| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
៣. ធាតុវិភង្គោ
3. Dhātuvibhaṅgo
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
១៧២. យទិបិ ធាតុសំយុត្តាទីសុ ‘‘ធាតុនានត្តំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ, កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, ធាតុនានត្តំ? ចក្ខុធាតុ…បេ.… មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៨៥) អដ្ឋារស ធាតុយោ អាគតា, តា បន អភិធម្មេ ច អាគតាតិ សាធារណត្តា អគ្គហេត្វា សុត្តន្តេស្វេវ អាគតេ តយោ ធាតុឆក្កេ គហេត្វា សុត្តន្តភាជនីយំ វិភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ សព្ពា ធាតុយោតិ អដ្ឋារសបិ។ សុញ្ញេ សភាវមត្តេ និរុឡ្ហោ ធាតុ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ។ អសម្ផុដ្ឋធាតូតិ ចតូហិ មហាភូតេហិ អព្យាបិតភាវោតិ អត្ថោ។
172. Yadipi dhātusaṃyuttādīsu ‘‘dhātunānattaṃ vo, bhikkhave, desessāmi, katamañca, bhikkhave, dhātunānattaṃ? Cakkhudhātu…pe… manoviññāṇadhātū’’tiādinā (saṃ. ni. 2.85) aṭṭhārasa dhātuyo āgatā, tā pana abhidhamme ca āgatāti sādhāraṇattā aggahetvā suttantesveva āgate tayo dhātuchakke gahetvā suttantabhājanīyaṃ vibhattanti veditabbaṃ. Sabbā dhātuyoti aṭṭhārasapi. Suññe sabhāvamatte niruḷho dhātu-saddo daṭṭhabbo. Asamphuṭṭhadhātūti catūhi mahābhūtehi abyāpitabhāvoti attho.
១៧៣. បថវីធាតុទ្វយន្តិ អដ្ឋកថាយំ បទុទ្ធារោ កតោ, បាឡិយំ បន ‘‘ទ្វេយ’’ន្តិ អាគច្ឆតិ, អត្ថោ បន យថាវុត្តោវ។ ទ្វយន្តិ បន បាឋេ សតិ អយម្បិ អត្ថោ សម្ភវតិ។ ទ្វេ អវយវា ឯតស្សាតិ ទ្វយំ, បថវីធាតូនំ ទ្វយំ បថវីធាតុទ្វយំ, ទ្វិន្នំ បថវីធាតូនំ សមុទាយោតិ អត្ថោ។ ទ្វេ ឯវ វា អវយវា សមុទិតា ទ្វយំ, បថវីធាតុទ្វយន្តិ។ ‘‘តត្ថ កតមា បថវីធាតុ? បថវីធាតុទ្វយំ, ឯសា បថវីធាតូ’’តិ សង្ខេបេន វិស្សជ្ជេតិ។ អត្ថិ អជ្ឈត្តិកា អត្ថិ ពាហិរាតិ ឯត្ថ អជ្ឈត្តិកពាហិរ-សទ្ទា ន អជ្ឈត្តិកទុកេ វិយ អជ្ឈត្តិកពាហិរាយតនវាចកា, នាបិ អជ្ឈត្តត្តិកេ វុត្តេហិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា-សទ្ទេហិ សមានត្ថា, ឥន្ទ្រិយពទ្ធានិន្ទ្រិយពទ្ធវាចកា បន ឯតេ។ តេន ‘‘សត្តសន្តានបរិយាបន្នា’’តិអាទិ វុត្តំ។ និយកជ្ឈត្តាតិ ច ន បច្ចត្តំ អត្តនិ ជាតតំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ សព្ពសត្តសន្តានេសុ ជាតតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តន្តិ វចនេន ហិ សត្តសន្តានបរិយាបន្នតាយ អជ្ឈត្តិកភាវំ ទស្សេតិ, ន បាដិបុគ្គលិកតាយ។ សភាវាការតោតិ អាបាទីហិ វិសិដ្ឋេន អត្តនោ ឯវ សភាវភូតេន គហេតព្ពាការេន។
173. Pathavīdhātudvayanti aṭṭhakathāyaṃ paduddhāro kato, pāḷiyaṃ pana ‘‘dveya’’nti āgacchati, attho pana yathāvuttova. Dvayanti pana pāṭhe sati ayampi attho sambhavati. Dve avayavā etassāti dvayaṃ, pathavīdhātūnaṃ dvayaṃ pathavīdhātudvayaṃ, dvinnaṃ pathavīdhātūnaṃ samudāyoti attho. Dve eva vā avayavā samuditā dvayaṃ, pathavīdhātudvayanti. ‘‘Tattha katamā pathavīdhātu? Pathavīdhātudvayaṃ, esā pathavīdhātū’’ti saṅkhepena vissajjeti. Atthi ajjhattikā atthi bāhirāti ettha ajjhattikabāhira-saddā na ajjhattikaduke viya ajjhattikabāhirāyatanavācakā, nāpi ajjhattattike vuttehi ajjhattabahiddhā-saddehi samānatthā, indriyabaddhānindriyabaddhavācakā pana ete. Tena ‘‘sattasantānapariyāpannā’’tiādi vuttaṃ. Niyakajjhattāti ca na paccattaṃ attani jātataṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho sabbasattasantānesu jātatanti daṭṭhabbaṃ. Ajjhattaṃ paccattanti vacanena hi sattasantānapariyāpannatāya ajjhattikabhāvaṃ dasseti, na pāṭipuggalikatāya. Sabhāvākāratoti āpādīhi visiṭṭhena attano eva sabhāvabhūtena gahetabbākārena.
កេសា កក្ខឡត្តលក្ខណាតិ កក្ខឡតាធិកតាយ វុត្តា។ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោតិ បថវីកោដ្ឋាសមត្តោ សុញ្ញោតិ អត្ថោ។ មត្ថលុង្គំ អដ្ឋិមិញ្ជគ្គហណេន គហិតន្តិ ឥធ វិសុំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។
Kesākakkhaḷattalakkhaṇāti kakkhaḷatādhikatāya vuttā. Pāṭiyekko koṭṭhāsoti pathavīkoṭṭhāsamatto suññoti attho. Matthaluṅgaṃ aṭṭhimiñjaggahaṇena gahitanti idha visuṃ na vuttanti veditabbaṃ.
ឥមិនាតិ ‘‘សេយ្យថិទំ កេសា’’តិអាទិនា។ កម្មំ កត្វាតិ បយោគំ វីរិយំ អាយូហនំ វា កត្វាតិ អត្ថោ។ ភោគកាមេន កសិយាទីសុ វិយ អរហត្តកាមេន ច ឥមស្មិំ មនសិការេ កម្មំ កត្តព្ពន្តិ។ បុព្ពបលិពោធាតិ អាវាសាទយោ ទីឃកេសាទិកេ ខុទ្ទកបលិពោធេ អបរបលិពោធាតិ អបេក្ខិត្វា វុត្តា។
Imināti ‘‘seyyathidaṃ kesā’’tiādinā. Kammaṃ katvāti payogaṃ vīriyaṃ āyūhanaṃ vā katvāti attho. Bhogakāmena kasiyādīsu viya arahattakāmena ca imasmiṃ manasikāre kammaṃ kattabbanti. Pubbapalibodhāti āvāsādayo dīghakesādike khuddakapalibodhe aparapalibodhāti apekkhitvā vuttā.
វណ្ណាទីនំ បញ្ចន្នំ វសេន មនសិការោ ធាតុបដិកូលវណ្ណមនសិការានំ សាធារណោ បុព្ពភាគោតិ និព្ពត្តិតធាតុមនសិការំ ទស្សេតុំ ‘‘អវសានេ ឯវំ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ’’តិ អាហ។ អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតាតិ ការណស្ស ច ផលស្ស ច អព្យាបារតាយ ធាតុមត្តតំ ទស្សេតិ។ អាភោគបច្ចវេក្ខណាទីនម្បិ ឯវមេវ អព្យាបារតា ទដ្ឋព្ពា។ ន ហិ តានិ, តេសញ្ច ការណានិ អាភុជិត្វា បច្ចវេក្ខិត្វា ច ឧប្បជ្ជន្តិ ករោន្តិ ចាតិ។ លក្ខណវសេនាតិ ‘‘កក្ខឡំ ខរិគត’’ន្តិអាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ។
Vaṇṇādīnaṃ pañcannaṃ vasena manasikāro dhātupaṭikūlavaṇṇamanasikārānaṃ sādhāraṇo pubbabhāgoti nibbattitadhātumanasikāraṃ dassetuṃ ‘‘avasāne evaṃ manasikāro pavattetabbo’’ti āha. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitāti kāraṇassa ca phalassa ca abyāpāratāya dhātumattataṃ dasseti. Ābhogapaccavekkhaṇādīnampi evameva abyāpāratā daṭṭhabbā. Na hi tāni, tesañca kāraṇāni ābhujitvā paccavekkhitvā ca uppajjanti karonti cāti. Lakkhaṇavasenāti ‘‘kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādivacanaṃ sandhāya vuttaṃ.
វេកន្តកំ ឯកា លោហជាតិ។ នាគនាសិកលោហំ លោហសទិសំ លោហវិជាតិ ហលិទ្ទិវិជាតិ វិយ។ តិបុតម្ពាទីហិ មិស្សេត្វា កតំ ករណេន និព្ពត្តត្តា កិត្តិមលោហំ។ មោរក្ខាទីនិ ឯវំនាមានេវេតានិ។ សាមុទ្ទិកមុត្តាតិ និទស្សនមត្តមេតំ, សព្ពាបិ បន មុត្តា មុត្តា ឯវ។
Vekantakaṃ ekā lohajāti. Nāganāsikalohaṃ lohasadisaṃ lohavijāti haliddivijāti viya. Tiputambādīhi missetvā kataṃ karaṇena nibbattattā kittimalohaṃ. Morakkhādīni evaṃnāmānevetāni. Sāmuddikamuttāti nidassanamattametaṃ, sabbāpi pana muttā muttā eva.
១៧៤. អប្បេតីតិ អាបោ, អាពន្ធនវសេន សេសភូតត្តយំ បាបុណាតិ សិលេសតីតិ អត្ថោ។ យូសភូតោតិ រសភូតោ។ វក្កហទយយកនបប្ផាសានិ តេមេន្តន្តិ ឯត្ថ យកនំ ហេដ្ឋាភាគបូរណេន, ឥតរានិ តេសំ ឧបរិ ថោកំ ថោកំ បគ្ឃរណេន តេមេតិ។ ហេដ្ឋា លេឌ្ឌុខណ្ឌានិ តេមយមានេតិ តេមកតេមិតព្ពានំ អព្យាបារសាមញ្ញនិទស្សនត្ថាយេវ ឧបមា ទដ្ឋព្ពា, ន ឋានសាមញ្ញនិទស្សនត្ថាយ។ សន្និចិតលោហិតេន តេមេតព្ពានំ កេសញ្ចិ ហេដ្ឋា, កស្សចិ ឧបរិ ឋិតតញ្ហិ សតិបដ្ឋានវិភង្គេ វក្ខតីតិ, យកនស្ស ហេដ្ឋាភាគោ ‘‘ឋិតំ មយិ លោហិត’’ន្តិ ន ជានាតិ, វក្កាទីនិ ‘‘អម្ហេ តេមយមានំ លោហិតំ ឋិត’’ន្តិ ន ជានន្តីតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា។ យថា បន ភេសជ្ជសិក្ខាបទេ និយមោ អត្ថិ ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ ខីរ’’ន្តិ, ឯវមិធ នត្ថិ។
174. Appetīti āpo, ābandhanavasena sesabhūtattayaṃ pāpuṇāti silesatīti attho. Yūsabhūtoti rasabhūto. Vakkahadayayakanapapphāsāni tementanti ettha yakanaṃ heṭṭhābhāgapūraṇena, itarāni tesaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharaṇena temeti. Heṭṭhā leḍḍukhaṇḍāni temayamāneti temakatemitabbānaṃ abyāpārasāmaññanidassanatthāyeva upamā daṭṭhabbā, na ṭhānasāmaññanidassanatthāya. Sannicitalohitena temetabbānaṃ kesañci heṭṭhā, kassaci upari ṭhitatañhi satipaṭṭhānavibhaṅge vakkhatīti, yakanassa heṭṭhābhāgo ‘‘ṭhitaṃ mayi lohita’’nti na jānāti, vakkādīni ‘‘amhe temayamānaṃ lohitaṃ ṭhita’’nti na jānantīti evaṃ yojanā kātabbā. Yathā pana bhesajjasikkhāpade niyamo atthi ‘‘yesaṃ maṃsaṃ kappati, tesaṃ khīra’’nti, evamidha natthi.
១៧៥. តេជនវសេនាតិ និសិតភាវេន តិក្ខភាវេន។ សរីរស្ស បកតិំ អតិក្កមិត្វា ឧណ្ហភាវោ សន្តាបោ, សរីរទហនវសេន បវត្តោ មហាទាហោ បរិទាហោ។ អយមេតេសំ វិសេសោ។ យេន ជីរីយតីតិ ឯកាហិកាទិជររោគេន ជីរីយតីតិបិ អត្ថោ យុជ្ជតិ។ សតវារំ តាបេត្វា ឧទកេ បក្ខិបិត្វា ឧទ្ធដសប្បិ សតធោតសប្បីតិ វទន្តិ។ រសសោណិតមេទមំសន្ហារុអដ្ឋិអដ្ឋិមិញ្ជា រសាទយោ។ កេចិ ន្ហារុំ អបនេត្វា សុក្កំ សត្តមធាតុំ អវោចុន្តិ។ បាកតិកោតិ ខោភំ អប្បត្តោ សទា វិជ្ជមានោ។ បេតគ្គិ មុខតោ ពហិ និគ្គតោវ ឥធ គហិតោ។
175. Tejanavasenāti nisitabhāvena tikkhabhāvena. Sarīrassa pakatiṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīradahanavasena pavatto mahādāho paridāho. Ayametesaṃ viseso. Yena jīrīyatīti ekāhikādijararogena jīrīyatītipi attho yujjati. Satavāraṃ tāpetvā udake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappīti vadanti. Rasasoṇitamedamaṃsanhāruaṭṭhiaṭṭhimiñjā rasādayo. Keci nhāruṃ apanetvā sukkaṃ sattamadhātuṃ avocunti. Pākatikoti khobhaṃ appatto sadā vijjamāno. Petaggi mukhato bahi niggatova idha gahito.
១៧៦. វាយនវសេនាតិ សវេគគមនវសេន, សមុទីរណវសេន វា។
176. Vāyanavasenāti savegagamanavasena, samudīraṇavasena vā.
១៧៧. ឥមិនា យស្មិំ អាកាសេ…បេ.… តំ កថិតន្តិ ឥទំ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសស្ស អកថិតតំ, អជដាកាសស្ស ច កថិតតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ។
177. Iminā yasmiṃ ākāse…pe… taṃ kathitanti idaṃ kasiṇugghāṭimākāsassa akathitataṃ, ajaṭākāsassa ca kathitataṃ dassetuṃ vuttaṃ.
១៧៩. សុខទុក្ខានំ ផរណភាវោ សរីរដ្ឋកឧតុស្ស សុខទុក្ខផោដ្ឋព្ពសមុដ្ឋានបច្ចយភាវេន យថាពលំ សរីរេកទេសសកលសរីរផរណសមត្ថតាយ វុត្តោ, សោមនស្សទោមនស្សានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋចិត្តជសមុដ្ឋាបនេន តថេវ ផរណសមត្ថតាយ។ ឯវំ ឯតេសំ សរីរផរណតាយ ឯកស្ស ឋានំ ឥតរំ បហរតិ, ឥតរស្ស ច អញ្ញន្តិ អញ្ញមញ្ញេន សប្បដិបក្ខតំ ទស្សេតិ, អញ្ញមញ្ញបដិបក្ខឱឡារិកប្បវត្តិ ឯវ វា ឯតេសំ ផរណំ។ វត្ថារម្មណានិ ច បពន្ធេន បវត្តិហេតុភូតានិ ផរណដ្ឋានំ ទដ្ឋព្ពំ, ឧភយវតោ ច បុគ្គលស្ស វសេន អយំ សប្បដិបក្ខតា ទស្សិតា សុខទស្សនីយត្តា។
179. Sukhadukkhānaṃ pharaṇabhāvo sarīraṭṭhakautussa sukhadukkhaphoṭṭhabbasamuṭṭhānapaccayabhāvena yathābalaṃ sarīrekadesasakalasarīrapharaṇasamatthatāya vutto, somanassadomanassānaṃ iṭṭhāniṭṭhacittajasamuṭṭhāpanena tatheva pharaṇasamatthatāya. Evaṃ etesaṃ sarīrapharaṇatāya ekassa ṭhānaṃ itaraṃ paharati, itarassa ca aññanti aññamaññena sappaṭipakkhataṃ dasseti, aññamaññapaṭipakkhaoḷārikappavatti eva vā etesaṃ pharaṇaṃ. Vatthārammaṇāni ca pabandhena pavattihetubhūtāni pharaṇaṭṭhānaṃ daṭṭhabbaṃ, ubhayavato ca puggalassa vasena ayaṃ sappaṭipakkhatā dassitā sukhadassanīyattā.
១៨១. កិលេសកាមំ សន្ធាយាតិ ‘‘សង្កប្បោ កាមោ រាគោ កាមោ’’តិ (មហានិ. ១; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨) ឯត្ថ វុត្តំ សង្កប្បំ សន្ធាយាតិ អធិប្បាយោ។ សោបិ ហិ វិពាធតិ ឧបតាបេតិ ចាតិ កិលេសសន្ថវសម្ភវតោ កិលេសកាមោ វិភត្តោ កិលេសវត្ថុសម្ភវតោ វា។ កាមបដិសំយុត្តាតិ កាមរាគសង្ខាតេន កាមេន សម្បយុត្តា, កាមបដិពទ្ធា វា។ អញ្ញេសុ ច កាមបដិសំយុត្តធម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ វិតក្កេយេវ កាមោបបទោ ធាតុសទ្ទោ និរុឡ្ហោ វេទិតព្ពោ វិតក្កស្ស កាមប្បសង្គប្បវត្តិយា សាតិសយត្តា។ ឯស នយោ ព្យាបាទធាតុអាទីសុ។ បរស្ស អត្តនោ ច ទុក្ខាយនំ វិហិំសា។ វិហិំសន្តីតិ ហន្តុំ ឥច្ឆន្តិ។
181. Kilesakāmaṃ sandhāyāti ‘‘saṅkappo kāmo rāgo kāmo’’ti (mahāni. 1; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 8) ettha vuttaṃ saṅkappaṃ sandhāyāti adhippāyo. Sopi hi vibādhati upatāpeti cāti kilesasanthavasambhavato kilesakāmo vibhatto kilesavatthusambhavato vā. Kāmapaṭisaṃyuttāti kāmarāgasaṅkhātena kāmena sampayuttā, kāmapaṭibaddhā vā. Aññesu ca kāmapaṭisaṃyuttadhammesu vijjamānesu vitakkeyeva kāmopapado dhātusaddo niruḷho veditabbo vitakkassa kāmappasaṅgappavattiyā sātisayattā. Esa nayo byāpādadhātuādīsu. Parassa attano ca dukkhāyanaṃ vihiṃsā. Vihiṃsantīti hantuṃ icchanti.
១៨២. ឧភយត្ថ ឧប្បន្នោបិ អភិជ្ឈាសំយោគេន កម្មបថជននតោ អនភិជ្ឈាកម្មបថភិន្ទនតោ ច កាមវិតក្កោ ‘‘កម្មបថភេទោ’’តិ វុត្តោ ។ ព្យាបាទោ បនាតិ ព្យាបាទវចនេន ព្យាបាទវិតក្កំ ទស្សេតិ។ សោ ហិ ព្យាបាទធាតូតិ។ តថា វិហិំសាយ វិហិំសាធាតុយា ច ព្យាបាទវសេន យថាសម្ភវំ បាណាតិបាតាទិវសេន ច កម្មបថភេទោ យោជេតព្ពោ។ ឯត្ថាតិ ទ្វីសុ តិកេសុ។ សព្ពកាមាវចរសព្ពកុសលសង្គាហកេហិ ឥតរេ ទ្វេ ទ្វេ សង្គហេត្វា កថនំ សព្ពសង្គាហិកកថា។ ឯត្ថាតិ បន ឯតស្មិំ ឆក្កេតិ វុច្ចមានេ កាមធាតុវចនេន កាមាវចរានំ នេក្ខម្មធាតុអាទីនញ្ច គហណំ អាបជ្ជតិ។
182. Ubhayattha uppannopi abhijjhāsaṃyogena kammapathajananato anabhijjhākammapathabhindanato ca kāmavitakko ‘‘kammapathabhedo’’ti vutto . Byāpādo panāti byāpādavacanena byāpādavitakkaṃ dasseti. So hi byāpādadhātūti. Tathā vihiṃsāya vihiṃsādhātuyā ca byāpādavasena yathāsambhavaṃ pāṇātipātādivasena ca kammapathabhedo yojetabbo. Etthāti dvīsu tikesu. Sabbakāmāvacarasabbakusalasaṅgāhakehi itare dve dve saṅgahetvā kathanaṃ sabbasaṅgāhikakathā. Etthāti pana etasmiṃ chakketi vuccamāne kāmadhātuvacanena kāmāvacarānaṃ nekkhammadhātuādīnañca gahaṇaṃ āpajjati.
លភាបេតព្ពាតិ ចក្ខុធាតាទិភាវំ លភមានា ធម្មា នីហរិត្វា ទស្សនេន លភាបេតព្ពា។ ចរតិ ឯត្ថាតិ ចារោ, កិំ ចរតិ? សម្មសនំ, សម្មសនស្ស ចារោ សម្មសនចារោ, តេភូមកធម្មានំ អធិវចនំ។
Labhāpetabbāti cakkhudhātādibhāvaṃ labhamānā dhammā nīharitvā dassanena labhāpetabbā. Carati etthāti cāro, kiṃ carati? Sammasanaṃ, sammasanassa cāro sammasanacāro, tebhūmakadhammānaṃ adhivacanaṃ.
សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
១៨៣. ចក្ខុស្សាតិ វិសេសការណំ អសាធារណសាមិភាវេន និទ្ទិដ្ឋំ។ តញ្ហិ បុគ្គលន្តរាសាធារណំ នីលាទិសព្ពរូបសាធារណញ្ច។ វិទហតីតិ ឯវំ ឯវញ្ច តយា បវត្តិតព្ពន្តិ វិនិយុជ្ជមានំ វិយ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ។ វិទហតីតិ ច ធាតុអត្ថោ ឯវ វិសិដ្ឋោ ឧបសគ្គេន ទីបិតោតិ វិនាបិ ឧបសគ្គេន ធាតូតិ ឯសោ សទ្ទោ តមត្ថំ វទតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ កត្តុកម្មភាវករណអធិករណេសុ ធាតុបទសិទ្ធិ ហោតីតិ បញ្ចបិ ឯតេ អត្ថា វុត្តា។ សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ សុវណ្ណាទីនំ ពីជភូតា សេលាទយោ។
183. Cakkhussāti visesakāraṇaṃ asādhāraṇasāmibhāvena niddiṭṭhaṃ. Tañhi puggalantarāsādhāraṇaṃ nīlādisabbarūpasādhāraṇañca. Vidahatīti evaṃ evañca tayā pavattitabbanti viniyujjamānaṃ viya uppādetīti attho. Vidahatīti ca dhātuattho eva visiṭṭho upasaggena dīpitoti vināpi upasaggena dhātūti eso saddo tamatthaṃ vadatīti daṭṭhabbo. Kattukammabhāvakaraṇaadhikaraṇesu dhātupadasiddhi hotīti pañcapi ete atthā vuttā. Suvaṇṇarajatādidhātuyo suvaṇṇādīnaṃ bījabhūtā selādayo.
អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោតិ ឯត្ថាបិ ធាតីតិ ធាតូតិ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា។ ធាតុ-សទ្ទោ ឯវ ហិ ធារណត្ថោបិ ហោតីតិ។ កត្តុអត្ថោបិ ចាយំ បុរិមេន អសទិសោតិ និស្សត្តសភាវមត្តធារណញ្ច ធាតុ-សទ្ទស្ស បធានោ អត្ថោតិ វិសុំ វុត្តោ។ ធាតុយោ វិយ ធាតុយោតិ ឯត្ថ សីហ-សទ្ទោ វិយ កេសរិម្ហិ និរុឡ្ហោ បុរិសេសុ, សេលាវយវេសុ និរុឡ្ហោ ធាតុ-សទ្ទោ ច ចក្ខាទីសុ ឧបចរិតោ ទដ្ឋព្ពោ។ ញាណញ្ច ញេយ្យញ្ច ញាណញេយ្យានិ, តេសំ អវយវា តប្បភេទភូតា ធាតុយោ ញាណញេយ្យាវយវា។ តត្ថ ញាណប្បភេទា ធម្មធាតុឯកទេសោ, ញេយ្យប្បភេទា អដ្ឋារសាបីតិ ញាណញេយ្យាវយវមត្តា ធាតុយោ ហោន្តិ។ អថ វា ញាណេន ញាតព្ពោ សភាវោ ធាតុសទ្ទេន វុច្ចមានោ អវិបរីតតោ ញាណញេយ្យោ, ន ទិដ្ឋិអាទីហិ វិបរីតគ្គាហកេហិ ញេយ្យោតិ អត្ថោ។ តស្ស ញាណញេយ្យស្ស អវយវា ចក្ខាទយោ។ វិសភាគលក្ខណាវយវេសុ រសាទីសុ និរុឡ្ហោ ធាតុ-សទ្ទោ តាទិសេសុ អញ្ញាវយវេសុ ចក្ខាទីសុ ឧបចរិតោ ទដ្ឋព្ពោ, រសាទីសុ វិយ វា ចក្ខាទីសុ និរុឡ្ហោវ។ និជ្ជីវមត្តស្សេតំ អធិវចនន្តិ ឯតេន និជ្ជីវមត្តបទត្ថេ ធាតុ-សទ្ទស្ស និរុឡ្ហតំ ទស្សេតិ។ ឆ ធាតុយោ ឯតស្សាតិ ឆធាតុយោ, យោ លោកេ ‘‘បុរិសោ’’តិ ធម្មសមុទាយោ វុច្ចតិ, សោ ឆធាតុរោ ឆន្នំ បថវីអាទីនំ និជ្ជីវមត្តសភាវានំ សមុទាយមត្តោ, ន ឯត្ថ ជីវោ បុរិសោ វា អត្ថីតិ អត្ថោ។
Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyoti etthāpi dhātīti dhātūti padasiddhi veditabbā. Dhātu-saddo eva hi dhāraṇatthopi hotīti. Kattuatthopi cāyaṃ purimena asadisoti nissattasabhāvamattadhāraṇañca dhātu-saddassa padhāno atthoti visuṃ vutto. Dhātuyo viya dhātuyoti ettha sīha-saddo viya kesarimhi niruḷho purisesu, selāvayavesu niruḷho dhātu-saddo ca cakkhādīsu upacarito daṭṭhabbo. Ñāṇañca ñeyyañca ñāṇañeyyāni, tesaṃ avayavā tappabhedabhūtā dhātuyo ñāṇañeyyāvayavā. Tattha ñāṇappabhedā dhammadhātuekadeso, ñeyyappabhedā aṭṭhārasāpīti ñāṇañeyyāvayavamattā dhātuyo honti. Atha vā ñāṇena ñātabbo sabhāvo dhātusaddena vuccamāno aviparītato ñāṇañeyyo, na diṭṭhiādīhi viparītaggāhakehi ñeyyoti attho. Tassa ñāṇañeyyassa avayavā cakkhādayo. Visabhāgalakkhaṇāvayavesu rasādīsu niruḷho dhātu-saddo tādisesu aññāvayavesu cakkhādīsu upacarito daṭṭhabbo, rasādīsu viya vā cakkhādīsu niruḷhova. Nijjīvamattassetaṃ adhivacananti etena nijjīvamattapadatthe dhātu-saddassa niruḷhataṃ dasseti. Cha dhātuyo etassāti chadhātuyo, yo loke ‘‘puriso’’ti dhammasamudāyo vuccati, so chadhāturo channaṃ pathavīādīnaṃ nijjīvamattasabhāvānaṃ samudāyamatto, na ettha jīvo puriso vā atthīti attho.
ចក្ខាទីនំ កមោ បុព្ពេ វុត្តោតិ ឥធ ឯកេកស្មិំ តិកេ តិណ្ណំ តិណ្ណំ ធាតូនំ កមំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេនា’’តិ។ ហេតុផលានំ អនុបុព្ពវវត្ថានំ ហេតុផលភាវោវ។ តត្ថ ហេតូតិ បច្ចយោ អធិប្បេតោ។ ផលន្តិ បច្ចយុប្បន្នន្តិ អាហ ‘‘ចក្ខុធាតូ’’តិអាទិ។ មនោធាតុធម្មធាតូនញ្ច មនោវិញ្ញាណស្ស ហេតុភាវោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ, ទ្វារភូតមនោវសេន វា តស្សា មនោធាតុយា។
Cakkhādīnaṃ kamo pubbe vuttoti idha ekekasmiṃ tike tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ dhātūnaṃ kamaṃ dassento āha ‘‘hetuphalānupubbavavatthānavasenā’’ti. Hetuphalānaṃ anupubbavavatthānaṃ hetuphalabhāvova. Tattha hetūti paccayo adhippeto. Phalanti paccayuppannanti āha ‘‘cakkhudhātū’’tiādi. Manodhātudhammadhātūnañca manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabbo, dvārabhūtamanovasena vā tassā manodhātuyā.
សព្ពាសំ វសេនាតិ យថាវុត្តានំ អាភាធាតុអាទីនំ បញ្ចតិំសាយ ធាតូនំ វសេន។ អបរមត្ថសភាវស្ស បរមត្ថសភាវេសុ ន កទាចិ អន្តោគធតា អត្ថីតិ អាហ ‘‘សភាវតោ វិជ្ជមានាន’’ន្តិ។ ចន្ទាភាសូរិយាភាទិកា វណ្ណនិភា ឯវាតិ អាហ ‘‘រូបធាតុយេវ ហិ អាភាធាតូ’’តិ។ រូបាទិបដិពទ្ធាតិ រាគវត្ថុភាវេន គហេតព្ពាការោ សុភនិមិត្តន្តិ សន្ធាយ ‘‘រូបាទយោវា’’តិ អវត្វា បដិពទ្ធវចនំ អាហ។ អសតិបិ រាគវត្ថុភាវេ ‘‘កុសលវិបាការម្មណា សុភា ធាតូ’’តិ ទុតិយោ វិកប្បោ វុត្តោ។ វិហិំសាធាតុ ចេតនា, បរវិហេឋនឆន្ទោ វា។ អវិហិំសា ករុណា។
Sabbāsaṃ vasenāti yathāvuttānaṃ ābhādhātuādīnaṃ pañcatiṃsāya dhātūnaṃ vasena. Aparamatthasabhāvassa paramatthasabhāvesu na kadāci antogadhatā atthīti āha ‘‘sabhāvato vijjamānāna’’nti. Candābhāsūriyābhādikā vaṇṇanibhā evāti āha ‘‘rūpadhātuyeva hi ābhādhātū’’ti. Rūpādipaṭibaddhāti rāgavatthubhāvena gahetabbākāro subhanimittanti sandhāya ‘‘rūpādayovā’’ti avatvā paṭibaddhavacanaṃ āha. Asatipi rāgavatthubhāve ‘‘kusalavipākārammaṇā subhā dhātū’’ti dutiyo vikappo vutto. Vihiṃsādhātu cetanā, paraviheṭhanachando vā. Avihiṃsā karuṇā.
ឧភោបីតិ ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ។ ហីនាទីសុ បុរិមនយេន ហីឡិតា ចក្ខាទយោ ហីនា, សម្ភាវិតា បណីតា, នាតិហីឡិតា នាតិសម្ភាវិតា មជ្ឈិមាតិ ខន្ធវិភង្គេ អាគតហីនទុកតោយេវ នីហរិត្វា មជ្ឈិមា ធាតុ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ វិញ្ញាណធាតុ យទិបិ ឆវិញ្ញាណធាតុវសេន វិភត្តា, តថាបិ ‘‘វិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តស្សា បុរេចារិកបច្ឆាចារិកត្តា មនោធាតុ គហិតាវ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា អាហ ‘‘វិញ្ញាណធាតុ…បេ.… សត្តវិញ្ញាណសង្ខេបោយេវា’’តិ។ អនេកេសំ ចក្ខុធាតុអាទីនំ, តាសុ ច ឯកេកិស្សា នានប្បការតាយ នានាធាតូនំ វសេន អនេកធាតុនានាធាតុលោកោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘អដ្ឋារសធាតុប្បភេទមត្តមេវា’’តិ។
Ubhopīti dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo. Hīnādīsu purimanayena hīḷitā cakkhādayo hīnā, sambhāvitā paṇītā, nātihīḷitā nātisambhāvitā majjhimāti khandhavibhaṅge āgatahīnadukatoyeva nīharitvā majjhimā dhātu vuttāti veditabbā. Viññāṇadhātu yadipi chaviññāṇadhātuvasena vibhattā, tathāpi ‘‘viññāṇadhātuggahaṇena tassā purecārikapacchācārikattā manodhātu gahitāva hotī’’ti vuttattā āha ‘‘viññāṇadhātu…pe… sattaviññāṇasaṅkhepoyevā’’ti. Anekesaṃ cakkhudhātuādīnaṃ, tāsu ca ekekissā nānappakāratāya nānādhātūnaṃ vasena anekadhātunānādhātuloko vuttoti āha ‘‘aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevā’’ti.
‘‘ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេនា’’តិ អដ្ឋកថាយំ លិខិតំ។ តត្ថ ន ចក្ខាទីនំ កេវលេន ធាតុ-សទ្ទេន សម្ពន្ធោ អធិប្បេតោ វិជាននសភាវស្ស បភេទវចនតោ។ វិញ្ញាណធាតុ-សទ្ទេន សម្ពន្ធេ ករិយមានេ ទ្វេ មនោគហណានិ ន កត្តព្ពានិ។ ន ហិ ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ អត្ថីតិ។ ‘‘ចក្ខុ…បេ.… កាយមនោវិញ្ញាណមនោធាតូ’’តិ វា វត្តព្ពំ អតុល្យយោគេ ទ្វន្ទសមាសាភាវតោ។ អយំ បនេត្ថ បាឋោ សិយា ‘‘ចក្ខុ…បេ.… កាយវិញ្ញាណមនោមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេនា’’តិ។
‘‘Cakkhusotaghānajivhākāyamanomanoviññāṇadhātubhedenā’’ti aṭṭhakathāyaṃ likhitaṃ. Tattha na cakkhādīnaṃ kevalena dhātu-saddena sambandho adhippeto vijānanasabhāvassa pabhedavacanato. Viññāṇadhātu-saddena sambandhe kariyamāne dve manogahaṇāni na kattabbāni. Na hi dve manoviññāṇadhātuyo atthīti. ‘‘Cakkhu…pe… kāyamanoviññāṇamanodhātū’’ti vā vattabbaṃ atulyayoge dvandasamāsābhāvato. Ayaṃ panettha pāṭho siyā ‘‘cakkhu…pe… kāyaviññāṇamanomanoviññāṇadhātubhedenā’’ti.
ខន្ធាយតនទេសនា សង្ខេបទេសនា, ឥន្ទ្រិយទេសនា វិត្ថារទេសនាតិ តទុភយំ អបេក្ខិត្វា នាតិសង្ខេបវិត្ថារា ធាតុទេសនា។ អថ វា សុត្តន្តភាជនីយេ វុត្តធាតុទេសនា អតិសង្ខេបទេសនា, អាភាធាតុអាទីនំ អនេកធាតុនានាធាតុអន្តានំ វសេន ទេសេតព្ពា អតិវិត្ថារទេសនាតិ តទុភយំ អបេក្ខិត្វា អយំ ‘‘នាតិសង្ខេបវិត្ថារា’’តិ។
Khandhāyatanadesanā saṅkhepadesanā, indriyadesanā vitthāradesanāti tadubhayaṃ apekkhitvā nātisaṅkhepavitthārā dhātudesanā. Atha vā suttantabhājanīye vuttadhātudesanā atisaṅkhepadesanā, ābhādhātuādīnaṃ anekadhātunānādhātuantānaṃ vasena desetabbā ativitthāradesanāti tadubhayaṃ apekkhitvā ayaṃ ‘‘nātisaṅkhepavitthārā’’ti.
ភេរីតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ សទ្ទស្ស វិយ វិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវតោ។ ឯតាហិ ច ឧបមាហិ និជ្ជីវានំ ភេរីតលទណ្ឌាទីនំ សមាយោគេ និជ្ជីវានំ សទ្ទាទីនំ វិយ និជ្ជីវានំ ចក្ខុរូបាទីនំ សមាយោគេ និជ្ជីវានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បវត្តីតិ ការណផលានំ ធាតុមត្តត្តា ការកវេទកភាវវិរហំ ទស្សេតិ។
Bherītalaṃ viya cakkhudhātu saddassa viya viññāṇassa nissayabhāvato. Etāhi ca upamāhi nijjīvānaṃ bherītaladaṇḍādīnaṃ samāyoge nijjīvānaṃ saddādīnaṃ viya nijjīvānaṃ cakkhurūpādīnaṃ samāyoge nijjīvānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ pavattīti kāraṇaphalānaṃ dhātumattattā kārakavedakabhāvavirahaṃ dasseti.
បុរេចរានុចរា វិយាតិ និជ្ជីវស្ស កស្សចិ កេចិ និជ្ជីវា បុរេចរានុចរា វិយាតិ អត្ថោ។ មនោធាតុយេវ វា អត្តនោ ខណំ អនតិវត្តន្តី អត្តនោ ខណំ អនតិវត្តន្តានំយេវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អវិជ្ជមានេបិ បុរេចរានុចរភាវេ បុព្ពកាលាបរកាលតាយ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពាតិ អត្ថោ។ សល្លមិវ សូលមិវ តិវិធទុក្ខតាសមាយោគតោ ទដ្ឋព្ពោ។ អាសាយេវ ទុក្ខំ អាសាទុក្ខំ, អាសាវិឃាតំ ទុក្ខំ វា។ សញ្ញា ហិ អភូតំ ទុក្ខទុក្ខម្បិ សុភាទិតោ សញ្ជានន្តី តំ អាសំ តស្សា ច វិឃាតំ អាសីសិតសុភាទិអសិទ្ធិយា ជនេតីតិ។ កម្មប្បធានា សង្ខារាតិ ‘‘បដិសន្ធិយំ បក្ខិបនតោ’’តិអាទិមាហ។ ជាតិទុក្ខានុពន្ធនតោតិ អត្តនា និព្ពត្តិយមានេន ជាតិទុក្ខេន អនុពន្ធត្តា។ ភវបច្ចយា ជាតិ ហិ ជាតិទុក្ខន្តិ។ បទុមំ វិយ ទិស្សមានំ ខុរចក្កំ វិយ រូបម្បិ ឥត្ថិយាទិភាវេន ទិស្សមានំ នានាវិធុបទ្ទវំ ជនេតិ។ សព្ពេ អនត្ថា រាគាទយោ ជាតិអាទយោ ច វិសភូតា អសន្តា សប្បដិភយា ចាតិ តប្បដិបក្ខភូតត្តា អមតាទិតោ ទដ្ឋព្ពា។
Purecarānucarā viyāti nijjīvassa kassaci keci nijjīvā purecarānucarā viyāti attho. Manodhātuyeva vā attano khaṇaṃ anativattantī attano khaṇaṃ anativattantānaṃyeva cakkhuviññāṇādīnaṃ avijjamānepi purecarānucarabhāve pubbakālāparakālatāya purecarānucarā viya daṭṭhabbāti attho. Sallamiva sūlamiva tividhadukkhatāsamāyogato daṭṭhabbo. Āsāyeva dukkhaṃ āsādukkhaṃ, āsāvighātaṃ dukkhaṃ vā. Saññā hi abhūtaṃ dukkhadukkhampi subhādito sañjānantī taṃ āsaṃ tassā ca vighātaṃ āsīsitasubhādiasiddhiyā janetīti. Kammappadhānā saṅkhārāti ‘‘paṭisandhiyaṃ pakkhipanato’’tiādimāha. Jātidukkhānubandhanatoti attanā nibbattiyamānena jātidukkhena anubandhattā. Bhavapaccayā jāti hi jātidukkhanti. Padumaṃ viya dissamānaṃ khuracakkaṃ viya rūpampi itthiyādibhāvena dissamānaṃ nānāvidhupaddavaṃ janeti. Sabbe anatthā rāgādayo jātiādayo ca visabhūtā asantā sappaṭibhayā cāti tappaṭipakkhabhūtattā amatādito daṭṭhabbā.
មុញ្ចិត្វាបិ អញ្ញំ គហេត្វាវាតិ ឯតេន មក្កដស្ស គហិតំ សាខំ មុញ្ចិត្វាបិ អាកាសេ ឋាតុំ អសមត្ថតា វិយ គហិតារម្មណំ មុញ្ចិត្វាបិ អញ្ញំ អគ្គហេត្វា បវត្តិតុំ អសមត្ថតាយ មក្កដសមានតំ ទស្សេតិ។ អដ្ឋិវេធវិទ្ធោបិ ទមថំ អនុបគច្ឆន្តោ ទុដ្ឋស្សោ អស្សខឡុង្កោ។ រង្គគតោ នដោ រង្គនដោ។
Muñcitvāpi aññaṃ gahetvāvāti etena makkaṭassa gahitaṃ sākhaṃ muñcitvāpi ākāse ṭhātuṃ asamatthatā viya gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi aññaṃ aggahetvā pavattituṃ asamatthatāya makkaṭasamānataṃ dasseti. Aṭṭhivedhaviddhopi damathaṃ anupagacchanto duṭṭhasso assakhaḷuṅko. Raṅgagato naṭo raṅganaṭo.
១៨៤. ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ចាតិអាទិនា ទ្វារារម្មណេសុ ឯកវចនពហុវចននិទ្ទេសា ឯកនានាសន្តានគតានំ ឯកសន្តានគតវិញ្ញាណបច្ចយភាវតោ ឯកនានាជាតិកត្តា ច។
184. Cakkhuñca paṭicca rūpe cātiādinā dvārārammaṇesu ekavacanabahuvacananiddesā ekanānāsantānagatānaṃ ekasantānagataviññāṇapaccayabhāvato ekanānājātikattā ca.
សព្ពធម្មេសូតិ ឯត្ថ សព្ព-សទ្ទោ អធិការវសេន យថាវុត្តវិញ្ញាណសង្ខាតេ អារម្មណសង្ខាតេ វា បទេសសព្ពស្មិំ តិដ្ឋតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ មនោវិញ្ញាណធាតុនិទ្ទេសេ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ មនោធាតុ, មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ចិត្ត’’ន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតានន្តរំ មនោធាតុ វិយ មនោធាតានន្តរម្បិ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តន្តិ យាវ អញ្ញា មនោធាតុ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តាវ បវត្តំ សព្ពំ ចិត្តំ ឯកត្តេន គហេត្វា វុត្តន្តិ ឯវម្បិ អត្ថោ លព្ភតិ។ ឯវញ្ហិ សតិ មនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ ឧប្បន្នាយ មនោធាតុយា មនោវិញ្ញាណធាតុភាវប្បសង្គោ ន ហោតិយេវ។ បញ្ចវិញ្ញាណធាតុមនោធាតុក្កមនិទស្សនញ្ហិ តព្ពិធុរសភាវេន ឧប្បត្តិដ្ឋានេន ច បរិច្ឆិន្នស្ស ចិត្តស្ស មនោវិញ្ញាណធាតុភាវទស្សនត្ថំ, ន អនន្តរុប្បត្តិមត្តេនាតិ តព្ពិធុរសភាវេ ឯកត្តំ ឧបនេត្វា ទស្សនំ យុជ្ជតិ។ អនុបនីតេបិ ឯកត្តេ តព្ពិធុរសភាវេ ឯកស្មិំ ទស្សិតេ សាមញ្ញវសេន អញ្ញម្បិ សព្ពំ តំ សភាវំ ទស្សិតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ។ បិ-សទ្ទេន មនោវិញ្ញាណធាតុសម្បិណ្ឌនេ ច សតិ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតុយាបិ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ.… តជ្ជា មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ មនោវិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន ភវង្គានន្តរំ ឧប្បន្នំ មនោធាតុចិត្តំ និវត្តិតំ ហោតីតិ ចេ? ន, តស្សា មនោវិញ្ញាណធាតុភាវាសិទ្ធិតោ។ ន ហិ យំ ចោទីយតិ, តទេវ បរិហារាយ ហោតីតិ។
Sabbadhammesūti ettha sabba-saddo adhikāravasena yathāvuttaviññāṇasaṅkhāte ārammaṇasaṅkhāte vā padesasabbasmiṃ tiṭṭhatīti daṭṭhabbo. Manoviññāṇadhātuniddese ‘‘cakkhuviññāṇadhātuyā uppajjitvā niruddhasamanantarā uppajjati manodhātu, manodhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantarā uppajjati citta’’nti cakkhuviññāṇadhātānantaraṃ manodhātu viya manodhātānantarampi uppajjati cittanti yāva aññā manodhātu uppajjissati, tāva pavattaṃ sabbaṃ cittaṃ ekattena gahetvā vuttanti evampi attho labbhati. Evañhi sati manoviññāṇadhātānantaraṃ uppannāya manodhātuyā manoviññāṇadhātubhāvappasaṅgo na hotiyeva. Pañcaviññāṇadhātumanodhātukkamanidassanañhi tabbidhurasabhāvena uppattiṭṭhānena ca paricchinnassa cittassa manoviññāṇadhātubhāvadassanatthaṃ, na anantaruppattimattenāti tabbidhurasabhāve ekattaṃ upanetvā dassanaṃ yujjati. Anupanītepi ekatte tabbidhurasabhāve ekasmiṃ dassite sāmaññavasena aññampi sabbaṃ taṃ sabhāvaṃ dassitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Pi-saddena manoviññāṇadhātusampiṇḍane ca sati ‘‘manoviññāṇadhātuyāpi samanantarā uppajjati cittaṃ…pe… tajjā manoviññāṇadhātū’’ti manoviññāṇadhātuggahaṇena bhavaṅgānantaraṃ uppannaṃ manodhātucittaṃ nivattitaṃ hotīti ce? Na, tassā manoviññāṇadhātubhāvāsiddhito. Na hi yaṃ codīyati, tadeva parihārāya hotīti.
មនោធាតុយាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុយាបីតិ មនទ្វយវចនេន ទ្វិន្នំ អញ្ញមញ្ញវិធុរសភាវតា ទស្សិតាតិ តេនេវ មនោធាតាវជ្ជនស្ស មនោវិញ្ញាណធាតុភាវោ និវត្តិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ។ វុត្តោ ហិ តស្ស មនោវិញ្ញាណធាតុវិធុរោ មនោធាតុសភាវោ ‘‘សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោ ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិនា។ សា សព្ពាបីតិ ឯតំ មុខមត្តនិទស្សនំ។ ន ហិ ជវនបរិយោសានា ឯវ មនោវិញ្ញាណធាតុ, តទារម្មណាទីនិបិ បន ហោន្តិយេវាតិ។ ឯវំ បញ្ចវិញ្ញាណធាតុមនោធាតុវិសិដ្ឋសភាវវសេន សព្ពំ មនោវិញ្ញាណធាតុំ ទស្សេត្វា បុន មនោទ្វារវសេន សាតិសយំ ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុំ ទស្សេន្តោ ‘‘មនញ្ច បដិច្ចា’’តិអាទិមាហ។ យទិ បន ឆន្នំ ទ្វារានំ វសេន ជវនាវសានានេវ ចិត្តានិ ឥធ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ទស្សិតានីតិ អយមត្ថោ គយ្ហេយ្យ, ចុតិបដិសន្ធិភវង្គានំ អគ្គហិតត្តា សាវសេសា ទេសនា អាបជ្ជតិ, តស្មា យថាវុត្តេន នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ។ ឆទ្វារិកចិត្តេហិ វា សមានលក្ខណានិ អញ្ញានិបិ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ទស្សិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។
Manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti manadvayavacanena dvinnaṃ aññamaññavidhurasabhāvatā dassitāti teneva manodhātāvajjanassa manoviññāṇadhātubhāvo nivattitoti daṭṭhabbo. Vutto hi tassa manoviññāṇadhātuvidhuro manodhātusabhāvo ‘‘sabbadhammesu vā pana paṭhamasamannāhāro uppajjatī’’tiādinā. Sā sabbāpīti etaṃ mukhamattanidassanaṃ. Na hi javanapariyosānā eva manoviññāṇadhātu, tadārammaṇādīnipi pana hontiyevāti. Evaṃ pañcaviññāṇadhātumanodhātuvisiṭṭhasabhāvavasena sabbaṃ manoviññāṇadhātuṃ dassetvā puna manodvāravasena sātisayaṃ javanamanoviññāṇadhātuṃ dassento ‘‘manañca paṭiccā’’tiādimāha. Yadi pana channaṃ dvārānaṃ vasena javanāvasānāneva cittāni idha ‘‘manoviññāṇadhātū’’ti dassitānīti ayamattho gayheyya, cutipaṭisandhibhavaṅgānaṃ aggahitattā sāvasesā desanā āpajjati, tasmā yathāvuttena nayena attho veditabbo. Chadvārikacittehi vā samānalakkhaṇāni aññānipi ‘‘manoviññāṇadhātū’’ti dassitānīti veditabbāni.
បដិច្ចាតិ អាគតដ្ឋានេតិ ឯត្ថ ‘‘មនោ ច នេសំ គោចរវិសយំ បច្ចនុភោតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៥៥) វិសុំ កាតុំ យុត្តំ, ឥធ បន ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ចា’’តិអាទីសុ ច-សទ្ទេន សម្បិណ្ឌេត្វា អាវជ្ជនស្សបិ ចក្ខាទិសន្និស្សិតតាករណំ វិយ មនញ្ច បដិច្ចាតិ អាគតដ្ឋានេ មនោទ្វារសង្ខាតភវង្គសន្និស្សិតមេវ អាវជ្ជនំ កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ។
Paṭiccāti āgataṭṭhāneti ettha ‘‘mano ca nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.455) visuṃ kātuṃ yuttaṃ, idha pana ‘‘cakkhuñca paṭiccā’’tiādīsu ca-saddena sampiṇḍetvā āvajjanassapi cakkhādisannissitatākaraṇaṃ viya manañca paṭiccāti āgataṭṭhāne manodvārasaṅkhātabhavaṅgasannissitameva āvajjanaṃ kātabbanti adhippāyo.
អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
៣. បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
បញ្ហបុច្ឆកំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានមេវាតិ។
Pañhapucchakaṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānamevāti.
បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ធាតុវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Dhātuvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
