| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / វិភង្គ-អនុដីកា • Vibhaṅga-anuṭīkā |
៣. ធាតុវិភង្គោ
3. Dhātuvibhaṅgo
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
១៧២. អភិធម្មេ ច អាគតាតិ ឥមស្មិំ ធាតុវិភង្គេ អភិធម្មភាជនីយបញ្ហបុច្ឆកេសុ, និក្ខេបកណ្ឌធម្មហទយវិភង្គាទីសុ ច ទេសនារុឡ្ហា។ យថា បន សុត្តន្តេ អភិធម្មេ ច អាគតា ខន្ធាទយោ សុត្តន្តេ ទេសិតនិយាមេន ខន្ធវិភង្គាទីសុ សុត្តន្តភាជនីយវសេន វិភត្តា, ឯវមិធាបិ ចក្ខុធាតាទយោ សុត្តន្តភាជនីយវសេន វិភជិតព្ពា សិយុំ។ តត្ថ ខន្ធាទីនំ សព្ពសង្គាហកោ អភិធម្មទេសនាវិសិដ្ឋោ សុត្តន្តេ អាគតោ អញ្ញោ ទេសេតព្ពាការោ នត្ថីតិ តេ រូបក្ខន្ធាទិវសេនេវ សុត្តន្តភាជនីយេ ទេសិតា, ធាតូនំ បន សោ អត្ថីតិ តេ តិណ្ណំ ធាតុឆក្កានំ វសេន ឥធ ទេសិតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សុត្តន្តេស្វេវ…បេ.… វិភត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ។ តេនាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពា ធាតុយោ ឆហិ ឆហិ ធាតូហិ សង្ខិបិត្វា’’តិ។
172. Abhidhammeca āgatāti imasmiṃ dhātuvibhaṅge abhidhammabhājanīyapañhapucchakesu, nikkhepakaṇḍadhammahadayavibhaṅgādīsu ca desanāruḷhā. Yathā pana suttante abhidhamme ca āgatā khandhādayo suttante desitaniyāmena khandhavibhaṅgādīsu suttantabhājanīyavasena vibhattā, evamidhāpi cakkhudhātādayo suttantabhājanīyavasena vibhajitabbā siyuṃ. Tattha khandhādīnaṃ sabbasaṅgāhako abhidhammadesanāvisiṭṭho suttante āgato añño desetabbākāro natthīti te rūpakkhandhādivaseneva suttantabhājanīye desitā, dhātūnaṃ pana so atthīti te tiṇṇaṃ dhātuchakkānaṃ vasena idha desitāti dassento āha ‘‘suttantesveva…pe… vibhattanti veditabba’’nti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbā dhātuyo chahi chahi dhātūhi saṅkhipitvā’’ti.
កថំ បន ឆសុ ឆសុ ធាតូសុ អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ សមវរោធោតិ? សភាវនិស្សយទ្វារារម្មណសម្បយោគសាមញ្ញតោ។ តត្ថ បឋមឆក្កេ តាវ បថវីតេជោវាយោធាតុយោ សភាវតោ ផោដ្ឋព្ពធាតុ។ អាបោធាតុអាកាសធាតុយោ ធម្មធាតុឯកទេសោ។ វិញ្ញាណធាតុ សត្តវិញ្ញាណធាតុយោ។ ចតុធាតុគ្គហណេន ចេត្ថ តទាយត្តវុត្តិកា និស្សយាបទេសេន, វិញ្ញាណធាតុយា ទ្វារារម្មណភាវេន វា អវសិដ្ឋា រូបធាតុយោ សមវរុទ្ធា, វិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តំសម្បយោគតោ ធម្មធាតុឯកទេសោតិ ឯវំ សព្ពធាតុសមវរោធោ ទដ្ឋព្ពោ។ ទុតិយេ ឆបិ ធាតុយោ សភាវតោ, ធម្មាយតនេកទេសោ, តំសម្បយោគតោ សត្តវិញ្ញាណធាតុយោ, យថារហំ តេសំ និស្សយទ្វារារម្មណភាវតោ អវសិដ្ឋធាតុយោ សមវរុទ្ធា។ តតិយឆក្កេបិ ឯសេវ នយោ។ ឯវមេត្ថ ឆសុ ឆសុ ធាតូសុ អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ សមវរោធោ ទដ្ឋព្ពោ។ តេន វុត្តំ ‘‘សព្ពា ធាតុយោ ឆហិ ឆហិ ធាតូហិ សង្ខិបិត្វា’’តិ។
Kathaṃ pana chasu chasu dhātūsu aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samavarodhoti? Sabhāvanissayadvārārammaṇasampayogasāmaññato. Tattha paṭhamachakke tāva pathavītejovāyodhātuyo sabhāvato phoṭṭhabbadhātu. Āpodhātuākāsadhātuyo dhammadhātuekadeso. Viññāṇadhātu sattaviññāṇadhātuyo. Catudhātuggahaṇena cettha tadāyattavuttikā nissayāpadesena, viññāṇadhātuyā dvārārammaṇabhāvena vā avasiṭṭhā rūpadhātuyo samavaruddhā, viññāṇadhātuggahaṇena taṃsampayogato dhammadhātuekadesoti evaṃ sabbadhātusamavarodho daṭṭhabbo. Dutiye chapi dhātuyo sabhāvato, dhammāyatanekadeso, taṃsampayogato sattaviññāṇadhātuyo, yathārahaṃ tesaṃ nissayadvārārammaṇabhāvato avasiṭṭhadhātuyo samavaruddhā. Tatiyachakkepi eseva nayo. Evamettha chasu chasu dhātūsu aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samavarodho daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ ‘‘sabbā dhātuyo chahi chahi dhātūhi saṅkhipitvā’’ti.
សុញ្ញោតិ អត្តសុញ្ញោ, តេន សសភាវតាយ ច ឥធ ធាតុវោហារោតិ អាហ ‘‘សុញ្ញេ សភាវមត្តេ និរុឡ្ហោ ធាតុសទ្ទោ’’តិ។ តំតំភូតវិវិត្តតា រូបបរិយន្តោវ អាកាសោតិ យេហិ វិវិត្តោ, យេសញ្ច បរិច្ឆេទោ, តេហិ អសម្ផុដ្ឋតា តេសំ ព្យាបកភាវេ សតិ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ចតូហិ មហាភូតេហិ អព្យាបិតភាវោ’’តិ។ បរិច្ឆិន្នវុត្តីនិ ហិ ភូតានីតិ។
Suññoti attasuñño, tena sasabhāvatāya ca idha dhātuvohāroti āha ‘‘suññe sabhāvamatte niruḷho dhātusaddo’’ti. Taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyantova ākāsoti yehi vivitto, yesañca paricchedo, tehi asamphuṭṭhatā tesaṃ byāpakabhāve sati na hotīti āha ‘‘catūhi mahābhūtehi abyāpitabhāvo’’ti. Paricchinnavuttīni hi bhūtānīti.
១៧៣. អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ នត្ថីតិ បុរិមត្ថំ អសម្ភាវេន្តោ ‘‘ទ្វេ ឯវ វា’’តិអាទិនា សមុទាយេន វិនា ទុតិយត្ថមាហ។ បច្ចត្តំ អត្តនិ ជាតតន្តិ បាដិបុគ្គលិកតំ។
173. Avayavavinimutto samudāyo nāma koci natthīti purimatthaṃ asambhāvento ‘‘dve eva vā’’tiādinā samudāyena vinā dutiyatthamāha. Paccattaṃ attani jātatanti pāṭipuggalikataṃ.
បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោតិ វា លោមាទិឥតរកោដ្ឋាសេហិ អសម្មិស្សោ វិសុំ ឯកោ បថវីកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ។
Pāṭiyekko koṭṭhāsoti vā lomādiitarakoṭṭhāsehi asammisso visuṃ eko pathavīkoṭṭhāsoti attho.
បយោគន្តិ ភាវនាបយោគំ។ វីរិយន្តិ ភាវនានិប្ផាទកំ ឧស្សាហំ។ អាយូហនន្តិ តាទិសំ ចេតនំ។
Payoganti bhāvanāpayogaṃ. Vīriyanti bhāvanānipphādakaṃ ussāhaṃ. Āyūhananti tādisaṃ cetanaṃ.
ធាតុបដិក្កូលវណ្ណមនសិការានន្តិ ធាតុមនសិការបដិក្កូលមនសិការវណ្ណមនសិការានំ។ អព្យាបារតាយាតិ ‘‘អហមេតំ និប្ផាទេមិ, មម ឯសា និប្ផាទនា’’តិ ចេតនារហិតតាយ។ ករោន្តីតិ អាភោគបច្ចវេក្ខណានិ ឧប្បាទេន្តិ។
Dhātupaṭikkūlavaṇṇamanasikārānanti dhātumanasikārapaṭikkūlamanasikāravaṇṇamanasikārānaṃ. Abyāpāratāyāti ‘‘ahametaṃ nipphādemi, mama esā nipphādanā’’ti cetanārahitatāya. Karontīti ābhogapaccavekkhaṇāni uppādenti.
លក្ខណវសេនាតិ សភាវវសេន។ សោ បន យស្មា បថវីធាតុយា កក្ខឡខរតា ហោតីតិ អាហ ‘‘កក្ខឡំ ខរិគតន្តិអាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ។
Lakkhaṇavasenāti sabhāvavasena. So pana yasmā pathavīdhātuyā kakkhaḷakharatā hotīti āha ‘‘kakkhaḷaṃ kharigatantiādivacanaṃ sandhāya vutta’’nti.
វេកន្តកំ នាម សព្ពលោហច្ឆេទនសមត្ថំ លោហំ។ តថា ហិ តំ វិកន្តតិ ឆិន្ទតីតិ វិកន្តំ, វិកន្តមេវ វេកន្តកន្តិ វុច្ចតិ។ លោហសទិសន្តិ លោហាការំ លោហមលំ វិយ ឃនសហិតំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ។ តាបេត្វា តាឡិតំ បន ឆិន្នំ ឆិន្នំ ហុត្វា វិសរតិ, មុទុ មដ្ឋំ កម្មនិយំ វា ន ហោតិ, តេន ‘‘លោហវិជាតី’’តិ វុច្ចតីតិ។ តិបុតម្ពាទីហីតិ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ, សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ, ជសទតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ អារកូដំ ។ យំ បន កេវលំ ជសទធាតុវិនិគ្គតំ, យំ ‘‘បិត្តល’’ន្តិបិ វទន្តិ, តំ ឥធ នាធិប្បេតំ, យថាវុត្តមិស្សកមេវ បន គហេត្វា ‘‘កិត្តិម’’ន្តិ វុត្តំ។
Vekantakaṃ nāma sabbalohacchedanasamatthaṃ lohaṃ. Tathā hi taṃ vikantati chindatīti vikantaṃ, vikantameva vekantakanti vuccati. Lohasadisanti lohākāraṃ lohamalaṃ viya ghanasahitaṃ hutvā tiṭṭhati. Tāpetvā tāḷitaṃ pana chinnaṃ chinnaṃ hutvā visarati, mudu maṭṭhaṃ kammaniyaṃ vā na hoti, tena ‘‘lohavijātī’’ti vuccatīti. Tiputambādīhīti tiputambe missetvā kataṃ kaṃsalohaṃ, sīsatambe missetvā kataṃ vaṭṭalohaṃ, jasadatambe missetvā kataṃ ārakūṭaṃ. Yaṃ pana kevalaṃ jasadadhātuviniggataṃ, yaṃ ‘‘pittala’’ntipi vadanti, taṃ idha nādhippetaṃ, yathāvuttamissakameva pana gahetvā ‘‘kittima’’nti vuttaṃ.
និទស្សនមត្តន្តិ មុត្តានំ ជាតិតោ អនេកភេទត្តា វុត្តំ។ តថា ហិ ហត្ថិកុម្ភំ វរាហទាឋំ ភុជង្គសីសំ វលាហកូដំ វេណុបព្ពំ មច្ឆសិរោ សង្ខោ សិប្បីតិ អដ្ឋ មុត្តាយោនិយោ។ តត្ថ ហត្ថិកុម្ភជា បីតវណ្ណា បភាហីនា។ វរាហទាឋជា វរាហទាឋវណ្ណាវ។ ភុជង្គសីសជា នីលាទិវណ្ណា សុវិសុទ្ធា, វដ្ដលា ច។ វលាហកជា ភាសុរា ទុព្ពិភាគរូបា រត្តិភាគេ អន្ធការំ វិធមន្តា តិដ្ឋន្តិ, ទេវូបភោគា ឯវ ហោន្តិ។ វេណុបព្ពជា ការផលសមានវណ្ណា, ន ភាសុរា, តេ ច វេឡវោ អមនុស្សគោចរេ ឯវ បទេសេ ជាយន្តិ។ មច្ឆសីសជា បាឋីនបិដ្ឋិសមានវណ្ណា, វដ្ដលា, លឃវោ ច ហោន្តិ បភាវិហីនា, តេ ច មច្ឆា សមុទ្ទមជ្ឈេយេវ ជាយន្តិ។ សង្ខជា សង្ខោរច្ឆវិវណ្ណា, កោលប្បមាណាបិ ហោន្តិ បភាវិហីនាវ។ សិប្បិជា បន បភាវិសេសយុត្តាវ ហោន្តិ នានាសណ្ឋានា។ ឯវំ ជាតិតោ អដ្ឋវិធាសុ មុត្តាសុ យា មច្ឆសង្ខសិប្បិជា, តា សាមុទ្ទិកា។ ភុជង្គជាបិ កាចិ សាមុទ្ទិកាតិ វទន្តិ, ឥតរា អសាមុទ្ទិកា។ តេន វុត្តំ ‘‘សាមុទ្ទិកមុត្តាតិ និទស្សនមត្តមេតំ, សព្ពាបិ បន មុត្តា មុត្តា ឯវា’’តិ។ ពហុលតោ វា អដ្ឋកថាយំ ឯតំ វុត្តំ ‘‘មុត្តាតិ សាមុទ្ទិកមុត្តា’’តិ។ ពហុលញ្ហិ លោកេ សាមុទ្ទិកាវ មុត្តា ទិស្សន្តិ។ តត្ថាបិ សិប្បិជាវ, ឥតរា កទាចិ កាចីតិ។
Nidassanamattanti muttānaṃ jātito anekabhedattā vuttaṃ. Tathā hi hatthikumbhaṃ varāhadāṭhaṃ bhujaṅgasīsaṃ valāhakūṭaṃ veṇupabbaṃ macchasiro saṅkho sippīti aṭṭha muttāyoniyo. Tattha hatthikumbhajā pītavaṇṇā pabhāhīnā. Varāhadāṭhajā varāhadāṭhavaṇṇāva. Bhujaṅgasīsajā nīlādivaṇṇā suvisuddhā, vaṭṭalā ca. Valāhakajā bhāsurā dubbibhāgarūpā rattibhāge andhakāraṃ vidhamantā tiṭṭhanti, devūpabhogā eva honti. Veṇupabbajā kāraphalasamānavaṇṇā, na bhāsurā, te ca veḷavo amanussagocare eva padese jāyanti. Macchasīsajā pāṭhīnapiṭṭhisamānavaṇṇā, vaṭṭalā, laghavo ca honti pabhāvihīnā, te ca macchā samuddamajjheyeva jāyanti. Saṅkhajā saṅkhoracchavivaṇṇā, kolappamāṇāpi honti pabhāvihīnāva. Sippijā pana pabhāvisesayuttāva honti nānāsaṇṭhānā. Evaṃ jātito aṭṭhavidhāsu muttāsu yā macchasaṅkhasippijā, tā sāmuddikā. Bhujaṅgajāpi kāci sāmuddikāti vadanti, itarā asāmuddikā. Tena vuttaṃ ‘‘sāmuddikamuttāti nidassanamattametaṃ, sabbāpi pana muttā muttā evā’’ti. Bahulato vā aṭṭhakathāyaṃ etaṃ vuttaṃ ‘‘muttāti sāmuddikamuttā’’ti. Bahulañhi loke sāmuddikāva muttā dissanti. Tatthāpi sippijāva, itarā kadāci kācīti.
១៧៤. ឥធ នត្ថិ និយមោ កេវលំ ទ្រវភាវស្សេវ អធិប្បេតត្តា។
174. Idha natthi niyamo kevalaṃ dravabhāvasseva adhippetattā.
១៧៥. និសិតភាវេនាតិ សន្តាបនាទិវសប្បវត្តេន តិខិណភាវេន។ ឧស្មាការញ្ហិ និសានំ ឥធ និសិតភាវោ។ បាកតិកោតិ សាភាវិកោ កាយុស្មាតិ អធិប្បេតោ។ សទាតិ សព្ពកាលំ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បវត្តតិ។ បេតគ្គិ និជ្ឈាមតណ្ហិកបេតគ្គិ។ ឥធាតិ ពាហិរតេជោធាតុកថាយំ។
175. Nisitabhāvenāti santāpanādivasappavattena tikhiṇabhāvena. Usmākārañhi nisānaṃ idha nisitabhāvo. Pākatikoti sābhāviko kāyusmāti adhippeto. Sadāti sabbakālaṃ yāva jīvitindriyaṃ pavattati. Petaggi nijjhāmataṇhikapetaggi. Idhāti bāhiratejodhātukathāyaṃ.
១៧៦. វាយនំ ពីជនំ, តំ បន ថាមសា បវត្តីតិ អាហ ‘‘សវេគគមនវសេនា’’តិ។ សមុទីរណំ អល្លបរិសោសនំ, ភូតសង្ឃាតស្ស ទេសន្តរុប្បត្តិហេតុភាវោ វា។
176. Vāyanaṃ bījanaṃ, taṃ pana thāmasā pavattīti āha ‘‘savegagamanavasenā’’ti. Samudīraṇaṃ allaparisosanaṃ, bhūtasaṅghātassa desantaruppattihetubhāvo vā.
១៧៧. ភិត្តិច្ឆិទ្ទាទិវសេន លព្ភមានំ អជដាកាសំ និស្សាយេវ បរិច្ឆេទាកាសស្ស បរិកម្មករណន្តិ អាហ ‘‘អជដាកាសស្ស ច កថិតត’’ន្តិ។
177. Bhitticchiddādivasena labbhamānaṃ ajaṭākāsaṃ nissāyeva paricchedākāsassa parikammakaraṇanti āha ‘‘ajaṭākāsassa ca kathitata’’nti.
១៧៩. សុខទុក្ខផោដ្ឋព្ពសមុដ្ឋាបនបច្ចយភាវេនាតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋផោដ្ឋព្ពានំ និព្ពត្តកភូតេន បច្ចយភាវេន។ កស្ស បន សោ បច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘សរីរដ្ឋកឧតុស្សា’’តិ ។ បច្ចយភាវេនាតិ ច ហេតុម្ហិ ករណវចនំ។ តេន ហិ ការណភូតេន សុខទុក្ខផោដ្ឋព្ពានំ យថាវុត្តសមត្ថតា ហោតីតិ។ ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ‘‘យថាពលំ សរីរេកទេសសកលសរីរ’’ន្តិ ឥទំ អនុកឌ្ឍតិ។ ឯវន្តិ អត្តនោ ផលូបចារសិទ្ធេន ផរណប្បការេន។ ឯតេសន្តិ សុខាទីនំ។ ‘‘ឱឡារិកប្បវត្តិ ឯវ វា ផរណ’’ន្តិ ឥមិនា និរុបចារំ ឯតេសំ ផរណដ្ឋំ ទស្សេតិ។ ឧភយវតោតិ សុខទុក្ខវតោ, សោមនស្សទោមនស្សវតោ ច, ផរណាផរណដ្ឋានវតោ វា។
179. Sukhadukkhaphoṭṭhabbasamuṭṭhāpanapaccayabhāvenāti iṭṭhāniṭṭhaphoṭṭhabbānaṃ nibbattakabhūtena paccayabhāvena. Kassa pana so paccayabhāvoti āha ‘‘sarīraṭṭhakautussā’’ti . Paccayabhāvenāti ca hetumhi karaṇavacanaṃ. Tena hi kāraṇabhūtena sukhadukkhaphoṭṭhabbānaṃ yathāvuttasamatthatā hotīti. ‘‘Tathevā’’ti iminā ‘‘yathābalaṃ sarīrekadesasakalasarīra’’nti idaṃ anukaḍḍhati. Evanti attano phalūpacārasiddhena pharaṇappakārena. Etesanti sukhādīnaṃ. ‘‘Oḷārikappavatti eva vā pharaṇa’’nti iminā nirupacāraṃ etesaṃ pharaṇaṭṭhaṃ dasseti. Ubhayavatoti sukhadukkhavato, somanassadomanassavato ca, pharaṇāpharaṇaṭṭhānavato vā.
១៨១. ឯត្ថ វុត្តំ សង្កប្បន្តិ ឯតស្មិំ ‘‘សង្កប្បោ កាមោ’’តិអាទិកេ (មហានិ. ១; ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨) និទ្ទេសបទេសេ វុត្តំ សង្កប្បំ។ តត្ថ ហិ កិលេសកាមោវ ‘‘សង្កប្បរាគោ បុរិសស្ស កាមោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៦.៦៣; កថា. ៥១៣) វិយ។ វត្ថុកាមស្ស តថា តថា សង្កប្បនតោ បរិកប្បនតោ ‘‘សង្កប្បោ’’តិ វុត្តោ, ន វិតក្កោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ វុត្តោ។ ដីកាយំ បន វិតក្កវសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សោបិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្រាបិ បុរិមោ ឯវត្ថោ អធិប្បេតោតិ ចេ, សម្បិណ្ឌនត្ថោ បិ-សទ្ទោ និរត្ថកោ សិយា, ‘‘កិលេសសន្ថវសម្ភវតោ’’តិ ច ន វត្តព្ពំ សិយា, បរតោ ច ‘‘ព្យាបាទវចនេន ព្យាបាទវិតក្កំ ទស្សេតី’’តិ វក្ខតិ។ កិលេសកាមោ វិភត្តោ កិលេសសម្បយុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ។ កាមបដិពទ្ធាតិ ឯត្ថ កាម-សទ្ទេន វត្ថុកាមាបិ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។
181. Ettha vuttaṃ saṅkappanti etasmiṃ ‘‘saṅkappo kāmo’’tiādike (mahāni. 1; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 8) niddesapadese vuttaṃ saṅkappaṃ. Tattha hi kilesakāmova ‘‘saṅkapparāgo purisassa kāmo’’tiādīsu (a. ni. 6.63; kathā. 513) viya. Vatthukāmassa tathā tathā saṅkappanato parikappanato ‘‘saṅkappo’’ti vutto, na vitakkoti ayamettha attho vutto. Ṭīkāyaṃ pana vitakkavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘sopi hī’’tiādi vuttaṃ. Tatrāpi purimo evattho adhippetoti ce, sampiṇḍanattho pi-saddo niratthako siyā, ‘‘kilesasanthavasambhavato’’ti ca na vattabbaṃ siyā, parato ca ‘‘byāpādavacanena byāpādavitakkaṃ dassetī’’ti vakkhati. Kilesakāmo vibhatto kilesasampayuttattāti adhippāyo. Kāmapaṭibaddhāti ettha kāma-saddena vatthukāmāpi saṅgahitāti daṭṭhabbā.
១៨២. ឧភយត្ថ ឧប្បន្នោតិ សត្តេសុ, សង្ខារេសូតិ ឧភយត្ថ ឧប្បន្នោ, សត្តាការោ, សង្ខារាការោតិ វា អារម្មណស្ស ឧភយាការគ្គហណវសេន ឧប្បន្នោ។ កម្មបថវិសេសោ, កម្មបថវិនាសកោ ច កម្មបថភេទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អភិជ្ឈាសំយោគេនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តថា វិហិំសាយ វិហិំសាវិតក្កំ ទស្សេតីតិ យោជនា។ វិហិំសាយាតិ ច វិហិំសាវចនេនាតិ អត្ថោ។ យថាសម្ភវំ បាណាតិបាតាទិវសេនាតិ អាទិ-សទ្ទេន អទិន្នាទានមុសាវាទបេសុញ្ញផរុសវាចាសម្ផប្បលាបេ សង្គណ្ហាតិ។ សព្ព…បេ.… សង្គាហកេហិ កាមនេក្ខម្មធាតូហិ។ ទ្វេ ទ្វេតិ ព្យាបាទវិហិំសាធាតុយោ, អព្យាបាទអវិហិំសាធាតុយោ ច។ ‘‘ឯត្ថាតិ បនា’’តិអាទិនា សំកិលេសវោទានានំ សង្ករភាវស្ស អនិដ្ឋាបជ្ជនស្ស ច ទស្សនេន បុរិមំយេវ អត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន សម្បាទេតិ។
182. Ubhayattha uppannoti sattesu, saṅkhāresūti ubhayattha uppanno, sattākāro, saṅkhārākāroti vā ārammaṇassa ubhayākāraggahaṇavasena uppanno. Kammapathaviseso, kammapathavināsako ca kammapathabhedoti dassetuṃ ‘‘abhijjhāsaṃyogenā’’tiādi vuttaṃ. Tathā vihiṃsāya vihiṃsāvitakkaṃ dassetīti yojanā. Vihiṃsāyāti ca vihiṃsāvacanenāti attho. Yathāsambhavaṃ pāṇātipātādivasenāti ādi-saddena adinnādānamusāvādapesuññapharusavācāsamphappalāpe saṅgaṇhāti. Sabba…pe… saṅgāhakehi kāmanekkhammadhātūhi. Dve dveti byāpādavihiṃsādhātuyo, abyāpādaavihiṃsādhātuyo ca. ‘‘Etthāti panā’’tiādinā saṃkilesavodānānaṃ saṅkarabhāvassa aniṭṭhāpajjanassa ca dassanena purimaṃyeva atthaṃ byatirekamukhena sampādeti.
សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
១៨៣. អាវេណិកត្ថោ អតិសយត្ថោ ច វិសេសសទ្ទោ ហោតីតិ តទុភយំ ទស្សេតុំ ‘‘បុគ្គលន្តរាសាធារណំ, នីលាទិសព្ពរូបសាធារណញ្ចា’’តិ វុត្តំ។ អសាធារណការណេនាបិ ហិ និទ្ទេសោ ហោតិ យថា ‘‘ភេរិសទ្ទោ, យវង្កុរោ’’តិ។ អតិសយការណេនបិ យថា ‘‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ កម្មសមាទានានំ ឋានសោ ហេតុសោ វិបាកំ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (កថា. ៣៥៥; បដិ. ម. ២.៤៤)។ ធាតុអត្ថោ ឯវាតិ ‘‘ធាតុ’’ឥតិ ឥមស្ស ធាតុសទ្ទស្សេវ អត្ថោ។ ធាតុវចនីយោ ហិ អត្ថោ ឧបសគ្គេន ជោតីយតិ។
183. Āveṇikattho atisayattho ca visesasaddo hotīti tadubhayaṃ dassetuṃ ‘‘puggalantarāsādhāraṇaṃ, nīlādisabbarūpasādhāraṇañcā’’ti vuttaṃ. Asādhāraṇakāraṇenāpi hi niddeso hoti yathā ‘‘bherisaddo, yavaṅkuro’’ti. Atisayakāraṇenapi yathā ‘‘atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (kathā. 355; paṭi. ma. 2.44). Dhātuattho evāti ‘‘dhātu’’iti imassa dhātusaddasseva attho. Dhātuvacanīyo hi attho upasaggena jotīyati.
បុរិមេន អសទិសោ វិធានធារណត្ថានំ បាកដោ ភេទោតិ។ វិសភាគលក្ខណា វិសទិសសភាវា អវយវា ភាគា, តេសុ។
Purimena asadiso vidhānadhāraṇatthānaṃ pākaṭo bhedoti. Visabhāgalakkhaṇā visadisasabhāvā avayavā bhāgā, tesu.
យថាសម្ភវន្តិ កិរិយាមនោធាតុ ឧបនិស្សយកោដិយា, វិបាកមនោធាតុ វិបាកមនោវិញ្ញាណស្ស អនន្តរាទិនាបិ, ឥតរស្ស សព្ពាបិ ឧបនិស្សយកោដិយាវ។ ធម្មធាតុ បន វេទនាទិកា សហជាតា សហជាតាទិនា, អសហជាតា អនន្តរាទិនា, ឧបនិស្សយេន អារម្មណាទិនា ច មនោវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោតិ ឯវំ មនោធាតុធម្មធាតូនំ មនោវិញ្ញាណស្ស ហេតុភាវោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ។ ទ្វារភូតមនោបិ សុត្តេ ‘‘មនោធាតូ’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ទ្វារភូតមនោវសេន វា’’តិ។ តស្សា មនោធាតុយា មនោវិញ្ញាណស្ស ហេតុភាវោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ។
Yathāsambhavanti kiriyāmanodhātu upanissayakoṭiyā, vipākamanodhātu vipākamanoviññāṇassa anantarādināpi, itarassa sabbāpi upanissayakoṭiyāva. Dhammadhātu pana vedanādikā sahajātā sahajātādinā, asahajātā anantarādinā, upanissayena ārammaṇādinā ca manoviññāṇassa paccayoti evaṃ manodhātudhammadhātūnaṃ manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabbo. Dvārabhūtamanopi sutte ‘‘manodhātū’’ti vuccatīti āha ‘‘dvārabhūtamanovasena vā’’ti. Tassā manodhātuyā manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabboti sambandho.
បុរិមនយេនាតិ វិសេសនំ ទុតិយនយស្ស ហីនត្តិកវសេនេវ វិភត្តត្តា។ នានាធាតូនញ្ច ចក្ខុធាតុអាទីនន្តិ សម្ពន្ធោ។
Purimanayenāti visesanaṃ dutiyanayassa hīnattikavaseneva vibhattattā. Nānādhātūnañca cakkhudhātuādīnanti sambandho.
ន ហិ ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ សន្តិ អដ្ឋារសធាតុវិភាគទស្សនេតិ អធិប្បាយោ។ ខន្ធាយតនធាតិន្ទ្រិយានំយេវ វសេន សង្ខេបាទិវិភាគទស្សនំ តេសំ ពហុលំ បរិញ្ញេយ្យធម្មសង្គណ្ហនតោ។ សច្ចទេសនា បន អតិសំខិត្តភាវតោយេវេត្ថ ពហិកតា។
Na hi dve manoviññāṇadhātuyo santi aṭṭhārasadhātuvibhāgadassaneti adhippāyo. Khandhāyatanadhātindriyānaṃyeva vasena saṅkhepādivibhāgadassanaṃ tesaṃ bahulaṃ pariññeyyadhammasaṅgaṇhanato. Saccadesanā pana atisaṃkhittabhāvatoyevettha bahikatā.
និជ្ជីវស្សាតិអាទិ វិសេសតោ សត្តសុញ្ញតាទីបនត្ថា ធាតុទេសនាតិ កត្វា វុត្តំ។ បុរិមនយោ អញ្ញេសម្បិ កមវុត្តីនំ ធាតូនំ សម្ភវតីតិ អធិប្បាយេន វុត្តោតិ ‘‘មនោធាតុយេវ វា’’តិអាទិនា ទុតិយនយោ វុត្តោ។ តត្ថ អវិជ្ជមានេបិ បុរេចរានុចរភាវេតិ បុរេចរានុចរាភិសន្ធិយា អភាវេបិ កេវលំ អនន្តរបុព្ពកាលអនន្តរាបរកាលតាយ មនោធាតុ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពាតិ វុត្តា។
Nijjīvassātiādi visesato sattasuññatādīpanatthā dhātudesanāti katvā vuttaṃ. Purimanayo aññesampi kamavuttīnaṃ dhātūnaṃ sambhavatīti adhippāyena vuttoti ‘‘manodhātuyeva vā’’tiādinā dutiyanayo vutto. Tattha avijjamānepi purecarānucarabhāveti purecarānucarābhisandhiyā abhāvepi kevalaṃ anantarapubbakālaanantarāparakālatāya manodhātu purecarānucarā viya daṭṭhabbāti vuttā.
‘‘អញ្ញំ អគ្គហេត្វា បវត្តិតុំ អសមត្ថតាយា’’តិ ឯតេន វិញ្ញាណស្ស ឯកន្តសារម្មណតាទស្សនេន ‘‘អារម្មណេន វិនា សយមេវ នីលាទិអាភាសំ ចិត្តំ បវត្តតី’’តិ ឯវំ បវត្តិតំ វិញ្ញាណវាទំ បដិសេធេតិ។
‘‘Aññaṃ aggahetvā pavattituṃ asamatthatāyā’’ti etena viññāṇassa ekantasārammaṇatādassanena ‘‘ārammaṇena vinā sayameva nīlādiābhāsaṃ cittaṃ pavattatī’’ti evaṃ pavattitaṃ viññāṇavādaṃ paṭisedheti.
១៨៤. ឯកនានាសន្តានគតានន្តិ ឯកសន្តានគតានំ អភិន្នសន្តានគតានំ ទ្វារានំ, នានាសន្តានគតានំ ភិន្នសន្តានគតានំ អារម្មណានន្តិ យោជនា។ ឯកនានាជាតិកត្តាតិ ចក្ខាទិឯកេកជាតិកត្តា ទ្វារានំ, នីលាទិអនេកជាតិកត្តា អារម្មណានំ។
184. Ekanānāsantānagatānanti ekasantānagatānaṃ abhinnasantānagatānaṃ dvārānaṃ, nānāsantānagatānaṃ bhinnasantānagatānaṃ ārammaṇānanti yojanā. Ekanānājātikattāti cakkhādiekekajātikattā dvārānaṃ, nīlādianekajātikattā ārammaṇānaṃ.
ចក្ខាទិ ឯកម្បិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, រូបាទិ បន អនេកមេវ សំហតន្តិ ឥមស្ស វា អត្ថវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ចក្ខុរូបាទីសុ វចនភេទោ កតោ។ កិំ បន ការណំ ចក្ខាទិ ឯកម្បិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, រូបាទិ បន អនេកមេវាតិ? បច្ចយភាវវិសេសតោ។ ចក្ខុ ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោន្តំ អត្ថិភាវេនេវ ហោតិ តស្មិំ សតិ តស្ស ភាវតោ, អសតិ អភាវតោ, យតោ តំ អត្ថិអវិគតបច្ចយេហិស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ វុច្ចតីតិ។ តំនិស្សយតា ចស្ស ន ឯកទេសេន អល្លីយនវសេន ឥច្ឆិតព្ពា អរូបភាវតោ, អថ ខោ គរុរាជាទីសុ សិស្សរាជបុរិសាទីនំ វិយ តប្បដិពទ្ធវុត្តិតាយ។ ឥតរេ ច បច្ចយា តេន តេន វិសេសេន វេទិតព្ពា។ ស្វាយំ បច្ចយភាវោ ន ឯកស្មិំ ន សម្ភវតីតិ ឯកម្បិ ចក្ខុ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ចា’’តិ ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ។
Cakkhādi ekampi viññāṇassa paccayo hoti, rūpādi pana anekameva saṃhatanti imassa vā atthavisesassa dassanatthaṃ cakkhurūpādīsu vacanabhedo kato. Kiṃ pana kāraṇaṃ cakkhādi ekampi viññāṇassa paccayo hoti, rūpādi pana anekamevāti? Paccayabhāvavisesato. Cakkhu hi cakkhuviññāṇassa nissayapurejātaindriyavippayuttapaccayehi paccayo hontaṃ atthibhāveneva hoti tasmiṃ sati tassa bhāvato, asati abhāvato, yato taṃ atthiavigatapaccayehissa paccayo hotīti vuccatīti. Taṃnissayatā cassa na ekadesena allīyanavasena icchitabbā arūpabhāvato, atha kho garurājādīsu sissarājapurisādīnaṃ viya tappaṭibaddhavuttitāya. Itare ca paccayā tena tena visesena veditabbā. Svāyaṃ paccayabhāvo na ekasmiṃ na sambhavatīti ekampi cakkhu cakkhuviññāṇassa paccayo hotīti dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘cakkhuñca paṭiccā’’ti ekavacananiddeso kato.
រូបំ បន យទិបិ ចក្ខុ វិយ បុរេជាតអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ បុរេតរំ ឧប្បន្នំ ហុត្វា វិជ្ជមានក្ខណេយេវ ឧបការកត្តា, តថាបិ អនេកមេវ សំហតំ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ អារម្មណភាវតោ។ យញ្ហិ បច្ចយធម្មំ សភាវភូតំ, បរិកប្បិតាការមត្តំ វា វិញ្ញាណំ វិភាវេន្តំ បវត្តតិ, តទញ្ញេសញ្ច សតិបិ បច្ចយភាវេ សោ តស្ស សារម្មណសភាវតោ យំ កិញ្ចិ អនាលម្ពិត្វា បវត្តិតុំ អសមត្ថស្ស ឱលុព្ភ បវត្តិការណតាយ អាលម្ពនីយតោ អារម្មណំ នាម។ តស្ស យស្មា យថា យថា សភាវូបលទ្ធិ វិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយលាភោ, តស្មា ចក្ខុវិញ្ញាណំ រូបំ អារព្ភ បវត្តមានំ តស្ស សភាវំ វិភាវេន្តមេវ បវត្តតិ។ សា ចស្ស ឥន្ទ្រិយាធីនវុត្តិកស្ស អារម្មណសភាវូបលទ្ធិ ន ឯកទ្វិកលាបគតវណ្ណវសេនេវ ហោតិ, នាបិ កតិបយកលាបវណ្ណវសេន, អថ ខោ អាភោគានុរូបំ អាបាថគតវណ្ណវសេនាតិ អនេកមេវ រូបំ សំហច្ចការិតាយ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘រូបេ ចា’’តិ ពហុវចនេន និទ្ទិសិ។
Rūpaṃ pana yadipi cakkhu viya purejātaatthiavigatapaccayehi paccayo hoti puretaraṃ uppannaṃ hutvā vijjamānakkhaṇeyeva upakārakattā, tathāpi anekameva saṃhataṃ hutvā paccayo hoti ārammaṇabhāvato. Yañhi paccayadhammaṃ sabhāvabhūtaṃ, parikappitākāramattaṃ vā viññāṇaṃ vibhāventaṃ pavattati, tadaññesañca satipi paccayabhāve so tassa sārammaṇasabhāvato yaṃ kiñci anālambitvā pavattituṃ asamatthassa olubbha pavattikāraṇatāya ālambanīyato ārammaṇaṃ nāma. Tassa yasmā yathā yathā sabhāvūpaladdhi viññāṇassa ārammaṇapaccayalābho, tasmā cakkhuviññāṇaṃ rūpaṃ ārabbha pavattamānaṃ tassa sabhāvaṃ vibhāventameva pavattati. Sā cassa indriyādhīnavuttikassa ārammaṇasabhāvūpaladdhi na ekadvikalāpagatavaṇṇavaseneva hoti, nāpi katipayakalāpavaṇṇavasena, atha kho ābhogānurūpaṃ āpāthagatavaṇṇavasenāti anekameva rūpaṃ saṃhaccakāritāya viññāṇassa paccayo hotīti dassento bhagavā ‘‘rūpe cā’’ti bahuvacanena niddisi.
យំ បន ‘‘រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា, តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១) វុត្តំ, តំ កថន្តិ? តម្បិ យាទិសំ រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយោ, តាទិសមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។ កីទិសំ បន តន្តិ? សមុទិតន្តិ បាកដោយមត្ថោ។ ឯវញ្ច កត្វា យទេកេ វទន្តិ ‘‘អាយតនសល្លក្ខណវសេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ សល្លក្ខណារម្មណា, ន ទព្យសល្លក្ខណវសេនា’’តិ, តំ យុត្តមេវ ហោតិ។ ន ចេត្ថ សមុទាយារម្មណតា អាសង្កិតព្ពា សមុទាយាភោគស្សេវ អភាវតោ, សមុទិតា បន វណ្ណធម្មា អារម្មណបច្ចយា ហោន្តិ។ កថំ បន បច្ចេកំ អសមត្ថា សមុទិតា អារម្មណា ហោន្តិ, ន ហិ បច្ចេកំ ទដ្ឋុំ អសក្កោន្តា អន្ធា សមុទិតា បស្សន្តីតិ? នយិទមេកន្តិកំ វិសុំ អសមត្ថានំ សិវិកាវហនាទីសុ សមត្ថតាយ ទស្សនតោ។ កេសាទីនញ្ច យស្មិំ ឋានេ ឋិតានំ បច្ចេកំ វណ្ណំ គហេតុំ ន សក្កា, តស្មិំយេវ ឋានេ សមុទិតានំ តំ គហេតុំ សក្កាតិ ភិយ្យោបិ តេសំ សំហច្ចការិតា បរិព្យត្តា។ ឯតេន កិំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បរមាណុរូបំ អារម្មណំ, ឧទាហុ តំសមុទាយោតិអាទិកា ចោទនា បដិក្ខិត្តា វេទិតព្ពា។ ‘‘សោតញ្ច បដិច្ច សទ្ទេ ចា’’តិអាទីសុបិ អយមេវ នយោ។
Yaṃ pana ‘‘rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇadhātuyā, taṃsampayuttakānañca dhammānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.1) vuttaṃ, taṃ kathanti? Tampi yādisaṃ rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, tādisameva sandhāya vuttaṃ. Kīdisaṃ pana tanti? Samuditanti pākaṭoyamattho. Evañca katvā yadeke vadanti ‘‘āyatanasallakkhaṇavasena cakkhuviññāṇādayo sallakkhaṇārammaṇā, na dabyasallakkhaṇavasenā’’ti, taṃ yuttameva hoti. Na cettha samudāyārammaṇatā āsaṅkitabbā samudāyābhogasseva abhāvato, samuditā pana vaṇṇadhammā ārammaṇapaccayā honti. Kathaṃ pana paccekaṃ asamatthā samuditā ārammaṇā honti, na hi paccekaṃ daṭṭhuṃ asakkontā andhā samuditā passantīti? Nayidamekantikaṃ visuṃ asamatthānaṃ sivikāvahanādīsu samatthatāya dassanato. Kesādīnañca yasmiṃ ṭhāne ṭhitānaṃ paccekaṃ vaṇṇaṃ gahetuṃ na sakkā, tasmiṃyeva ṭhāne samuditānaṃ taṃ gahetuṃ sakkāti bhiyyopi tesaṃ saṃhaccakāritā paribyattā. Etena kiṃ cakkhuviññāṇassa paramāṇurūpaṃ ārammaṇaṃ, udāhu taṃsamudāyotiādikā codanā paṭikkhittā veditabbā. ‘‘Sotañca paṭicca sadde cā’’tiādīsupi ayameva nayo.
ឯវម្បិ អត្ថោ លព្ភតីតិ ‘‘មនោធាតុយាបី’’តិ បិ-សទ្ទេន ន កេវលំ ជវនបរិយោសានា មនោវិញ្ញាណធាតុយេវ សម្បិណ្ឌីយតិ, អថ ខោ តទារម្មណភវង្គសង្ខាតាបិ សម្បិណ្ឌីយតីតិ ឯវម្បិ អត្ថោ លព្ភតិ, សម្ភវតីតិ អត្ថោ។ ឯវំ សតីតិ ឯវំ អញ្ញមនោធាតុប្បវត្តិយា ឱរំ បវត្តចិត្តានំ មនោវិញ្ញាណធាតុតាទស្សនេ សតិ។ សតិបិ មនសោ សម្ភូតភាវេ មនោធាតុយា មនោវិញ្ញាណធាតុភាវប្បសង្គោ ន ហោតិយេវ តំសភាវស្សេវ មនោវិញ្ញាណធាតុភាវេន និទ្ទិដ្ឋត្តា។ ឥទានិ តមេវត្ថំ ‘‘បញ្ចវិញ្ញាណធាតុមនោធាតូ’’តិអាទិនា បាកដតរំ ករោតិ។ តព្ពិធុរសភាវេនាតិ បញ្ចវិញ្ញាណធាតូហិ វិសទិសសភាវេន។ ឧប្បត្តិដ្ឋានេន ចាតិ មនោធាតុកិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុអាទីហិ បរិច្ឆិន្នេន ឧប្បជ្ជនដ្ឋានេន ច។ ឥទានិ ឯកត្តគ្គហណំ វិនាបិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស សម្ភវំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុបនីតេបី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តត្ថ សាមញ្ញវសេនាតិ សទិសតាវសេន។ តស្សាតិ ភវង្គានន្តរំ ឧប្បន្នចិត្តស្ស។ អមនោវិញ្ញាណធាតុភាវាសិទ្ធិតោតិ មនោធាតុភាវាសិទ្ធិតោ។ ន ហិ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរំ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ.… តជ្ជា មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ឥទំ វចនំ ភវង្គានន្តរំ ឧប្បន្នចិត្តស្ស មនោធាតុភាវំ សាធេតិ។ សិទ្ធេ ហិ មនោធាតុភាវេ តំ តស្ស និវត្តកំ សិយាតិ អធិប្បាយោ។ មនោវិញ្ញាណធាតុយា បន ឧប្បន្នស្ស ចិត្តស្ស មនោវិញ្ញាណធាតុភាវទីបកំ វចនំ តាទិសាយ មនោធាតុយាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុភាវមេវ ទីបេយ្យាតិ កថំ តស្សា និវត្តកំ សិយាតិ អាហ ‘‘ន ហិ យំ ចោទីយតិ, តទេវ បរិហារាយ ហោតី’’តិ។
Evampiattho labbhatīti ‘‘manodhātuyāpī’’ti pi-saddena na kevalaṃ javanapariyosānā manoviññāṇadhātuyeva sampiṇḍīyati, atha kho tadārammaṇabhavaṅgasaṅkhātāpi sampiṇḍīyatīti evampi attho labbhati, sambhavatīti attho. Evaṃ satīti evaṃ aññamanodhātuppavattiyā oraṃ pavattacittānaṃ manoviññāṇadhātutādassane sati. Satipi manaso sambhūtabhāve manodhātuyā manoviññāṇadhātubhāvappasaṅgo na hotiyeva taṃsabhāvasseva manoviññāṇadhātubhāvena niddiṭṭhattā. Idāni tamevatthaṃ ‘‘pañcaviññāṇadhātumanodhātū’’tiādinā pākaṭataraṃ karoti. Tabbidhurasabhāvenāti pañcaviññāṇadhātūhi visadisasabhāvena. Uppattiṭṭhānena cāti manodhātukiriyamanoviññāṇadhātuādīhi paricchinnena uppajjanaṭṭhānena ca. Idāni ekattaggahaṇaṃ vināpi yathāvuttassa atthassa sambhavaṃ dassetuṃ ‘‘anupanītepī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāmaññavasenāti sadisatāvasena. Tassāti bhavaṅgānantaraṃ uppannacittassa. Amanoviññāṇadhātubhāvāsiddhitoti manodhātubhāvāsiddhito. Na hi ‘‘manoviññāṇadhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantaraṃ uppajjati cittaṃ…pe… tajjā manoviññāṇadhātū’’ti idaṃ vacanaṃ bhavaṅgānantaraṃ uppannacittassa manodhātubhāvaṃ sādheti. Siddhe hi manodhātubhāve taṃ tassa nivattakaṃ siyāti adhippāyo. Manoviññāṇadhātuyā pana uppannassa cittassa manoviññāṇadhātubhāvadīpakaṃ vacanaṃ tādisāya manodhātuyāpi manoviññāṇadhātubhāvameva dīpeyyāti kathaṃ tassā nivattakaṃ siyāti āha ‘‘na hi yaṃ codīyati, tadeva parihārāya hotī’’ti.
យទិ ឯវំ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនស្ស មនោវិញ្ញាណធាតុភាវាបត្តិ ឯវាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘មនោធាតុយាបី’’តិអាទិ។ បញ្ចវិញ្ញាណេហិ មនោធាតូហិ ច វិសិដ្ឋោ សភាវោ បញ្ចវិញ្ញាណ…បេ.… សភាវោ, តស្ស វសេន។ ចុតិបដិសន្ធិភវង្គានន្តិ តទារម្មណម្បិ ភវង្គន្តោគធំ កត្វា វុត្តំ។ ជវនាវសានានីតិ វា ជវនារម្មណត្តា តទារម្មណម្បិ គហិតំ ទដ្ឋព្ពំ។ តេនេវាហ ‘‘ឆទ្វារិកចិត្តេហិ វា’’តិអាទិ។
Yadi evaṃ pañcadvārāvajjanassa manoviññāṇadhātubhāvāpatti evāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘manodhātuyāpī’’tiādi. Pañcaviññāṇehi manodhātūhi ca visiṭṭho sabhāvo pañcaviññāṇa…pe… sabhāvo, tassa vasena. Cutipaṭisandhibhavaṅgānanti tadārammaṇampi bhavaṅgantogadhaṃ katvā vuttaṃ. Javanāvasānānīti vā javanārammaṇattā tadārammaṇampi gahitaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenevāha ‘‘chadvārikacittehi vā’’tiādi.
វិសុំ កាតុំ យុត្តន្តិ អាវជ្ជនម្បិ យទិបិ រូបាទិវិសយំ ហោតិ, ជវនំ វិយ អារម្មណរសានុភវនំ បន ន ហោតីតិ ឯទិសេ ឋានេ វិសុំ កាតព្ពមេវ។ មនោ ចាតិ ច-សទ្ទោ ‘‘មនញ្ច បដិច្ចា’’តិអាទីសុ វិយ ន សម្បិណ្ឌនត្ថោ, អថ ខោ ព្យតិរេកត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ។
Visuṃ kātuṃ yuttanti āvajjanampi yadipi rūpādivisayaṃ hoti, javanaṃ viya ārammaṇarasānubhavanaṃ pana na hotīti edise ṭhāne visuṃ kātabbameva. Manocāti ca-saddo ‘‘manañca paṭiccā’’tiādīsu viya na sampiṇḍanattho, atha kho byatirekattho daṭṭhabbo.
អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
៣. បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តាតិ ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ ‘‘បញ្ចបណ្ណាស កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ រជ្ជន្តស្សា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ១៥០; ១៦៨) បរិត្តារម្មណាទិភាវេ ទស្សិយមានេ ‘‘ចិត្តុប្បាទរូបវសេន តំ តំ សមុទាយំ ឯកេកំ ធម្មំ កត្វា’’តិអាទិនា (វិភ. មូលដី. ១៥០) តទត្ថស្ស ខន្ធវិភង្គវណ្ណនាទីសុ វុត្តនយត្តា។
Heṭṭhāvuttanayattāti dhammadhātumanoviññāṇadhātūnaṃ ‘‘pañcapaṇṇāsa kāmāvacaradhamme ārabbha rajjantassā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 150; 168) parittārammaṇādibhāve dassiyamāne ‘‘cittuppādarūpavasena taṃ taṃ samudāyaṃ ekekaṃ dhammaṃ katvā’’tiādinā (vibha. mūlaṭī. 150) tadatthassa khandhavibhaṅgavaṇṇanādīsu vuttanayattā.
បញ្ហបុច្ឆកវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ធាតុវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Dhātuvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / វិភង្គបាឡិ • Vibhaṅgapāḷi / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / សម្មោហវិនោទនី-អដ្ឋកថា • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / វិភង្គ-មូលដីកា • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ៣. ធាតុវិភង្គោ • 3. Dhātuvibhaṅgo
