| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
१०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना
10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā
३४२. अपरिक्खीणायुकं पुक्कुसातिकुलपुत्तं उद्दिस्स गमनन्ति कत्वा वुत्तं ‘‘तुरितगमनचारिक’’न्ति। मम वासुपगमनेन तव चित्तस्स अफासुकं अनिट्ठं सचे नत्थि। सोति पुब्बुपगतो। दिन्नं दिन्नमेव वट्टतीति एकवारं दिन्नं दिन्नमेव युत्तं, न पुन दातब्बन्ति अधिप्पायो। कतं कतमेवाति सङ्गहत्थं कतं अनुच्छविककम्मं कतमेव, न तं पुन विपरिवत्तेतब्बन्ति अधिप्पायो।
342. Aparikkhīṇāyukaṃ pukkusātikulaputtaṃ uddissa gamananti katvā vuttaṃ ‘‘turitagamanacārika’’nti. Mama vāsupagamanena tava cittassa aphāsukaṃ aniṭṭhaṃ sace natthi. Soti pubbupagato. Dinnaṃ dinnameva vaṭṭatīti ekavāraṃ dinnaṃ dinnameva yuttaṃ, na puna dātabbanti adhippāyo. Kataṃ katamevāti saṅgahatthaṃ kataṃ anucchavikakammaṃ katameva, na taṃ puna viparivattetabbanti adhippāyo.
पुक्कुसातिम्हि उभयथापि कुलपुत्तभावो परिपुण्णो एवाति आह – ‘‘जातिकुलपुत्तोपि आचारकुलपुत्तोपी’’ति। तत्राति तस्मिं तक्कसीलतो आगमने। अङ्के निपन्नदारकं विय जनं तोसेति तुट्ठिं पापेति। रतनानि उप्पज्जन्ति पब्बतसमुद्दादिसन्निस्सितत्ता पच्चन्तदेसस्स। दस्सनीयन्ति दस्सनेनेव सुखावहं। एवरूपन्ति दस्सनीयं सवनीयञ्च।
Pukkusātimhi ubhayathāpi kulaputtabhāvo paripuṇṇo evāti āha – ‘‘jātikulaputtopi ācārakulaputtopī’’ti. Tatrāti tasmiṃ takkasīlato āgamane. Aṅke nipannadārakaṃ viya janaṃ toseti tuṭṭhiṃ pāpeti. Ratanāni uppajjanti pabbatasamuddādisannissitattā paccantadesassa. Dassanīyanti dassaneneva sukhāvahaṃ. Evarūpanti dassanīyaṃ savanīyañca.
अनग्घकम्बले महग्घकम्बले। सारकरण्डकेति चन्दनसारादिसारमयकरण्डके। लिखापेत्वा उक्किरापेत्वा। लाखाय वट्टापेत्वाति मुखं पिदहित्वा लाखापरिकम्मं कारेत्वा।
Anagghakambale mahagghakambale. Sārakaraṇḍaketi candanasārādisāramayakaraṇḍake. Likhāpetvā ukkirāpetvā. Lākhāya vaṭṭāpetvāti mukhaṃ pidahitvā lākhāparikammaṃ kāretvā.
अन्तो दुस्सभण्डिकं अत्थीति अञ्ञासि नातिगरुकभावतो। अनग्घा अहेसुन्ति वण्णसम्पत्तिफस्ससम्पत्तिपमाणमहत्तदुन्निम्मापियताहि महग्घा अहेसुं, महापुञ्ञो राजा तस्स अत्थेवाति अधिप्पायो।
Anto dussabhaṇḍikaṃ atthīti aññāsi nātigarukabhāvato. Anagghā ahesunti vaṇṇasampattiphassasampattipamāṇamahattadunnimmāpiyatāhi mahagghā ahesuṃ, mahāpuñño rājā tassa atthevāti adhippāyo.
यदि एवं, ‘‘किन्नु खो पेसेमी’’ति कस्मा वीमंसं आपज्जीति आह – ‘‘अपिच खो पना’’तिआदि। सोति बिम्बिसारो राजा। विचिनितुं आरद्धो रतनस्स अनेकविधत्ता उत्तरुत्तरिञ्च पणीततरादिभावतो। सुवण्णरजतादीति सुवण्णरजतपवाळमणिमुत्तावेळुरियादि। इन्द्रियबद्धन्ति चक्खादिइन्द्रियपटिबद्धं। पदेसन्ति गुणवसेन एकदेसं न पापुणाति।
Yadi evaṃ, ‘‘kinnu kho pesemī’’ti kasmā vīmaṃsaṃ āpajjīti āha – ‘‘apica kho panā’’tiādi. Soti bimbisāro rājā. Vicinituṃ āraddho ratanassa anekavidhattā uttaruttariñca paṇītatarādibhāvato. Suvaṇṇarajatādīti suvaṇṇarajatapavāḷamaṇimuttāveḷuriyādi. Indriyabaddhanti cakkhādiindriyapaṭibaddhaṃ. Padesanti guṇavasena ekadesaṃ na pāpuṇāti.
सामं सच्चानं अभिसम्बुद्धतासामञ्ञेन, ‘‘बुद्धरतनम्पि दुविध’’न्ति वुत्तं। बुद्धरतनसमं रतनं नाम नत्थि, यस्मा पन इमस्मिं लोके परस्मिं वा पन बुद्धेन सदिसो न विज्जतीति। पठमबोधियंयेव पवत्ततीति कत्वा वुत्तं ‘‘घोसोपी’’तिआदि।
Sāmaṃ saccānaṃ abhisambuddhatāsāmaññena, ‘‘buddharatanampi duvidha’’nti vuttaṃ. Buddharatanasamaṃ ratanaṃ nāma natthi, yasmā pana imasmiṃ loke parasmiṃ vā pana buddhena sadiso na vijjatīti. Paṭhamabodhiyaṃyeva pavattatīti katvā vuttaṃ ‘‘ghosopī’’tiādi.
राजा तुट्ठो चिन्तेसि, ‘‘तत्थ अविज्जमानंयेव पेसेतुं लद्ध’’न्ति। तस्माति यस्मा परिपुण्णं एकदिवसम्पि तस्मिं पदेसे बुद्धानं आवासपरिग्गहो नत्थि, तस्मा। पुब्बदिसामुखन्ति पुब्बदिसाभिमुखं सीहपञ्जरं। तेनस्स सुविभूतालोकतं दस्सेति।
Rājātuṭṭho cintesi, ‘‘tattha avijjamānaṃyeva pesetuṃ laddha’’nti. Tasmāti yasmā paripuṇṇaṃ ekadivasampi tasmiṃ padese buddhānaṃ āvāsapariggaho natthi, tasmā. Pubbadisāmukhanti pubbadisābhimukhaṃ sīhapañjaraṃ. Tenassa suvibhūtālokataṃ dasseti.
एवं अनञ्ञसाधारणस्स भगवतो ईदिसो समुदागमोति दस्सेतुं, ‘‘एवं दस पारमियो पूरेत्वा’’तिआदि वुत्तं। एवं सम्पन्नसमुदागमस्स तदनुरूपा अयं फलसम्पदाति दस्सेतुं, ‘‘तुसितभवनतो’’तिआदि वुत्तं।
Evaṃ anaññasādhāraṇassa bhagavato īdiso samudāgamoti dassetuṃ, ‘‘evaṃ dasa pāramiyo pūretvā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ sampannasamudāgamassa tadanurūpā ayaṃ phalasampadāti dassetuṃ, ‘‘tusitabhavanato’’tiādi vuttaṃ.
अरियधम्मो नाम अरियमग्गप्पधानो, अरियमग्गो च सत्ततिंसबोधिपक्खियसङ्गहो, ते च उद्देसमत्तेनेव गहिताति आह – ‘‘सत्ततिंसबोधिपक्खिये एकदेसेन लिखित्वा’’ति। चूळसीलादीनि ब्रह्मजाले (दी॰ नि॰ १.८-९) आगतनयेन वेदितब्बानि। छद्वारसंवरं सतिसम्पजञ्ञन्ति मनच्छट्ठानं द्वारानं संवरणवसेन सत्तट्ठानिकं सतिसम्पजञ्ञं। द्वादसप्पभेदं चीवरादिचतुप्पच्चयसन्तोसं। अरञ्ञरुक्खमूलादीनञ्च विभङ्गं भावनानुकूलं सेनासनं। ‘‘अभिज्झं लोके पहाया’’तिआदिना वुत्तं नीवरणप्पहानं। परिकम्मन्ति कसिणादिपरिकम्मं। पाळियं आगतनयेन अट्ठतिंस कम्मट्ठानानि। विसुद्धिपटिपाटिया याव आसवक्खया इमं पटिपत्तिं एकदेसेन लिखि। सोळसविधन्ति सोळसविधभावनाय पयोगं।
Ariyadhammo nāma ariyamaggappadhāno, ariyamaggo ca sattatiṃsabodhipakkhiyasaṅgaho, te ca uddesamatteneva gahitāti āha – ‘‘sattatiṃsabodhipakkhiye ekadesena likhitvā’’ti. Cūḷasīlādīni brahmajāle (dī. ni. 1.8-9) āgatanayena veditabbāni. Chadvārasaṃvaraṃ satisampajaññanti manacchaṭṭhānaṃ dvārānaṃ saṃvaraṇavasena sattaṭṭhānikaṃ satisampajaññaṃ. Dvādasappabhedaṃ cīvarādicatuppaccayasantosaṃ. Araññarukkhamūlādīnañca vibhaṅgaṃ bhāvanānukūlaṃ senāsanaṃ. ‘‘Abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā vuttaṃ nīvaraṇappahānaṃ. Parikammanti kasiṇādiparikammaṃ. Pāḷiyaṃ āgatanayena aṭṭhatiṃsa kammaṭṭhānāni. Visuddhipaṭipāṭiyā yāva āsavakkhayā imaṃ paṭipattiṃ ekadesena likhi. Soḷasavidhanti soḷasavidhabhāvanāya payogaṃ.
किलञ्जमयेति नानाविधभित्तिविभत्ते सण्हसुखुमरतनपरिसिब्बिते किलञ्जमयसमुग्गे। बहि वत्थेन वेठेत्वाति पठमं सुखुमकम्बलेन वेठेत्वा पटिपाटिया तेत्तिंसाय समुग्गेसु पक्खिपित्वा ततो बहि सुखुमवत्थेन वेठेत्वा छादेत्वा। तिणगच्छपहानसम्मज्जनादिना सोधितमत्तकमेव होतु, कदलिपुण्णघटठपनधजपटाकुस्सापनादिअलङ्करणेन मा निट्ठापेथाति अत्थो। राजानुभावेन पटियादेथाति मम राजानुरूपं सज्जेथ, अलङ्करोथाति अत्थो। अन्तरभोगिकानन्ति अनुयुत्तराजमहामत्तानं। जवनदूतेति खिप्पं गच्छन्तकदूतपुरिसे। ताळेहि सह अवचरन्तीति ताळावचरा।
Kilañjamayeti nānāvidhabhittivibhatte saṇhasukhumaratanaparisibbite kilañjamayasamugge. Bahi vatthena veṭhetvāti paṭhamaṃ sukhumakambalena veṭhetvā paṭipāṭiyā tettiṃsāya samuggesu pakkhipitvā tato bahi sukhumavatthena veṭhetvā chādetvā. Tiṇagacchapahānasammajjanādinā sodhitamattakameva hotu, kadalipuṇṇaghaṭaṭhapanadhajapaṭākussāpanādialaṅkaraṇena mā niṭṭhāpethāti attho. Rājānubhāvena paṭiyādethāti mama rājānurūpaṃ sajjetha, alaṅkarothāti attho. Antarabhogikānanti anuyuttarājamahāmattānaṃ. Javanadūteti khippaṃ gacchantakadūtapurise. Tāḷehi saha avacarantīti tāḷāvacarā.
रञ्ञा पण्णाकारं उद्दिस्स कतपूजासक्कारस्स अमच्चतो सुतत्ता पण्णाकारं उच्चट्ठाने ठपेत्वा सयं नीचासने निसिन्नो। नायं अञ्ञस्स रतनस्स भविस्सतीति अयं परिहारो अञ्ञस्स मणिमुत्तादिभेदस्स रतनस्स न भविस्सति मणिमुत्तादीहि अभिसङ्खतत्ता। बलवसोमनस्सं उप्पज्जि चिरतनकालं बुद्धसासने भावितभावनताय वासितवासनताय घटे दीपो विय अब्भन्तरे एव समुज्जलमानपरिपक्कतिहेतुकभावतो।
Raññā paṇṇākāraṃ uddissa katapūjāsakkārassa amaccato sutattā paṇṇākāraṃ uccaṭṭhāne ṭhapetvā sayaṃ nīcāsane nisinno. Nāyaṃ aññassa ratanassa bhavissatīti ayaṃ parihāro aññassa maṇimuttādibhedassa ratanassa na bhavissati maṇimuttādīhi abhisaṅkhatattā. Balavasomanassaṃuppajji ciratanakālaṃ buddhasāsane bhāvitabhāvanatāya vāsitavāsanatāya ghaṭe dīpo viya abbhantare eva samujjalamānaparipakkatihetukabhāvato.
धारेमीति इच्छामि, गण्हामीति अत्थो। द्वेज्झवचनन्ति द्वेळ्हकभावो। अन्तरं करोतीति द्विन्नं पादानं अन्तरं तं लेखं करोति, एकेन पादेन अतिक्कमीति अत्थो। तस्सा गतमग्गेनाति ताय देविया विवट्टमानाय नासिताय गतमग्गेन। तं पन लेखन्ति पुक्कुसातिना कतलेखं। पण्णच्छत्तकन्ति तालपत्तमुट्ठिं।
Dhāremīti icchāmi, gaṇhāmīti attho. Dvejjhavacananti dveḷhakabhāvo. Antaraṃ karotīti dvinnaṃ pādānaṃ antaraṃ taṃ lekhaṃ karoti, ekena pādena atikkamīti attho. Tassā gatamaggenāti tāya deviyā vivaṭṭamānāya nāsitāya gatamaggena. Taṃ pana lekhanti pukkusātinā katalekhaṃ. Paṇṇacchattakanti tālapattamuṭṭhiṃ.
सत्थुगारवेनाति सत्थरि उप्पन्नपसादपेमबहुमानसम्भवेन। तदा सत्थारंयेव मनसि कत्वा तन्निन्नभावेन गच्छन्तो, ‘‘पुच्छिस्सामी’’तिपि चित्तं न उप्पादेसि, ‘‘एत्थ नु खो सत्था वसती’’ति परिवितक्कस्सेव अभावतो; राजगहं पन पत्वा रञ्ञो पेसितसासनवसेन तत्थ च विहारस्स बहुभावतो सत्था कहं वसतीति पुच्छि। सत्थु एककस्सेव निक्खमनं पञ्चचत्तालीस योजनानि पदसा गमनञ्च धम्मपूजावसेन कतन्ति दट्ठब्बं। धम्मपूजाय च बुद्धानं आचिण्णभावो हेट्ठा वित्थारितोयेव। बुद्धसोभं पन पटिच्छादेत्वा अञ्ञातकवेसेन तत्थ गमनं तस्स कुलपुत्तस्स विस्सत्थवसेन मग्गदरथपटिपस्सम्भनत्थं। अप्पटिपस्सद्धमग्गदरथो हि धम्मदेसनाय भाजनं न होतीति। तथाहि वक्खति, ‘‘ननु च भगवा’’तिआदि।
Satthugāravenāti satthari uppannapasādapemabahumānasambhavena. Tadā satthāraṃyeva manasi katvā tanninnabhāvena gacchanto, ‘‘pucchissāmī’’tipi cittaṃ na uppādesi, ‘‘ettha nu kho satthā vasatī’’ti parivitakkasseva abhāvato; rājagahaṃ pana patvā rañño pesitasāsanavasena tattha ca vihārassa bahubhāvato satthā kahaṃ vasatīti pucchi. Satthu ekakasseva nikkhamanaṃ pañcacattālīsa yojanāni padasā gamanañca dhammapūjāvasena katanti daṭṭhabbaṃ. Dhammapūjāya ca buddhānaṃ āciṇṇabhāvo heṭṭhā vitthāritoyeva. Buddhasobhaṃ pana paṭicchādetvā aññātakavesena tattha gamanaṃ tassa kulaputtassa vissatthavasena maggadarathapaṭipassambhanatthaṃ. Appaṭipassaddhamaggadaratho hi dhammadesanāya bhājanaṃ na hotīti. Tathāhi vakkhati, ‘‘nanu ca bhagavā’’tiādi.
उरुद्धन्ति विसालन्ति केचि। अतिरेकतियोजनसतन्तिआदिना अन्वयतो ब्यतिरेकतो च मच्छेरविनयने सब्रह्मचारीनं ओवाददानं। अच्चन्तसुखुमालोतिआदिना सत्थु धम्मगारवेन सद्धिं कुलपुत्तस्सपि धम्मगारवं संसन्दति समेतीति दस्सेति। तेन भगवतो कतस्स पच्चुग्गमनस्स ठानगतभावं विभावेन्तो अञ्ञेसम्पि भब्बरूपानं कुलपुत्तानं यथारहं सङ्गहो कातब्बोति दस्सेति।
Uruddhanti visālanti keci. Atirekatiyojanasatantiādinā anvayato byatirekato ca maccheravinayane sabrahmacārīnaṃ ovādadānaṃ. Accantasukhumālotiādinā satthu dhammagāravena saddhiṃ kulaputtassapi dhammagāravaṃ saṃsandati sametīti dasseti. Tena bhagavato katassa paccuggamanassa ṭhānagatabhāvaṃ vibhāvento aññesampi bhabbarūpānaṃ kulaputtānaṃ yathārahaṃ saṅgaho kātabboti dasseti.
ब्रह्मलोकप्पमाणन्ति उच्चभावेन। आनुभावेनाति इद्धानुभावेन यथा सो सोतपथं न उपगच्छति, एवं वूपसमेतुं सक्कोति। अविब्भन्तन्ति विब्भमरहितं निल्लोलुप्पं। ‘‘भावनपुंसकं पनेत’’न्ति वत्वा तस्स विवरणत्थं, ‘‘पासादिकेन इरियापथेना’’ति वुत्तं। इत्थम्भूतलक्खणे एतं करणवचनं दट्ठब्बं। तेनाह ‘‘यथा इरियतो’’तिआदि। अमनापो होति पस्सन्तानं। सीहसेय्याय निपन्नस्सपि हि एकच्चे सरीरावयवा अधोखित्तविक्खित्ता विय दिस्सन्ति। कटियं द्विन्नं ऊरुसन्धीनं द्विन्नञ्च जाणुसन्धीनं वसेन चतुसन्धिकपल्लङ्कं। न पतिट्ठातीति नप्पवत्तति, ‘‘कंसि त्व’’न्तिआदिना अपुच्छिते कथापवत्ति एव न होति। अप्पतिट्ठिताय कथाय न सञ्जायतीति तथा पन पुच्छावसेन कथाय अप्पवत्तिताय उपरि धम्मकथा न सञ्जायति न उप्पज्जति। इतीति तस्मा। कथापतिट्ठापनत्थं कथापवत्तनत्थं कथासमुट्ठापनत्थं वा पुच्छि।
Brahmalokappamāṇanti uccabhāvena. Ānubhāvenāti iddhānubhāvena yathā so sotapathaṃ na upagacchati, evaṃ vūpasametuṃ sakkoti. Avibbhantanti vibbhamarahitaṃ nilloluppaṃ. ‘‘Bhāvanapuṃsakaṃ paneta’’nti vatvā tassa vivaraṇatthaṃ, ‘‘pāsādikena iriyāpathenā’’ti vuttaṃ. Itthambhūtalakkhaṇe etaṃ karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenāha ‘‘yathā iriyato’’tiādi. Amanāpohoti passantānaṃ. Sīhaseyyāya nipannassapi hi ekacce sarīrāvayavā adhokhittavikkhittā viya dissanti. Kaṭiyaṃ dvinnaṃ ūrusandhīnaṃ dvinnañca jāṇusandhīnaṃ vasena catusandhikapallaṅkaṃ. Na patiṭṭhātīti nappavattati, ‘‘kaṃsi tva’’ntiādinā apucchite kathāpavatti eva na hoti. Appatiṭṭhitāya kathāya na sañjāyatīti tathā pana pucchāvasena kathāya appavattitāya upari dhammakathā na sañjāyati na uppajjati. Itīti tasmā. Kathāpatiṭṭhāpanatthaṃ kathāpavattanatthaṃ kathāsamuṭṭhāpanatthaṃ vā pucchi.
सभावमेव कथेतीति अत्तनो भगवतो अदिट्ठपुब्बत्ता ‘‘अदिट्ठपुब्बकं कथमहं जानेय्य’’न्ति सभावमेव केवलं अत्तनो अज्झासयमेव कथेति; न पन सदेवकस्स लोकस्स सुपाकटं सभावसिद्धं बुद्धरूपकायसभावं। अथ वा सभावमेव कथेतीति ‘‘इदमेव’’न्ति जानन्तोपि तदा भगवतो रुचिया तथापवत्तमानं रूपकायसभावमेव कथेति अप्पविक्खम्भन्ति अधिप्पायो। तेनाह – ‘‘तथा हि न’’न्तिआदि, विपस्सनालक्खणमेव पटिपदन्ति अधिप्पायो।
Sabhāvamevakathetīti attano bhagavato adiṭṭhapubbattā ‘‘adiṭṭhapubbakaṃ kathamahaṃ jāneyya’’nti sabhāvameva kevalaṃ attano ajjhāsayameva katheti; na pana sadevakassa lokassa supākaṭaṃ sabhāvasiddhaṃ buddharūpakāyasabhāvaṃ. Atha vā sabhāvameva kathetīti ‘‘idameva’’nti jānantopi tadā bhagavato ruciyā tathāpavattamānaṃ rūpakāyasabhāvameva katheti appavikkhambhanti adhippāyo. Tenāha – ‘‘tathā hi na’’ntiādi, vipassanālakkhaṇameva paṭipadanti adhippāyo.
३४३. ‘‘पुब्बभागपटिपदं अकथेत्वा’’ति वत्वा पुब्बभागपटिपदाय अकथने कारणं पुब्बभागपटिपदञ्च सरूपतो दस्सेतुं, ‘‘यस्स ही’’तिआदि वुत्तं। अपरिसुद्धायपि पुब्बभागपटिपदाय विपस्सना तथा न किच्चकारी, पगेव अविज्जमानायाति, ‘‘यस्स हि…पे॰… अपरिसुद्धा होति’’च्चेव वुत्तं। पुब्बभागपटिपदा च नाम सङ्खेपतो पन्नरस चरणधम्माति आह – ‘‘सीलसंवरं…पे॰… इमं पुब्बभागपटिपदं आचिक्खती’’ति। यानकिच्चं साधेति मग्गगमनेन अकिलन्तभावसाधनत्ता। चिरकालं परिभाविताय परिपक्कगताय हेतुसम्पदाय उपट्ठापितं सामणेरसीलम्पि परिपुण्णं अखण्डादिभावप्पत्तिया, यं पुब्बहेतुत्ता ‘‘सील’’न्ति वुच्चति।
343.‘‘Pubbabhāgapaṭipadaṃ akathetvā’’ti vatvā pubbabhāgapaṭipadāya akathane kāraṇaṃ pubbabhāgapaṭipadañca sarūpato dassetuṃ, ‘‘yassa hī’’tiādi vuttaṃ. Aparisuddhāyapi pubbabhāgapaṭipadāya vipassanā tathā na kiccakārī, pageva avijjamānāyāti, ‘‘yassa hi…pe… aparisuddhā hoti’’cceva vuttaṃ. Pubbabhāgapaṭipadā ca nāma saṅkhepato pannarasa caraṇadhammāti āha – ‘‘sīlasaṃvaraṃ…pe… imaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ ācikkhatī’’ti. Yānakiccaṃ sādheti maggagamanena akilantabhāvasādhanattā. Cirakālaṃ paribhāvitāya paripakkagatāya hetusampadāya upaṭṭhāpitaṃ sāmaṇerasīlampi paripuṇṇaṃ akhaṇḍādibhāvappattiyā, yaṃ pubbahetuttā ‘‘sīla’’nti vuccati.
धातुयो परमत्थतो विज्जमाना, पञ्ञत्तिमत्थो पुरिसो अविज्जमानो। अथ कस्मा भगवा अरहत्तस्स पदट्ठानभूतं विपस्सनं कथेन्तो ‘‘छधातुरो’’ति अविज्जमानप्पधानं देसनं आरभीति आह – ‘‘भगवा ही’’तिआदि। कत्थचि ‘‘तेविज्जो छळभिञ्ञो’’तिआदीसु विज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेति। कत्थचि – ‘‘इत्थिरूपं, भिक्खवे, पुरिसस्स चित्तं परियादाय तिट्ठती’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ १.१) अविज्जमानेन विज्जमानं दस्सेति। कत्थचि ‘‘चक्खुविञ्ञाणं सोतविञ्ञाण’’न्तिआदीसु (विभ॰ १२१) विज्जमानेन विज्जमानं दस्सेति। कत्थचि – ‘‘खत्तियकुमारो ब्राह्मणकञ्ञाय सद्धिं संवासं कप्पेती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२७५) अविज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेति। इध पन विज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेति। ‘‘छधातुरो’’ति हि समासत्थो अविज्जमानो पुग्गलविसयत्ता, तस्स पदस्स अवयवत्थो पन अप्पधानत्थो विज्जमानो, सो सद्दक्कमेन अप्पधानोपि अत्थक्कमेन पधानोति आह – ‘‘विज्जमानेन अविज्जमानं दस्सेन्तो’’ति। पुग्गलाधिट्ठानायेत्थ देसनाय कारणं दस्सेतुं, ‘‘सचे ही’’तिआदि वुत्तं। उपट्ठापेय्याति – ‘‘धातुयो’’इच्चेव कुलपुत्तस्स चित्तं निवेसेय्य तथा सञ्जानेय्य, एवं धम्मं देसेय्याति अत्थो। सन्देहं करेय्याति असति पुरिसे को करोति? को पटिसंवेदेति, धातुयो एवाति किं नु खो इदं, कथं नु खो इदन्ति संसयं उप्पादेय्य? सम्मोहं आपज्जेय्याति चतुरङ्गसमन्नागते अन्धकारे वत्तमानं विय देसियमाने अत्थे सम्मोहं आपज्जेय्य । तथाभूतो च देसनाय अभाजनभूतत्ता देसनं सम्पटिच्छितुं न सक्कुणेय्य। एवमाहाति एवं ‘‘छधातुरो’’ति आह।
Dhātuyo paramatthato vijjamānā, paññattimattho puriso avijjamāno. Atha kasmā bhagavā arahattassa padaṭṭhānabhūtaṃ vipassanaṃ kathento ‘‘chadhāturo’’ti avijjamānappadhānaṃ desanaṃ ārabhīti āha – ‘‘bhagavā hī’’tiādi. Katthaci ‘‘tevijjo chaḷabhiñño’’tiādīsu vijjamānena avijjamānaṃ dasseti. Katthaci – ‘‘itthirūpaṃ, bhikkhave, purisassa cittaṃ pariyādāya tiṭṭhatī’’tiādīsu (a. ni. 1.1) avijjamānena vijjamānaṃ dasseti. Katthaci ‘‘cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇa’’ntiādīsu (vibha. 121) vijjamānena vijjamānaṃ dasseti. Katthaci – ‘‘khattiyakumāro brāhmaṇakaññāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetī’’tiādīsu (dī. ni. 1.275) avijjamānena avijjamānaṃ dasseti. Idha pana vijjamānena avijjamānaṃ dasseti. ‘‘Chadhāturo’’ti hi samāsattho avijjamāno puggalavisayattā, tassa padassa avayavattho pana appadhānattho vijjamāno, so saddakkamena appadhānopi atthakkamena padhānoti āha – ‘‘vijjamānena avijjamānaṃ dassento’’ti. Puggalādhiṭṭhānāyettha desanāya kāraṇaṃ dassetuṃ, ‘‘sace hī’’tiādi vuttaṃ. Upaṭṭhāpeyyāti – ‘‘dhātuyo’’icceva kulaputtassa cittaṃ niveseyya tathā sañjāneyya, evaṃ dhammaṃ deseyyāti attho. Sandehaṃ kareyyāti asati purise ko karoti? Ko paṭisaṃvedeti, dhātuyo evāti kiṃ nu kho idaṃ, kathaṃ nu kho idanti saṃsayaṃ uppādeyya? Sammohaṃ āpajjeyyāti caturaṅgasamannāgate andhakāre vattamānaṃ viya desiyamāne atthe sammohaṃ āpajjeyya . Tathābhūto ca desanāya abhājanabhūtattā desanaṃ sampaṭicchituṃ na sakkuṇeyya. Evamāhāti evaṃ ‘‘chadhāturo’’ti āha.
यं त्वं पुरिसोति सञ्जानासीति यं रूपारूपधम्मसमूहं पबन्धवसेन पवत्तमानं अधिट्ठानविसेसविसिट्ठं – ‘‘पुरिसो सत्तो इत्थी’’तिआदिना त्वं सञ्जानासि, सो छधातुरो। सन्तेसुपि छधातुविनिमुत्तेसु धात्वन्तरेसु सुखावग्गहणत्थं तथा वुत्तं तग्गहणेनेव च तेसं गहेतब्बतो, स्वायमत्थो हेट्ठा दस्सितो एव। सेसपदेसूति ‘‘छफस्सायतनो’’तिआदिपदेसुपि। चत्तारि अधिट्ठानानि चतस्सो पतिट्ठा एतस्साति चतुराधिट्ठानो, अधितिट्ठति पतिट्ठहति एतेनाति अधिट्ठानं, येसु पतिट्ठाय उत्तमत्थं अरहत्तं अधिगच्छति, तेसं पञ्ञादीनं एतं अधिवचनं। तेनाह ‘‘स्वायं भिक्खू’’तिआदि। एत्तोति वट्टतो। विवट्टित्वाति विनिवट्टित्वा अपसक्कित्वा। एत्तोति वा एतेहि छधातुआदीहि। एत्थ हि निविट्ठस्स आयत्तस्स उत्तमाय सिद्धिया असम्भवोति। पतिट्ठितन्ति अरियमग्गाधिगमवसेन सुप्पतिट्ठितं। एवञ्हि सब्बसो पटिपक्खसमुच्छिन्दनेन तत्थ पतिट्ठितो होति। मञ्ञस्सवा नप्पवत्तन्तीति छहिपि द्वारेहि पवत्तमानसोताय मग्गेन विसोसिताय सब्बसो विगताय सब्बसो विच्छेदप्पत्तिया न सन्दन्ति। तेनाह ‘‘नप्पवत्तन्ती’’ति। यस्मा माने सब्बसो समुच्छिन्ने असमुच्छिन्नो अनुपसन्तो किलेसो नाम नत्थि, तस्मा आह – ‘‘मुनि सन्तोति वुच्चती’’ति रागग्गिआदीनं निब्बानेन निब्बुतो।
Yaṃ tvaṃ purisoti sañjānāsīti yaṃ rūpārūpadhammasamūhaṃ pabandhavasena pavattamānaṃ adhiṭṭhānavisesavisiṭṭhaṃ – ‘‘puriso satto itthī’’tiādinā tvaṃ sañjānāsi, so chadhāturo. Santesupi chadhātuvinimuttesu dhātvantaresu sukhāvaggahaṇatthaṃ tathā vuttaṃ taggahaṇeneva ca tesaṃ gahetabbato, svāyamattho heṭṭhā dassito eva. Sesapadesūti ‘‘chaphassāyatano’’tiādipadesupi. Cattāri adhiṭṭhānāni catasso patiṭṭhā etassāti caturādhiṭṭhāno, adhitiṭṭhati patiṭṭhahati etenāti adhiṭṭhānaṃ, yesu patiṭṭhāya uttamatthaṃ arahattaṃ adhigacchati, tesaṃ paññādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Tenāha ‘‘svāyaṃ bhikkhū’’tiādi. Ettoti vaṭṭato. Vivaṭṭitvāti vinivaṭṭitvā apasakkitvā. Ettoti vā etehi chadhātuādīhi. Ettha hi niviṭṭhassa āyattassa uttamāya siddhiyā asambhavoti. Patiṭṭhitanti ariyamaggādhigamavasena suppatiṭṭhitaṃ. Evañhi sabbaso paṭipakkhasamucchindanena tattha patiṭṭhito hoti. Maññassavā nappavattantīti chahipi dvārehi pavattamānasotāya maggena visositāya sabbaso vigatāya sabbaso vicchedappattiyā na sandanti. Tenāha ‘‘nappavattantī’’ti. Yasmā māne sabbaso samucchinne asamucchinno anupasanto kileso nāma natthi, tasmā āha – ‘‘muni santoti vuccatī’’ti rāgaggiādīnaṃ nibbānena nibbuto.
पञ्ञं नप्पमज्जेय्याति, ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेती’’तिआदिनयप्पवत्ताय (म॰ नि॰ १.४२३; २.२४; ३.७५; सं॰ नि॰ ४.१२०; अ॰ नि॰ ३.१५; विभ॰ ५१९; महानि॰ १६१) अप्पमादप्पटिपत्तिया समाधिविपस्सनापञ्ञं नप्पमज्जेय्य। एतेन पुब्बभागियं समथविपस्सनाभावनमाह। सच्चमनुरक्खेय्याति सच्चानुरक्खनापदेसेन सीलविसोधनमाह; सच्चे ठितो समादिन्नसीलं अविकोपेत्वा परिपूरेन्तो समाधिसंवत्तनियतं करोति। तेनाह ‘‘वचीसच्चं रक्खेय्या’’ति। किलेसपरिच्चागं ब्रूहेय्याति तदङ्गादिवसेन किलेसानं परिच्चजनविधिं वड्ढेय्य। किलेसवूपसमनं सिक्खेय्याति यथा ते किलेसा तदङ्गादिवसेन परिच्चत्ता यथासमुदाचारप्पवत्तिया सन्ताने परिळाहं न जनेन्ति; एवं किलेसानं वूपसमनविधिं सिक्खेय्य पञ्ञाधिट्ठानादीनन्ति लोकुत्तरानं पञ्ञाधिट्ठानादीनं। अधिगमत्थायाति पटिलाभत्थाय।
Paññaṃ nappamajjeyyāti, ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetī’’tiādinayappavattāya (ma. ni. 1.423; 2.24; 3.75; saṃ. ni. 4.120; a. ni. 3.15; vibha. 519; mahāni. 161) appamādappaṭipattiyā samādhivipassanāpaññaṃ nappamajjeyya. Etena pubbabhāgiyaṃ samathavipassanābhāvanamāha. Saccamanurakkheyyāti saccānurakkhanāpadesena sīlavisodhanamāha; sacce ṭhito samādinnasīlaṃ avikopetvā paripūrento samādhisaṃvattaniyataṃ karoti. Tenāha ‘‘vacīsaccaṃ rakkheyyā’’ti. Kilesapariccāgaṃ brūheyyāti tadaṅgādivasena kilesānaṃ pariccajanavidhiṃ vaḍḍheyya. Kilesavūpasamanaṃ sikkheyyāti yathā te kilesā tadaṅgādivasena pariccattā yathāsamudācārappavattiyā santāne pariḷāhaṃ na janenti; evaṃ kilesānaṃ vūpasamanavidhiṃ sikkheyya paññādhiṭṭhānādīnanti lokuttarānaṃ paññādhiṭṭhānādīnaṃ. Adhigamatthāyāti paṭilābhatthāya.
३४७. पुब्बे वुत्तानन्ति, ‘‘चतुराधिट्ठानो, यत्थ ठितं मञ्ञस्सवा नप्पवत्तन्ती’’ति (म॰ नि॰ ३.३४३) एवं पुब्बे वुत्तानं।
347.Pubbevuttānanti, ‘‘caturādhiṭṭhāno, yattha ṭhitaṃ maññassavā nappavattantī’’ti (ma. ni. 3.343) evaṃ pubbe vuttānaṃ.
३४८. वत्तब्बं भवेय्याति निद्देसवसेन वत्तब्बं भवेय्य। आदीहीति एवमादीहि। किच्चं नत्थि किच्चाभावतो। उप्पटिपाटिधातुकन्ति अयथानुपुब्बिकं। यथाधम्मवसेनेवाति देसेतब्बधम्मानं यथासभावेनेव। सप्पायं धुतङ्गन्ति अत्तनो किलेसनिग्गण्हनयोग्गं धुतङ्गं। चित्तरुचितन्ति अत्तनो चित्तपकतिया आचरियेहि विरोचेतब्बं, चरियानुकूलन्ति अत्थो। हत्थिपदोपमसुत्तादीसूति आदि-सद्देन विसुद्धिमग्गधातुविभङ्गादिं सङ्गण्हाति।
348.Vattabbaṃ bhaveyyāti niddesavasena vattabbaṃ bhaveyya. Ādīhīti evamādīhi. Kiccaṃ natthi kiccābhāvato. Uppaṭipāṭidhātukanti ayathānupubbikaṃ. Yathādhammavasenevāti desetabbadhammānaṃ yathāsabhāveneva. Sappāyaṃ dhutaṅganti attano kilesaniggaṇhanayoggaṃ dhutaṅgaṃ. Cittarucitanti attano cittapakatiyā ācariyehi virocetabbaṃ, cariyānukūlanti attho. Hatthipadopamasuttādīsūti ādi-saddena visuddhimaggadhātuvibhaṅgādiṃ saṅgaṇhāti.
३५४. अयम्पेत्थाति पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो। तेन ‘‘अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सती’’ति उपरिदेसनं सम्पिण्डेति। सोपि हि पाटियेक्को अनुसन्धीति। ननु चायं यथाउद्दिट्ठाय विञ्ञाणधातुया निद्देसोपि भविस्सतीति यथानुसन्धिनयो विज्जतीति? न, विञ्ञाणधातुनिद्देसनयेन देसनाय अप्पवत्तत्ता तेनाह ‘‘हेट्ठतो’’तिआदि। यं वा पनातिआदिना पन देसनाय सानुसन्धितं विभावेति। न हि बुद्धा भगवन्तो अननुसन्धिकं देसनं देसेन्ति। आगमनीयविपस्सनावसेनाति यस्सा पुब्बे पवत्तत्ता आगमनीयट्ठाने ठिता विपस्सना, तस्सा वसेन। कम्मकारकविञ्ञाणन्ति ‘‘नेतं मम नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’’ति एवं विपस्सनाकिच्चकारकं विपस्सनासहितं विञ्ञाणं। विञ्ञाणधातुवसेनाति यथाउद्दिट्ठाय विञ्ञाणधातुया भाजनवसेन। सत्थु कथनत्थायाति सत्थारा उद्देसमेव कत्वा ठपितत्ता निद्देसवसेन कथनत्थाय। अकथितभावो एव हिस्स अवसिट्ठता कथनत्थाय पटिविज्झनत्थाय च। पटिपक्खविगमेन तस्स चित्तस्स परिसुद्धताति आह ‘‘निरुपक्किलेस’’न्ति। उपक्किलेसानं पन पहीनभावतो परियोदातं। समुदयवसेन उदयदस्सनत्थञ्चेव पच्चयनिरोधवसेन अत्थङ्गमदस्सनत्थञ्च। कारणभावेन सुखाय वेदनाय हितन्ति सुखवेदनियं। तेनाह ‘‘सुखवेदनाय पच्चयभूत’’न्ति।
354.Ayampetthāti pi-saddo sampiṇḍanattho. Tena ‘‘athāparaṃ upekkhāyeva avasissatī’’ti uparidesanaṃ sampiṇḍeti. Sopi hi pāṭiyekko anusandhīti. Nanu cāyaṃ yathāuddiṭṭhāya viññāṇadhātuyā niddesopi bhavissatīti yathānusandhinayo vijjatīti? Na, viññāṇadhātuniddesanayena desanāya appavattattā tenāha ‘‘heṭṭhato’’tiādi. Yaṃ vā panātiādinā pana desanāya sānusandhitaṃ vibhāveti. Na hi buddhā bhagavanto ananusandhikaṃ desanaṃ desenti. Āgamanīyavipassanāvasenāti yassā pubbe pavattattā āgamanīyaṭṭhāne ṭhitā vipassanā, tassā vasena. Kammakārakaviññāṇanti ‘‘netaṃ mama nesohamasmi, na meso attā’’ti evaṃ vipassanākiccakārakaṃ vipassanāsahitaṃ viññāṇaṃ. Viññāṇadhātuvasenāti yathāuddiṭṭhāya viññāṇadhātuyā bhājanavasena. Satthu kathanatthāyāti satthārā uddesameva katvā ṭhapitattā niddesavasena kathanatthāya. Akathitabhāvo eva hissa avasiṭṭhatā kathanatthāya paṭivijjhanatthāya ca. Paṭipakkhavigamena tassa cittassa parisuddhatāti āha ‘‘nirupakkilesa’’nti. Upakkilesānaṃ pana pahīnabhāvato pariyodātaṃ. Samudayavasena udayadassanatthañceva paccayanirodhavasena atthaṅgamadassanatthañca. Kāraṇabhāvena sukhāya vedanāya hitanti sukhavedaniyaṃ. Tenāha ‘‘sukhavedanāya paccayabhūta’’nti.
३६०. रूपकम्मट्ठानम्पि चतुधातुववत्थानवसेन, अरूपकम्मट्ठानम्पि सुखदुक्खवेदनामुखेन पगुणं जातं।
360.Rūpakammaṭṭhānampi catudhātuvavatthānavasena, arūpakammaṭṭhānampi sukhadukkhavedanāmukhena paguṇaṃ jātaṃ.
सत्थु कथनत्थंयेव अवसिस्सतीति, ‘‘कुलपुत्तस्स पटिविज्झनत्थ’’न्ति वुत्तमेवत्थं निसेधेति, तस्मा वुत्तमेवत्थं समत्थेतुं, ‘‘इमस्मिं ही’’तिआदि वुत्तं। कुलपुत्तस्स रूपावचरज्झानेति कुलपुत्तेन अधिगतरूपावचरज्झाने। तेनाह – ‘‘भिक्खु पगुणं तव इदं रूपावचरचतुत्थज्झान’’न्ति। यं किञ्चि सुवण्णतापनयोग्यं अङ्गारभाजनं इध ‘‘उक्का’’ति अधिप्पेतन्ति आह ‘‘अङ्गारकपल्ल’’न्ति। सज्जेय्याति यथा तत्थ पक्खित्तसुवण्णञ्च तप्पति, एवं पटियादियेय्य। नीहटदोसन्ति विगतीभूतकाळकं। अपनीतकसावन्ति अपगतसुखुमकाळकं।
Satthu kathanatthaṃyeva avasissatīti, ‘‘kulaputtassa paṭivijjhanattha’’nti vuttamevatthaṃ nisedheti, tasmā vuttamevatthaṃ samatthetuṃ, ‘‘imasmiṃ hī’’tiādi vuttaṃ. Kulaputtassa rūpāvacarajjhāneti kulaputtena adhigatarūpāvacarajjhāne. Tenāha – ‘‘bhikkhu paguṇaṃ tava idaṃ rūpāvacaracatutthajjhāna’’nti. Yaṃ kiñci suvaṇṇatāpanayogyaṃ aṅgārabhājanaṃ idha ‘‘ukkā’’ti adhippetanti āha ‘‘aṅgārakapalla’’nti. Sajjeyyāti yathā tattha pakkhittasuvaṇṇañca tappati, evaṃ paṭiyādiyeyya. Nīhaṭadosanti vigatībhūtakāḷakaṃ. Apanītakasāvanti apagatasukhumakāḷakaṃ.
अरियमग्गे पतिट्ठापेतुकामेन नाम सब्बस्मिम्पि लोकियधम्मे विरज्जनत्थाय धम्मो कथेतब्बोति अधिप्पायेन, ‘‘कस्मा पना’’तिआदिना चोदना कता। विनेय्यदमनकुसलेन भगवता वेनेय्यज्झासयवसेन ताव चतुत्थज्झानुपेक्खाय वण्णो कथितोति तस्स परिहारं वदन्तो, ‘‘कुलपुत्तस्सा’’तिआदिमाह।
Ariyamagge patiṭṭhāpetukāmena nāma sabbasmimpi lokiyadhamme virajjanatthāya dhammo kathetabboti adhippāyena, ‘‘kasmā panā’’tiādinā codanā katā. Vineyyadamanakusalena bhagavatā veneyyajjhāsayavasena tāva catutthajjhānupekkhāya vaṇṇo kathitoti tassa parihāraṃ vadanto, ‘‘kulaputtassā’’tiādimāha.
३६१. तदनुधम्मन्ति तस्स अरूपावचरस्स कुसलस्स अनुरूपधम्मं, याय पटिपदाय तस्स अधिगमो होति, तस्स पुब्बभागपटिपदन्ति अत्थो। तेनाह ‘‘रूपावचरज्झान’’न्ति। तग्गहणाति तस्स गहणेन तस्सा पटिपत्तिया पटिपज्जमानेन। इतो उत्तरिन्ति ‘‘विञ्ञाणञ्चायतन’’न्तिआदीसु।
361.Tadanudhammanti tassa arūpāvacarassa kusalassa anurūpadhammaṃ, yāya paṭipadāya tassa adhigamo hoti, tassa pubbabhāgapaṭipadanti attho. Tenāha ‘‘rūpāvacarajjhāna’’nti. Taggahaṇāti tassa gahaṇena tassā paṭipattiyā paṭipajjamānena. Ito uttarinti ‘‘viññāṇañcāyatana’’ntiādīsu.
३६२. तस्सेवाति अरूपावचरज्झानस्स। एतं पन सविपाकं अरूपावचरज्झानं समेच्च सम्भुय्य पच्चयेहि कतत्ता सङ्खतं। पकप्पितन्ति पच्चयवसेन सविहितं। आयूहितन्ति सम्पिण्डितं। करोन्तेन करीयतीति पटिपज्जनकेन पटिपज्जीयति सङ्खरीयति। निब्बानं विय न निच्चं न सस्सतं। अथ खो खणे खणे भिज्जनसभावताय तावकालिकं। ततो एव चवनादिसभावन्ति सब्बमेतं रूपावचरधम्मेसु आदीनवविभावनं। दुक्खे पतिट्ठितन्ति सङ्खारदुक्खे पतिट्ठितं। अताणन्ति चवनसभावादिताय ताणरहितं। अलेणन्ति ततो अरक्खत्ता लीयनट्ठानरहितं। असरणन्ति अप्पटिसरणं। असरणीभूतन्ति सब्बकालम्पि अप्पटिसरणं।
362.Tassevāti arūpāvacarajjhānassa. Etaṃ pana savipākaṃ arūpāvacarajjhānaṃ samecca sambhuyya paccayehi katattā saṅkhataṃ. Pakappitanti paccayavasena savihitaṃ. Āyūhitanti sampiṇḍitaṃ. Karontena karīyatīti paṭipajjanakena paṭipajjīyati saṅkharīyati. Nibbānaṃ viya na niccaṃ na sassataṃ. Atha kho khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvatāya tāvakālikaṃ. Tato eva cavanādisabhāvanti sabbametaṃ rūpāvacaradhammesu ādīnavavibhāvanaṃ. Dukkhe patiṭṭhitanti saṅkhāradukkhe patiṭṭhitaṃ. Atāṇanti cavanasabhāvāditāya tāṇarahitaṃ. Aleṇanti tato arakkhattā līyanaṭṭhānarahitaṃ. Asaraṇanti appaṭisaraṇaṃ. Asaraṇībhūtanti sabbakālampi appaṭisaraṇaṃ.
समत्तपत्तविसे खन्धादीसु गहिते दुत्तिकिच्छा सियाति, ‘‘खन्धं वा सीसं वा गहेतुं अदत्वा’’ति वुत्तं। एवमेवाति एत्थायं उपमासंसन्दना – छेको भिसक्को विय सम्मासम्बुद्धो। विसविकारो विय किलेसदुक्खानुबन्धो, भिसक्कस्स विसं ठानतो चावेत्वा उपरि आरोपनं विय भगवतो देसनानुभावेन कुलपुत्तस्स कामभवे निकन्तिं परियादाय अरूपज्झाने भवनं। भिसक्कस्स विसं ओतारेत्वा पथवियं पातनं विय कुलपुत्तस्स ओरम्भागियकिलेसदुक्खापनयनं।
Samattapattavise khandhādīsu gahite duttikicchā siyāti, ‘‘khandhaṃ vā sīsaṃ vā gahetuṃ adatvā’’ti vuttaṃ. Evamevāti etthāyaṃ upamāsaṃsandanā – cheko bhisakko viya sammāsambuddho. Visavikāro viya kilesadukkhānubandho, bhisakkassa visaṃ ṭhānato cāvetvā upari āropanaṃ viya bhagavato desanānubhāvena kulaputtassa kāmabhave nikantiṃ pariyādāya arūpajjhāne bhavanaṃ. Bhisakkassa visaṃ otāretvā pathaviyaṃ pātanaṃ viya kulaputtassa orambhāgiyakilesadukkhāpanayanaṃ.
असम्पत्तस्साति अरूपावचरज्झानं अनधिगतस्स। अप्पटिलद्धस्सेवाति तस्स वेवचनं। सब्बमेतन्ति ‘‘अनिच्चं अधुव’’न्तिआदिना वित्थारतो वुत्तं सब्बमेतं आदीनवं। एकपदेनेव ‘‘सङ्खतमेत’’न्ति कथेसि सङ्खतपदेनेव तस्स अत्थस्स अनवसेसतो परियादिन्नत्ता।
Asampattassāti arūpāvacarajjhānaṃ anadhigatassa. Appaṭiladdhassevāti tassa vevacanaṃ. Sabbametanti ‘‘aniccaṃ adhuva’’ntiādinā vitthārato vuttaṃ sabbametaṃ ādīnavaṃ. Ekapadeneva ‘‘saṅkhatameta’’nti kathesi saṅkhatapadeneva tassa atthassa anavasesato pariyādinnattā.
नायूहतीति भवकारणचेतनावसेन ब्यापारं न समूहेति न सम्पिण्डेति। तेनाह – ‘‘न रासिं करोती’’ति। अभिसङ्खरणं नाम चेतनाब्यापारोति आह – ‘‘न अभिसञ्चेतयती’’ति। तं पन फलुप्पादनसमत्थताय फलेन कप्पनन्ति आह ‘‘न कप्पेती’’ति। सचे अभिसङ्खारचेतना उळारा, फलमहत्तसङ्खाताय वुड्ढिया होति, अनुळारा च अवुड्ढियाति आह – ‘‘वुड्ढिया वा परिहानिया वा’’ति। बुद्धविसये ठत्वाति भगवा अत्तनो बुद्धसुबुद्धताय सीहसमानवुत्तिताय च देसनं उक्कंसतो सावकेहि पत्तब्बं विसेसं अनवसेसेन्तो तथा वदति, न सावकविसयं अतिक्कमित्वा अत्तनो बुद्धविसयमेव देसेन्तो। तेनाह – ‘‘अरहत्तनिकूटं गण्ही’’ति। यदि कुलपुत्तो अत्तनो…पे॰… पटिविज्झि, अथ कस्मा भगवा देसनाय अरहत्तनिकूटं गण्हीति आह ‘‘यथा नामा’’तिआदि।
Nāyūhatīti bhavakāraṇacetanāvasena byāpāraṃ na samūheti na sampiṇḍeti. Tenāha – ‘‘na rāsiṃ karotī’’ti. Abhisaṅkharaṇaṃ nāma cetanābyāpāroti āha – ‘‘na abhisañcetayatī’’ti. Taṃ pana phaluppādanasamatthatāya phalena kappananti āha ‘‘na kappetī’’ti. Sace abhisaṅkhāracetanā uḷārā, phalamahattasaṅkhātāya vuḍḍhiyā hoti, anuḷārā ca avuḍḍhiyāti āha – ‘‘vuḍḍhiyā vā parihāniyā vā’’ti. Buddhavisaye ṭhatvāti bhagavā attano buddhasubuddhatāya sīhasamānavuttitāya ca desanaṃ ukkaṃsato sāvakehi pattabbaṃ visesaṃ anavasesento tathā vadati, na sāvakavisayaṃ atikkamitvā attano buddhavisayameva desento. Tenāha – ‘‘arahattanikūṭaṃ gaṇhī’’ti. Yadi kulaputto attano…pe… paṭivijjhi, atha kasmā bhagavā desanāya arahattanikūṭaṃ gaṇhīti āha ‘‘yathā nāmā’’tiādi.
इतो पुब्बेति इतो अनागामिफलाधिगमतो उत्तरि उपरि। अस्साति कुलपुत्तस्स। कथेन्तस्स भगवतो धम्मे नेव कङ्खा न विमति पठममग्गेनेव कङ्खाय समुच्छिन्नत्ता। एकच्चेसु ठानेसूति तथा विनेय्यठानेसु। तथा हि अयम्पि कुलपुत्तो अनागामिफलं पत्वा भगवन्तं सञ्जानि। तेन वुत्तं ‘‘यतो अनेना’’तिआदि।
Ito pubbeti ito anāgāmiphalādhigamato uttari upari. Assāti kulaputtassa. Kathentassa bhagavato dhamme neva kaṅkhā na vimati paṭhamamaggeneva kaṅkhāya samucchinnattā. Ekaccesu ṭhānesūti tathā vineyyaṭhānesu. Tathā hi ayampi kulaputto anāgāmiphalaṃ patvā bhagavantaṃ sañjāni. Tena vuttaṃ ‘‘yato anenā’’tiādi.
३६३. अनज्झोसिताति अनज्झोसनीयाति अयमत्थोति आह – ‘‘गिलित्वा परिनिट्ठापेत्वा गहेतुं न युत्ता’’ति।
363.Anajjhositāti anajjhosanīyāti ayamatthoti āha – ‘‘gilitvā pariniṭṭhāpetvā gahetuṃ na yuttā’’ti.
३६४. रागोव अनुसयो रागानुसयो, सो च पच्चयसमवाये उप्पज्जनारहोति वत्तब्बतं लभतीति वुत्तं – ‘‘सुखवेदनं आरब्भ रागानुसयो उप्पज्जेय्या’’ति। न पन तस्स उप्पादनं अत्थि खणत्तयसमायोगासम्भवतो। एस नयो सेसेसुपि। इतरन्ति अदुक्खमसुखवेदनं। विसंयुत्तोति केनचि सञ्ञोजनेन असंयुत्तताय एव नियतविप्पयुत्तो। कायस्स कोटि परमो अन्तो एतस्साति कायकोटिकं। दुतियपदेति ‘‘जीवितपरियन्तिक’’न्ति इमस्मिं पदे। विसेवनस्साति उपादानस्स। सीतीभविस्सन्तीति पदस्स ‘‘निरुज्झिस्सन्ती’’ति अत्थो वुत्तो, कथं पन वेदयितानं द्वादससु आयतनेसु निरुज्झनं सीतिभावप्पत्तीति चोदनं सन्धायाह – ‘‘किलेसा ही’’तिआदि। समुदयपञ्हेनाति महासतिपट्ठाने (दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.१३३) समुदयसच्चनिरोधपञ्हेन। ननु सब्बसो किलेसपरिळाहविगमे सीतिभावो नाम वेदनानिरोधमत्तेन अधिप्पेतो; तेन इध वेदयितानि वुत्तानि, न किलेसाति वेदयितानं अच्चन्तनिरोधसङ्खातो सीतिभावोपि किलेससमुच्छेदेनेवाति आह ‘‘वेदयितानिपी’’तिआदि।
364. Rāgova anusayo rāgānusayo, so ca paccayasamavāye uppajjanārahoti vattabbataṃ labhatīti vuttaṃ – ‘‘sukhavedanaṃ ārabbha rāgānusayo uppajjeyyā’’ti. Na pana tassa uppādanaṃ atthi khaṇattayasamāyogāsambhavato. Esa nayo sesesupi. Itaranti adukkhamasukhavedanaṃ. Visaṃyuttoti kenaci saññojanena asaṃyuttatāya eva niyatavippayutto. Kāyassa koṭi paramo anto etassāti kāyakoṭikaṃ. Dutiyapadeti ‘‘jīvitapariyantika’’nti imasmiṃ pade. Visevanassāti upādānassa. Sītībhavissantīti padassa ‘‘nirujjhissantī’’ti attho vutto, kathaṃ pana vedayitānaṃ dvādasasu āyatanesu nirujjhanaṃ sītibhāvappattīti codanaṃ sandhāyāha – ‘‘kilesā hī’’tiādi. Samudayapañhenāti mahāsatipaṭṭhāne (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133) samudayasaccanirodhapañhena. Nanu sabbaso kilesapariḷāhavigame sītibhāvo nāma vedanānirodhamattena adhippeto; tena idha vedayitāni vuttāni, na kilesāti vedayitānaṃ accantanirodhasaṅkhāto sītibhāvopi kilesasamucchedenevāti āha ‘‘vedayitānipī’’tiādi.
३६५. इदं ओपम्मसंसन्दनन्ति एत्थ सञ्ञोजना दीपसिखा विय, अधिट्ठानकपल्लिका विय वेदनाय निस्सयभूता चत्तारो खन्धा, तेलं विय किलेसा, वट्टि विय कम्मवट्टं, उपहरणकपुरिसो विय वट्टगामी पुथुज्जनो, तस्स सीसच्छेदकपुरिसो विय अरहत्तमग्गो सन्तानस्स समुच्छेदकरणतो, अनाहाराय दीपसिखाय निब्बायनं विय कम्मकिलेसानं अनन्तरपच्चयतो अनाहाराय वेदनाय अनुपादिसेसवसेन निब्बायनं।
365.Idaṃopammasaṃsandananti ettha saññojanā dīpasikhā viya, adhiṭṭhānakapallikā viya vedanāya nissayabhūtā cattāro khandhā, telaṃ viya kilesā, vaṭṭi viya kammavaṭṭaṃ, upaharaṇakapuriso viya vaṭṭagāmī puthujjano, tassa sīsacchedakapuriso viya arahattamaggo santānassa samucchedakaraṇato, anāhārāya dīpasikhāya nibbāyanaṃ viya kammakilesānaṃ anantarapaccayato anāhārāya vedanāya anupādisesavasena nibbāyanaṃ.
आदिम्हि समाधिविपस्सनापञ्ञाहीति पुब्बभागपटिपदाभूता तया पगुणसमाधितो अरहत्तस्स पदट्ठानभूतविपस्सनापञ्ञातो च। उत्तरितराति विसिट्ठतरा। एवं समन्नागतोति एत्थ एवं-सद्दो इदंसद्दत्थवचनोति आह – ‘‘इमिना उत्तमेन अरहत्तफलपञ्ञाधिट्ठानेना’’ति। सब्बं वट्टदुक्खं खेपेतीति सब्बदुक्खक्खयो, अग्गमग्गो, तंपरियापन्नताय तत्थ ञाणन्ति आह – ‘‘सब्बदुक्खक्खये ञाणं नाम अरहत्तमग्गे ञाण’’न्ति। अरहत्तफले ञाणं अधिप्पेतं वुत्तनयेन सब्बदुक्खक्खये सन्ते तन्निमित्तं वा उप्पन्नञाणन्ति कत्वा। तस्साति, ‘‘एवं समन्नागतो भिक्खु इमिना परमेन पञ्ञाधिट्ठानेन समन्नागतो होती’’ति वुत्तभिक्खुनो।
Ādimhi samādhivipassanāpaññāhīti pubbabhāgapaṭipadābhūtā tayā paguṇasamādhito arahattassa padaṭṭhānabhūtavipassanāpaññāto ca. Uttaritarāti visiṭṭhatarā. Evaṃ samannāgatoti ettha evaṃ-saddo idaṃsaddatthavacanoti āha – ‘‘iminā uttamena arahattaphalapaññādhiṭṭhānenā’’ti. Sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ khepetīti sabbadukkhakkhayo, aggamaggo, taṃpariyāpannatāya tattha ñāṇanti āha – ‘‘sabbadukkhakkhaye ñāṇaṃ nāma arahattamagge ñāṇa’’nti. Arahattaphale ñāṇaṃ adhippetaṃ vuttanayena sabbadukkhakkhaye sante tannimittaṃ vā uppannañāṇanti katvā. Tassāti, ‘‘evaṃ samannāgato bhikkhu iminā paramena paññādhiṭṭhānena samannāgato hotī’’ti vuttabhikkhuno.
३६६. हीति यस्मा। विमुत्तीति अरहत्तफलविमुत्ति, तस्मा सब्बदुक्खक्खये ञाणन्ति अरहत्तफलञाणं अधिप्पेतं। सच्चन्ति परमत्थसच्चं निब्बानं, न मग्गसच्चं। कामं अरहत्तफलविमुत्ति पटिपक्खेहि अकोपनीयताय अकुप्पा, ‘‘सच्चे ठिता’’ति पन वचनतो, ‘‘अकुप्पारम्मणकरणेन अकुप्पाति वुत्ता’’ति आह। वितथन्ति नट्ठं, जराय मरणेन च विपरिणामेतब्बताय यादिसं उप्पादावत्थाय जातं, ततो अञ्ञादिसन्ति अत्थो। तथा हि तं जरामरणेहि परिमुसितब्बरूपताय ‘‘मुसा’’ति वुत्तं। तेनाह – ‘‘मोसधम्मन्ति नस्सनसभाव’’न्ति। तं अवितथन्ति तं वुत्तनयेन अवितथं नाम, तं सभावो सब्बकालं तेनेव लब्भनतो। समथविपस्सनावसेन वचीसच्चतोति समथविपस्सनावसेन यं विसुद्धिमत्तं वचीसच्चं, ततो। दुक्खसच्चसमुदयसच्चेहि तच्छविपल्लासभूतसभावेहि। इति नेसं यथासकं सभावेन अवितथभावे अमोसधम्मताय तेहिपि अवितथभावा परमत्थसच्चं निब्बानमेव उत्तरितरं। तस्माति निब्बानस्सेव उत्तरितरभावतो।
366.Hīti yasmā. Vimuttīti arahattaphalavimutti, tasmā sabbadukkhakkhaye ñāṇanti arahattaphalañāṇaṃ adhippetaṃ. Saccanti paramatthasaccaṃ nibbānaṃ, na maggasaccaṃ. Kāmaṃ arahattaphalavimutti paṭipakkhehi akopanīyatāya akuppā, ‘‘sacce ṭhitā’’ti pana vacanato, ‘‘akuppārammaṇakaraṇena akuppāti vuttā’’ti āha. Vitathanti naṭṭhaṃ, jarāya maraṇena ca vipariṇāmetabbatāya yādisaṃ uppādāvatthāya jātaṃ, tato aññādisanti attho. Tathā hi taṃ jarāmaraṇehi parimusitabbarūpatāya ‘‘musā’’ti vuttaṃ. Tenāha – ‘‘mosadhammanti nassanasabhāva’’nti. Taṃ avitathanti taṃ vuttanayena avitathaṃ nāma, taṃ sabhāvo sabbakālaṃ teneva labbhanato. Samathavipassanāvasena vacīsaccatoti samathavipassanāvasena yaṃ visuddhimattaṃ vacīsaccaṃ, tato. Dukkhasaccasamudayasaccehi tacchavipallāsabhūtasabhāvehi. Iti nesaṃ yathāsakaṃ sabhāvena avitathabhāve amosadhammatāya tehipi avitathabhāvā paramatthasaccaṃ nibbānameva uttaritaraṃ. Tasmāti nibbānasseva uttaritarabhāvato.
३६७. उपधीयति एत्थ दुक्खन्ति उपधी, खन्धा कामगुणा च। उपदहन्ति दुक्खन्ति उपधी, किलेसाभिसङ्खारा। परिपूरा गहिता परामट्ठाति परियत्तभावेन तण्हाय गहिता दिट्ठिया परामट्ठा। समथविपस्सनावसेन किलेसपरिच्चागतोति विक्खम्भनवसेन तदङ्गप्पहानवसेन च किलेसानं परिच्चजनतो। उत्तरितरो विसिट्ठतरस्स पहानप्पकारस्स अभावतो।
367. Upadhīyati ettha dukkhanti upadhī, khandhā kāmaguṇā ca. Upadahanti dukkhanti upadhī, kilesābhisaṅkhārā. Paripūrā gahitā parāmaṭṭhāti pariyattabhāvena taṇhāya gahitā diṭṭhiyā parāmaṭṭhā. Samathavipassanāvasena kilesapariccāgatoti vikkhambhanavasena tadaṅgappahānavasena ca kilesānaṃ pariccajanato. Uttaritaro visiṭṭhatarassa pahānappakārassa abhāvato.
३६८. आघातकरणवसेनाति चेतसिकाघातस्स उप्पज्जनवसेन। ब्यापज्जनवसेनाति चित्तस्स विपत्तिभाववसेन। सम्पदुस्सनवसेनाति सब्बसो दुस्सनवसेन। तीहि पदेहि यदि अरहत्तमग्गेन किलेसानं परिच्चागो चागाधिट्ठानं, अरहत्तमग्गेनेव नेसं वूपसमो उपसमाधिट्ठानं होतीति दस्सेति। एत्थ विसेसेन परिच्चागो सम्पजहनं अनुप्पत्तिधम्मतापादनं चागो, तथा पन परिच्चागेन यो सो नेसं तदा वूपसन्तताय अभावो, अयं उपसमोति अयमेतेसं विसेसो।
368.Āghātakaraṇavasenāti cetasikāghātassa uppajjanavasena. Byāpajjanavasenāti cittassa vipattibhāvavasena. Sampadussanavasenāti sabbaso dussanavasena. Tīhi padehi yadi arahattamaggena kilesānaṃ pariccāgo cāgādhiṭṭhānaṃ, arahattamaggeneva nesaṃ vūpasamo upasamādhiṭṭhānaṃ hotīti dasseti. Ettha visesena pariccāgo sampajahanaṃ anuppattidhammatāpādanaṃ cāgo, tathā pana pariccāgena yo so nesaṃ tadā vūpasantatāya abhāvo, ayaṃ upasamoti ayametesaṃ viseso.
३६९. मञ्ञितन्ति मञ्ञना, ‘‘एतं ममा’’तिआदिना कप्पनाति अत्थो। अविज्जाविबन्धनतण्हागाहादीनं साधारणभावतो अयमहन्ति एत्थ अहन्ति दिट्ठिमञ्ञनादस्सनं, सा पन दिट्ठि मानमञ्ञनाय अत्तनियगाहवसेन होतीति स्वेव ‘‘अय’’न्ति इमिना गहितोति आह – ‘‘अयमहन्ति एकं तण्हामञ्ञितमेव वट्टती’’ति। आबाधट्ठेनाति पटिपीळनट्ठेन। मञ्ञनावसेन हि सत्तानं तथा होति। अन्तोदोसट्ठेनाति अब्भन्तरदुट्ठभावेन। मञ्ञनादूसितत्ता हि सत्तानं अत्तभावो दुक्खतामूलायत्तो, किलेसासुचिपग्घरणतो उप्पादनिरोधभङ्गेहि उद्धमुद्धं पक्कपभिन्नो होतीति फलूपचारेन ‘‘मञ्ञितं गण्डो’’ति वुत्तो। अनुपविट्ठट्ठेनाति अनुपविसित्वा हदयमाहच्च अधिट्ठानेन। मञ्ञितञ्हि पीळाजननतो अन्तोतुदनतो दुरुद्धरणतो सल्लं। खीणासवमुनि सब्बसो किलेसानं सन्तत्ता, ततो एव परिळाहानं परिनिब्बुतत्ता वूपसन्तत्ता सन्तो उपसन्तो निब्बुतोति वुच्चति। यत्थ ठितन्ति यस्मिं असेक्खभूमियं ठितं। यदि भगवा अत्तनो देसनाञाणानुरूपं देसनं पवत्तापेय्य, महापथविं पत्थरन्तस्स विय, आकासं पसारेन्तस्स विय, अनन्तापरिमेय्यलोकधातुयो पटिच्च तेसं ठिताकारं अनुप्पूरं विचिनन्तस्स विय देसना परियोसानं न गच्छेय्य। यस्मा पनस्स विनेय्यज्झासयानुरूपमेव देसना पवत्ति, न ततो परं अणुमत्तम्पि वड्ढति। तस्मा वुत्तं – ‘‘सब्बापि धम्मदेसना संखित्ताव, वित्थारदेसना नाम नत्थी’’ति। ननु सत्तपकरणदेसना वित्थारकथाति? न सापि वित्थारकथाति आह – ‘‘समन्तपट्ठानकथापि संखित्तायेवा’’ति। सन्निपतितदेवपरिसाय अज्झासयानुरूपमेव हि तस्सापि पवत्ति, न सत्थुदेसनाञाणानुरूपन्ति। यथानुसन्धिं पापेसि यथाउद्दिट्ठे अनुपुब्बेन अनवसेसतो विभजनवसेन देसनाय निट्ठापितत्ता। विपञ्चितञ्ञू…पे॰… कथेसि नातिसङ्खेपवित्थारवसेन देसितत्ता।
369.Maññitanti maññanā, ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā kappanāti attho. Avijjāvibandhanataṇhāgāhādīnaṃ sādhāraṇabhāvato ayamahanti ettha ahanti diṭṭhimaññanādassanaṃ, sā pana diṭṭhi mānamaññanāya attaniyagāhavasena hotīti sveva ‘‘aya’’nti iminā gahitoti āha – ‘‘ayamahanti ekaṃ taṇhāmaññitameva vaṭṭatī’’ti. Ābādhaṭṭhenāti paṭipīḷanaṭṭhena. Maññanāvasena hi sattānaṃ tathā hoti. Antodosaṭṭhenāti abbhantaraduṭṭhabhāvena. Maññanādūsitattā hi sattānaṃ attabhāvo dukkhatāmūlāyatto, kilesāsucipaggharaṇato uppādanirodhabhaṅgehi uddhamuddhaṃ pakkapabhinno hotīti phalūpacārena ‘‘maññitaṃ gaṇḍo’’ti vutto. Anupaviṭṭhaṭṭhenāti anupavisitvā hadayamāhacca adhiṭṭhānena. Maññitañhi pīḷājananato antotudanato duruddharaṇato sallaṃ. Khīṇāsavamuni sabbaso kilesānaṃ santattā, tato eva pariḷāhānaṃ parinibbutattā vūpasantattā santo upasanto nibbutoti vuccati. Yattha ṭhitanti yasmiṃ asekkhabhūmiyaṃ ṭhitaṃ. Yadi bhagavā attano desanāñāṇānurūpaṃ desanaṃ pavattāpeyya, mahāpathaviṃ pattharantassa viya, ākāsaṃ pasārentassa viya, anantāparimeyyalokadhātuyo paṭicca tesaṃ ṭhitākāraṃ anuppūraṃ vicinantassa viya desanā pariyosānaṃ na gaccheyya. Yasmā panassa vineyyajjhāsayānurūpameva desanā pavatti, na tato paraṃ aṇumattampi vaḍḍhati. Tasmā vuttaṃ – ‘‘sabbāpi dhammadesanā saṃkhittāva, vitthāradesanā nāma natthī’’ti. Nanu sattapakaraṇadesanā vitthārakathāti? Na sāpi vitthārakathāti āha – ‘‘samantapaṭṭhānakathāpi saṃkhittāyevā’’ti. Sannipatitadevaparisāya ajjhāsayānurūpameva hi tassāpi pavatti, na satthudesanāñāṇānurūpanti. Yathānusandhiṃpāpesi yathāuddiṭṭhe anupubbena anavasesato vibhajanavasena desanāya niṭṭhāpitattā. Vipañcitaññū…pe… kathesi nātisaṅkhepavitthāravasena desitattā.
३७०. अट्ठन्नं परिक्खारानन्ति नयिदमनवसेसपरियादानं, लक्खणवचनं पनेतं, अञ्ञतरस्साति वचनसेसो। तथा हि, ‘‘मय्हं इद्धिमयपरिक्खारलाभाय पच्चयो होतू’’ति पत्थनं पट्ठपेत्वा पत्तचीवरं, पत्तं, चीवरमेव वा दिन्ने चरिमभवे इद्धिमयपरिक्खारो निब्बत्ततीति वदन्ति। अदिन्नत्ताति केचिवादो, तेनाह ‘‘कुलपुत्तो’’तिआदि। ओकासाभावतोति उपसम्पदालक्खणस्स असम्भवतो। तेनाह – ‘‘कुलपुत्तस्स आयुपरिक्खीण’’न्ति। उदकतित्थ…पे॰… आरद्धो परमप्पिच्छभावतो।
370.Aṭṭhannaṃ parikkhārānanti nayidamanavasesapariyādānaṃ, lakkhaṇavacanaṃ panetaṃ, aññatarassāti vacanaseso. Tathā hi, ‘‘mayhaṃ iddhimayaparikkhāralābhāya paccayo hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapetvā pattacīvaraṃ, pattaṃ, cīvarameva vā dinne carimabhave iddhimayaparikkhāro nibbattatīti vadanti. Adinnattāti kecivādo, tenāha ‘‘kulaputto’’tiādi. Okāsābhāvatoti upasampadālakkhaṇassa asambhavato. Tenāha – ‘‘kulaputtassa āyuparikkhīṇa’’nti. Udakatittha…pe… āraddho paramappicchabhāvato.
विब्भन्ताति भन्तचित्ता। सिङ्गेन विज्झित्वा घातेसि पुरिमजातिबद्धाघाततायाति वदन्ति।
Vibbhantāti bhantacittā. Siṅgena vijjhitvā ghātesi purimajātibaddhāghātatāyāti vadanti.
मानुसं योगन्ति मनुस्सत्तभावं। अत्तभावो हि युज्जति कम्मकिलेसेहीति ‘‘योगो’’ति वुच्चति। उपच्चगुन्ति उपगच्छिंसु। उपकोतिआदि तेसं नामानि।
Mānusaṃ yoganti manussattabhāvaṃ. Attabhāvo hi yujjati kammakilesehīti ‘‘yogo’’ti vuccati. Upaccagunti upagacchiṃsu. Upakotiādi tesaṃ nāmāni.
गन्धकट्ठेहीति चन्दनागरुसळलदेवदारुआदीहि गन्धदारूहि। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Gandhakaṭṭhehīti candanāgarusaḷaladevadāruādīhi gandhadārūhi. Sesaṃ suviññeyyameva.
धातुविभङ्गसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / १०. धातुविभङ्गसुत्तं • 10. Dhātuvibhaṅgasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / १०. धातुविभङ्गसुत्तवण्णना • 10. Dhātuvibhaṅgasuttavaṇṇanā
