गमनवेलाय महाराजाति। केन कम्मेन भगवाति? तुम्हाकं सहायो पुक्कुसाति राजा तुम्हेहि पहितं सासनं सुत्वा निक्खमित्वा पब्बजित्वा मं उद्दिस्स आगच्छन्तो सावत्थिं अतिक्कम्म पञ्चचत्तालीस योजनानि आगन्त्वा इमं कुम्भकारसालं पविसित्वा निसीदि, अहं तस्स सङ्गहत्थं आगन्त्वा धम्मकथं कथेसिं, कुलपुत्तो तीणि फलानि पटिविज्झि महाराजाति। इदानि कहं, भन्तेति? उपसम्पदं याचित्वा अपरिपुण्णपत्तचीवरताय पत्तचीवरपरियेसनत्थं गतो महाराजाति। राजा कुलपुत्तस्स गतदिसाभागेन अगमासि। भगवापि आकासेनागन्त्वा जेतवनगन्धकुटिम्हियेव पातुरहोसि।
Rājā āgantvā satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante, kāya velāya āgatatthā’’ti pucchi. Hiyyo sūriyatthaṅgamanavelāya mahārājāti. Kena kammena bhagavāti? Tumhākaṃ sahāyo pukkusāti rājā tumhehi pahitaṃ sāsanaṃ sutvā nikkhamitvā pabbajitvā maṃ uddissa āgacchanto sāvatthiṃ atikkamma pañcacattālīsa yojanāni āgantvā imaṃ kumbhakārasālaṃ pavisitvā nisīdi, ahaṃ tassa saṅgahatthaṃ āgantvā dhammakathaṃ kathesiṃ, kulaputto tīṇi phalāni paṭivijjhi mahārājāti. Idāni kahaṃ, bhanteti? Upasampadaṃ yācitvā aparipuṇṇapattacīvaratāya pattacīvarapariyesanatthaṃ gato mahārājāti. Rājā kulaputtassa gatadisābhāgena agamāsi. Bhagavāpi ākāsenāgantvā jetavanagandhakuṭimhiyeva pāturahosi.
कुलपुत्तोपि पत्तचीवरं परियेसमानो नेव बिम्बिसाररञ्ञो न तक्कसीलकानं जङ्घवाणिजानं सन्तिकं अगमासि। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘न खो मे कुक्कुटस्स विय तत्थ तत्थ मनापामनापमेव विचिनित्वा पत्तचीवरं परियेसितुं युत्तं, महन्तं नगरं वज्जित्वा उदकतित्थसुसानसङ्कारट्ठानअन्तरवीथीसु परियेसिस्सामी’’ति अन्तरवीथियं सङ्कारकूटेसु ताव पिलोतिकं परियेसितुं आरद्धो।
Kulaputtopi pattacīvaraṃ pariyesamāno neva bimbisārarañño na takkasīlakānaṃ jaṅghavāṇijānaṃ santikaṃ agamāsi. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘na kho me kukkuṭassa viya tattha tattha manāpāmanāpameva vicinitvā pattacīvaraṃ pariyesituṃ yuttaṃ, mahantaṃ nagaraṃ vajjitvā udakatitthasusānasaṅkāraṭṭhānaantaravīthīsu pariyesissāmī’’ti antaravīthiyaṃ saṅkārakūṭesu tāva pilotikaṃ pariyesituṃ āraddho.
जीविता वोरोपेसीति एतस्मिं सङ्कारकूटे पिलोतिकं ओलोकेन्तं विब्भन्ता तरुणवच्छा गावी उपधावित्वा सिङ्गेन विज्झित्वा घातेसि। छातकज्झत्तो कुलपुत्तो आकासेयेव आयुक्खयं पत्वा पतितो। सङ्कारट्ठाने अधोमुखट्ठपिता सुवण्णपटिमा विय अहोसि, कालङ्कतो च पन अविहाब्रह्मलोके निब्बत्ति, निब्बत्तमत्तोव अरहत्तं पापुणि। अविहाब्रह्मलोके किर निब्बत्तमत्ताव सत्त जना अरहत्तं पापुणिंसु। वुत्तञ्हेतं –
Jīvitā voropesīti etasmiṃ saṅkārakūṭe pilotikaṃ olokentaṃ vibbhantā taruṇavacchā gāvī upadhāvitvā siṅgena vijjhitvā ghātesi. Chātakajjhatto kulaputto ākāseyeva āyukkhayaṃ patvā patito. Saṅkāraṭṭhāne adhomukhaṭṭhapitā suvaṇṇapaṭimā viya ahosi, kālaṅkato ca pana avihābrahmaloke nibbatti, nibbattamattova arahattaṃ pāpuṇi. Avihābrahmaloke kira nibbattamattāva satta janā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Vuttañhetaṃ –
‘‘अविहं उपपन्नासे, विमुत्ता सत्त भिक्खवो।
‘‘Avihaṃ upapannāse, vimuttā satta bhikkhavo;
रागदोसपरिक्खीणा, तिण्णा लोके विसत्तिकं॥
Rāgadosaparikkhīṇā, tiṇṇā loke visattikaṃ.
के च ते अतरुं पङ्कं, मच्चुधेय्यं सुदुत्तरं।
Ke ca te ataruṃ paṅkaṃ, maccudheyyaṃ suduttaraṃ;
के हित्वा मानुसं देहं, दिब्बयोगं उपच्चगुं॥
Ke hitvā mānusaṃ dehaṃ, dibbayogaṃ upaccaguṃ.
उपको पलगण्डो च, पुक्कुसाति च ते तयो।
Upako palagaṇḍo ca, pukkusāti ca te tayo;
भद्दियो खण्डदेवो च, बाहुरग्गि च सिङ्गियो।
Bhaddiyo khaṇḍadevo ca, bāhuraggi ca siṅgiyo;
ते हित्वा मानुसं देहं, दिब्बयोगं उपच्चगु’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.५०, १०५)।
Te hitvā mānusaṃ dehaṃ, dibbayogaṃ upaccagu’’nti. (saṃ. ni. 1.50, 105);
बिम्बिसारोपि ‘‘मय्हं सहायो मया पेसितसासनमत्तं वाचेत्वा हत्थगतं रज्जं पहाय एत्तकं अद्धानं आगतो, दुक्करं कतं कुलपुत्तेन, पब्बजितसक्कारेन तं सक्करिस्सामी’’ति ‘‘परियेसथ मे सहायक’’न्ति तत्थ तत्थ पेसेसि। पेसिता तं अद्दसंसु सङ्कारट्ठाने पतितं, दिस्वा आगम्म रञ्ञो आरोचेसुं। राजा गन्त्वा कुलपुत्तं दिस्वा – ‘‘न वत, भो, लभिम्हा सहायकस्स सक्कारं कातुं, अनाथो मे जातो सहायको’’ति। परिदेवित्वा कुलपुत्तं मञ्चकेन गण्हापेत्वा युत्तोकासे ठपेत्वा अनुपसम्पन्नस्स सक्कारं कातुं जाननाभावेन न्हापककप्पकादयो पक्कोसापेत्वा कुलपुत्तं सीसं न्हापेत्वा सुद्धवत्थानि निवासापेत्वा राजवेसेन अलङ्कारापेत्वा सोवण्णसिविकं आरोपेत्वा सब्बताळावचरगन्धमालादीहि पूजं करोन्तो नगरा नीहरित्वा बहूहि गन्धकट्ठेहि महाचितकं कारेत्वा कुलपुत्तस्स सरीरकिच्चं कत्वा धातुयो आदाय चेतियं पतिट्ठपेसि। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Bimbisāropi ‘‘mayhaṃ sahāyo mayā pesitasāsanamattaṃ vācetvā hatthagataṃ rajjaṃ pahāya ettakaṃ addhānaṃ āgato, dukkaraṃ kataṃ kulaputtena, pabbajitasakkārena taṃ sakkarissāmī’’ti ‘‘pariyesatha me sahāyaka’’nti tattha tattha pesesi. Pesitā taṃ addasaṃsu saṅkāraṭṭhāne patitaṃ, disvā āgamma rañño ārocesuṃ. Rājā gantvā kulaputtaṃ disvā – ‘‘na vata, bho, labhimhā sahāyakassa sakkāraṃ kātuṃ, anātho me jāto sahāyako’’ti. Paridevitvā kulaputtaṃ mañcakena gaṇhāpetvā yuttokāse ṭhapetvā anupasampannassa sakkāraṃ kātuṃ jānanābhāvena nhāpakakappakādayo pakkosāpetvā kulaputtaṃ sīsaṃ nhāpetvā suddhavatthāni nivāsāpetvā rājavesena alaṅkārāpetvā sovaṇṇasivikaṃ āropetvā sabbatāḷāvacaragandhamālādīhi pūjaṃ karonto nagarā nīharitvā bahūhi gandhakaṭṭhehi mahācitakaṃ kāretvā kulaputtassa sarīrakiccaṃ katvā dhātuyo ādāya cetiyaṃ patiṭṭhapesi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
धातुविभङ्गसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. धातुविभङ्गसुत्तं • 10. Dhātuvibhaṅgasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / १०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना • 10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā
