Library / Tipiṭaka / ཏིཔིཊཀ • Tipiṭaka / ཝིབྷངྒ-ཨནུཊཱིཀཱ • Vibhaṅga-anuṭīkā

    ༣. དྷཱཏུཝིབྷངྒོ

    3. Dhātuvibhaṅgo

    ༡. སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ

    1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā

    ༡༧༢. ཨབྷིདྷམྨེ ཙ ཨཱགཏཱཏི ཨིམསྨིཾ དྷཱཏུཝིབྷངྒེ ཨབྷིདྷམྨབྷཱཛནཱིཡཔཉྷཔུཙྪཀེསུ, ནིཀྑེཔཀཎྜདྷམྨཧདཡཝིབྷངྒཱདཱིསུ ཙ དེསནཱརུལ༹ྷཱ། ཡཐཱ པན སུཏྟནྟེ ཨབྷིདྷམྨེ ཙ ཨཱགཏཱ ཁནྡྷཱདཡོ སུཏྟནྟེ དེསིཏནིཡཱམེན ཁནྡྷཝིབྷངྒཱདཱིསུ སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡཝསེན ཝིབྷཏྟཱ, ཨེཝམིདྷཱཔི ཙཀྑུདྷཱཏཱདཡོ སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡཝསེན ཝིབྷཛིཏབྦཱ སིཡུཾ། ཏཏྠ ཁནྡྷཱདཱིནཾ སབྦསངྒཱཧཀོ ཨབྷིདྷམྨདེསནཱཝིསིཊྛོ སུཏྟནྟེ ཨཱགཏོ ཨཉྙོ དེསེཏབྦཱཀཱརོ ནཏྠཱིཏི ཏེ རཱུཔཀྑནྡྷཱདིཝསེནེཝ སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡེ དེསིཏཱ, དྷཱཏཱུནཾ པན སོ ཨཏྠཱིཏི ཏེ ཏིཎྞཾ དྷཱཏུཚཀྐཱནཾ ཝསེན ཨིདྷ དེསིཏཱཏི དསྶེནྟོ ཨཱཧ ‘‘སུཏྟནྟེསྭེཝ…པེ॰… ཝིབྷཏྟནྟི ཝེདིཏབྦ’’ནྟི། ཏེནཱཧ ཨཊྛཀཐཱཡཾ ‘‘སབྦཱ དྷཱཏུཡོ ཚཧི ཚཧི དྷཱཏཱུཧི སངྑིཔིཏྭཱ’’ཏི།

    172. Abhidhammeca āgatāti imasmiṃ dhātuvibhaṅge abhidhammabhājanīyapañhapucchakesu, nikkhepakaṇḍadhammahadayavibhaṅgādīsu ca desanāruḷhā. Yathā pana suttante abhidhamme ca āgatā khandhādayo suttante desitaniyāmena khandhavibhaṅgādīsu suttantabhājanīyavasena vibhattā, evamidhāpi cakkhudhātādayo suttantabhājanīyavasena vibhajitabbā siyuṃ. Tattha khandhādīnaṃ sabbasaṅgāhako abhidhammadesanāvisiṭṭho suttante āgato añño desetabbākāro natthīti te rūpakkhandhādivaseneva suttantabhājanīye desitā, dhātūnaṃ pana so atthīti te tiṇṇaṃ dhātuchakkānaṃ vasena idha desitāti dassento āha ‘‘suttantesveva…pe… vibhattanti veditabba’’nti. Tenāha aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sabbā dhātuyo chahi chahi dhātūhi saṅkhipitvā’’ti.

    ཀཐཾ པན ཚསུ ཚསུ དྷཱཏཱུསུ ཨཊྛཱརསནྣཾ དྷཱཏཱུནཾ སམཝརོདྷོཏི? སབྷཱཝནིསྶཡདྭཱརཱརམྨཎསམྤཡོགསཱམཉྙཏོ། ཏཏྠ པཋམཚཀྐེ ཏཱཝ པཐཝཱིཏེཛོཝཱཡོདྷཱཏུཡོ སབྷཱཝཏོ ཕོཊྛབྦདྷཱཏུ། ཨཱཔོདྷཱཏུཨཱཀཱསདྷཱཏུཡོ དྷམྨདྷཱཏུཨེཀདེསོ། ཝིཉྙཱཎདྷཱཏུ སཏྟཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡོ། ཙཏུདྷཱཏུགྒཧཎེན ཙེཏྠ ཏདཱཡཏྟཝུཏྟིཀཱ ནིསྶཡཱཔདེསེན, ཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡཱ དྭཱརཱརམྨཎབྷཱཝེན ཝཱ ཨཝསིཊྛཱ རཱུཔདྷཱཏུཡོ སམཝརུདྡྷཱ, ཝིཉྙཱཎདྷཱཏུགྒཧཎེན ཏཾསམྤཡོགཏོ དྷམྨདྷཱཏུཨེཀདེསོཏི ཨེཝཾ སབྦདྷཱཏུསམཝརོདྷོ དཊྛབྦོ། དུཏིཡེ ཚཔི དྷཱཏུཡོ སབྷཱཝཏོ, དྷམྨཱཡཏནེཀདེསོ, ཏཾསམྤཡོགཏོ སཏྟཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡོ, ཡཐཱརཧཾ ཏེསཾ ནིསྶཡདྭཱརཱརམྨཎབྷཱཝཏོ ཨཝསིཊྛདྷཱཏུཡོ སམཝརུདྡྷཱ། ཏཏིཡཚཀྐེཔི ཨེསེཝ ནཡོ། ཨེཝམེཏྠ ཚསུ ཚསུ དྷཱཏཱུསུ ཨཊྛཱརསནྣཾ དྷཱཏཱུནཾ སམཝརོདྷོ དཊྛབྦོ། ཏེན ཝུཏྟཾ ‘‘སབྦཱ དྷཱཏུཡོ ཚཧི ཚཧི དྷཱཏཱུཧི སངྑིཔིཏྭཱ’’ཏི།

    Kathaṃ pana chasu chasu dhātūsu aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samavarodhoti? Sabhāvanissayadvārārammaṇasampayogasāmaññato. Tattha paṭhamachakke tāva pathavītejovāyodhātuyo sabhāvato phoṭṭhabbadhātu. Āpodhātuākāsadhātuyo dhammadhātuekadeso. Viññāṇadhātu sattaviññāṇadhātuyo. Catudhātuggahaṇena cettha tadāyattavuttikā nissayāpadesena, viññāṇadhātuyā dvārārammaṇabhāvena vā avasiṭṭhā rūpadhātuyo samavaruddhā, viññāṇadhātuggahaṇena taṃsampayogato dhammadhātuekadesoti evaṃ sabbadhātusamavarodho daṭṭhabbo. Dutiye chapi dhātuyo sabhāvato, dhammāyatanekadeso, taṃsampayogato sattaviññāṇadhātuyo, yathārahaṃ tesaṃ nissayadvārārammaṇabhāvato avasiṭṭhadhātuyo samavaruddhā. Tatiyachakkepi eseva nayo. Evamettha chasu chasu dhātūsu aṭṭhārasannaṃ dhātūnaṃ samavarodho daṭṭhabbo. Tena vuttaṃ ‘‘sabbā dhātuyo chahi chahi dhātūhi saṅkhipitvā’’ti.

    སུཉྙོཏི ཨཏྟསུཉྙོ, ཏེན སསབྷཱཝཏཱཡ ཙ ཨིདྷ དྷཱཏུཝོཧཱརོཏི ཨཱཧ ‘‘སུཉྙེ སབྷཱཝམཏྟེ ནིརུལ༹ྷོ དྷཱཏུསདྡོ’’ཏི། ཏཾཏཾབྷཱུཏཝིཝིཏྟཏཱ རཱུཔཔརིཡནྟོཝ ཨཱཀཱསོཏི ཡེཧི ཝིཝིཏྟོ, ཡེསཉྩ པརིཙྪེདོ, ཏེཧི ཨསམྥུཊྛཏཱ ཏེསཾ བྱཱཔཀབྷཱཝེ སཏི ན ཧོཏཱིཏི ཨཱཧ ‘‘ཙཏཱུཧི མཧཱབྷཱུཏེཧི ཨབྱཱཔིཏབྷཱཝོ’’ཏི། པརིཙྪིནྣཝུཏྟཱིནི ཧི བྷཱུཏཱནཱིཏི།

    Suññoti attasuñño, tena sasabhāvatāya ca idha dhātuvohāroti āha ‘‘suññe sabhāvamatte niruḷho dhātusaddo’’ti. Taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyantova ākāsoti yehi vivitto, yesañca paricchedo, tehi asamphuṭṭhatā tesaṃ byāpakabhāve sati na hotīti āha ‘‘catūhi mahābhūtehi abyāpitabhāvo’’ti. Paricchinnavuttīni hi bhūtānīti.

    ༡༧༣. ཨཝཡཝཝིནིམུཏྟོ སམུདཱཡོ ནཱམ ཀོཙི ནཏྠཱིཏི པུརིམཏྠཾ ཨསམྦྷཱཝེནྟོ ‘‘དྭེ ཨེཝ ཝཱ’’ཏིཨཱདིནཱ སམུདཱཡེན ཝིནཱ དུཏིཡཏྠམཱཧ། པཙྩཏྟཾ ཨཏྟནི ཛཱཏཏནྟི པཱཊིཔུགྒལིཀཏཾ།

    173. Avayavavinimutto samudāyo nāma koci natthīti purimatthaṃ asambhāvento ‘‘dve eva vā’’tiādinā samudāyena vinā dutiyatthamāha. Paccattaṃ attani jātatanti pāṭipuggalikataṃ.

    པཱཊིཡེཀྐོ ཀོཊྛཱསོཏི ཝཱ ལོམཱདིཨིཏརཀོཊྛཱསེཧི ཨསམྨིསྶོ ཝིསུཾ ཨེཀོ པཐཝཱིཀོཊྛཱསོཏི ཨཏྠོ།

    Pāṭiyekko koṭṭhāsoti vā lomādiitarakoṭṭhāsehi asammisso visuṃ eko pathavīkoṭṭhāsoti attho.

    པཡོགནྟི བྷཱཝནཱཔཡོགཾ། ཝཱིརིཡནྟི བྷཱཝནཱནིཔྥཱདཀཾ ཨུསྶཱཧཾ། ཨཱཡཱུཧནནྟི ཏཱདིསཾ ཙེཏནཾ།

    Payoganti bhāvanāpayogaṃ. Vīriyanti bhāvanānipphādakaṃ ussāhaṃ. Āyūhananti tādisaṃ cetanaṃ.

    དྷཱཏུཔཊིཀྐཱུལཝཎྞམནསིཀཱརཱནནྟི དྷཱཏུམནསིཀཱརཔཊིཀྐཱུལམནསིཀཱརཝཎྞམནསིཀཱརཱནཾ། ཨབྱཱཔཱརཏཱཡཱཏི ‘‘ཨཧམེཏཾ ནིཔྥཱདེམི, མམ ཨེསཱ ནིཔྥཱདནཱ’’ཏི ཙེཏནཱརཧིཏཏཱཡ། ཀརོནྟཱིཏི ཨཱབྷོགཔཙྩཝེཀྑཎཱནི ཨུཔྤཱདེནྟི།

    Dhātupaṭikkūlavaṇṇamanasikārānanti dhātumanasikārapaṭikkūlamanasikāravaṇṇamanasikārānaṃ. Abyāpāratāyāti ‘‘ahametaṃ nipphādemi, mama esā nipphādanā’’ti cetanārahitatāya. Karontīti ābhogapaccavekkhaṇāni uppādenti.

    ལཀྑཎཝསེནཱཏི སབྷཱཝཝསེན། སོ པན ཡསྨཱ པཐཝཱིདྷཱཏུཡཱ ཀཀྑལ༹ཁརཏཱ ཧོཏཱིཏི ཨཱཧ ‘‘ཀཀྑལ༹ཾ ཁརིགཏནྟིཨཱདིཝཙནཾ སནྡྷཱཡ ཝུཏྟ’’ནྟི།

    Lakkhaṇavasenāti sabhāvavasena. So pana yasmā pathavīdhātuyā kakkhaḷakharatā hotīti āha ‘‘kakkhaḷaṃ kharigatantiādivacanaṃ sandhāya vutta’’nti.

    ཝེཀནྟཀཾ ནཱམ སབྦལོཧཙྪེདནསམཏྠཾ ལོཧཾ། ཏཐཱ ཧི ཏཾ ཝིཀནྟཏི ཚིནྡཏཱིཏི ཝིཀནྟཾ, ཝིཀནྟམེཝ ཝེཀནྟཀནྟི ཝུཙྩཏི། ལོཧསདིསནྟི ལོཧཱཀཱརཾ ལོཧམལཾ ཝིཡ གྷནསཧིཏཾ ཧུཏྭཱ ཏིཊྛཏི། ཏཱཔེཏྭཱ ཏཱལི༹ཏཾ པན ཚིནྣཾ ཚིནྣཾ ཧུཏྭཱ ཝིསརཏི, མུདུ མཊྛཾ ཀམྨནིཡཾ ཝཱ ན ཧོཏི, ཏེན ‘‘ལོཧཝིཛཱཏཱི’’ཏི ཝུཙྩཏཱིཏི། ཏིཔུཏམྦཱདཱིཧཱིཏི ཏིཔུཏམྦེ མིསྶེཏྭཱ ཀཏཾ ཀཾསལོཧཾ, སཱིསཏམྦེ མིསྶེཏྭཱ ཀཏཾ ཝཊྚལོཧཾ, ཛསདཏམྦེ མིསྶེཏྭཱ ཀཏཾ ཨཱརཀཱུཊཾ ། ཡཾ པན ཀེཝལཾ ཛསདདྷཱཏུཝིནིགྒཏཾ, ཡཾ ‘‘པིཏྟལ’’ནྟིཔི ཝདནྟི, ཏཾ ཨིདྷ ནཱདྷིཔྤེཏཾ, ཡཐཱཝུཏྟམིསྶཀམེཝ པན གཧེཏྭཱ ‘‘ཀིཏྟིམ’’ནྟི ཝུཏྟཾ།

    Vekantakaṃ nāma sabbalohacchedanasamatthaṃ lohaṃ. Tathā hi taṃ vikantati chindatīti vikantaṃ, vikantameva vekantakanti vuccati. Lohasadisanti lohākāraṃ lohamalaṃ viya ghanasahitaṃ hutvā tiṭṭhati. Tāpetvā tāḷitaṃ pana chinnaṃ chinnaṃ hutvā visarati, mudu maṭṭhaṃ kammaniyaṃ vā na hoti, tena ‘‘lohavijātī’’ti vuccatīti. Tiputambādīhīti tiputambe missetvā kataṃ kaṃsalohaṃ, sīsatambe missetvā kataṃ vaṭṭalohaṃ, jasadatambe missetvā kataṃ ārakūṭaṃ. Yaṃ pana kevalaṃ jasadadhātuviniggataṃ, yaṃ ‘‘pittala’’ntipi vadanti, taṃ idha nādhippetaṃ, yathāvuttamissakameva pana gahetvā ‘‘kittima’’nti vuttaṃ.

    ནིདསྶནམཏྟནྟི མུཏྟཱནཾ ཛཱཏིཏོ ཨནེཀབྷེདཏྟཱ ཝུཏྟཾ། ཏཐཱ ཧི ཧཏྠིཀུམྦྷཾ ཝརཱཧདཱཋཾ བྷུཛངྒསཱིསཾ ཝལཱཧཀཱུཊཾ ཝེཎུཔབྦཾ མཙྪསིརོ སངྑོ སིཔྤཱིཏི ཨཊྛ མུཏྟཱཡོནིཡོ། ཏཏྠ ཧཏྠིཀུམྦྷཛཱ པཱིཏཝཎྞཱ པབྷཱཧཱིནཱ། ཝརཱཧདཱཋཛཱ ཝརཱཧདཱཋཝཎྞཱཝ། བྷུཛངྒསཱིསཛཱ ནཱིལཱདིཝཎྞཱ སུཝིསུདྡྷཱ, ཝཊྚལཱ ཙ། ཝལཱཧཀཛཱ བྷཱསུརཱ དུབྦིབྷཱགརཱུཔཱ རཏྟིབྷཱགེ ཨནྡྷཀཱརཾ ཝིདྷམནྟཱ ཏིཊྛནྟི, དེཝཱུཔབྷོགཱ ཨེཝ ཧོནྟི། ཝེཎུཔབྦཛཱ ཀཱརཕལསམཱནཝཎྞཱ, ན བྷཱསུརཱ, ཏེ ཙ ཝེལ༹ཝོ ཨམནུསྶགོཙརེ ཨེཝ པདེསེ ཛཱཡནྟི། མཙྪསཱིསཛཱ པཱཋཱིནཔིཊྛིསམཱནཝཎྞཱ, ཝཊྚལཱ, ལགྷཝོ ཙ ཧོནྟི པབྷཱཝིཧཱིནཱ, ཏེ ཙ མཙྪཱ སམུདྡམཛ྄ཛྷེཡེཝ ཛཱཡནྟི། སངྑཛཱ སངྑོརཙྪཝིཝཎྞཱ, ཀོལཔྤམཱཎཱཔི ཧོནྟི པབྷཱཝིཧཱིནཱཝ། སིཔྤིཛཱ པན པབྷཱཝིསེསཡུཏྟཱཝ ཧོནྟི ནཱནཱསཎྛཱནཱ། ཨེཝཾ ཛཱཏིཏོ ཨཊྛཝིདྷཱསུ མུཏྟཱསུ ཡཱ མཙྪསངྑསིཔྤིཛཱ, ཏཱ སཱམུདྡིཀཱ། བྷུཛངྒཛཱཔི ཀཱཙི སཱམུདྡིཀཱཏི ཝདནྟི, ཨིཏརཱ ཨསཱམུདྡིཀཱ། ཏེན ཝུཏྟཾ ‘‘སཱམུདྡིཀམུཏྟཱཏི ནིདསྶནམཏྟམེཏཾ, སབྦཱཔི པན མུཏྟཱ མུཏྟཱ ཨེཝཱ’’ཏི། བཧུལཏོ ཝཱ ཨཊྛཀཐཱཡཾ ཨེཏཾ ཝུཏྟཾ ‘‘མུཏྟཱཏི སཱམུདྡིཀམུཏྟཱ’’ཏི། བཧུལཉྷི ལོཀེ སཱམུདྡིཀཱཝ མུཏྟཱ དིསྶནྟི། ཏཏྠཱཔི སིཔྤིཛཱཝ, ཨིཏརཱ ཀདཱཙི ཀཱཙཱིཏི།

    Nidassanamattanti muttānaṃ jātito anekabhedattā vuttaṃ. Tathā hi hatthikumbhaṃ varāhadāṭhaṃ bhujaṅgasīsaṃ valāhakūṭaṃ veṇupabbaṃ macchasiro saṅkho sippīti aṭṭha muttāyoniyo. Tattha hatthikumbhajā pītavaṇṇā pabhāhīnā. Varāhadāṭhajā varāhadāṭhavaṇṇāva. Bhujaṅgasīsajā nīlādivaṇṇā suvisuddhā, vaṭṭalā ca. Valāhakajā bhāsurā dubbibhāgarūpā rattibhāge andhakāraṃ vidhamantā tiṭṭhanti, devūpabhogā eva honti. Veṇupabbajā kāraphalasamānavaṇṇā, na bhāsurā, te ca veḷavo amanussagocare eva padese jāyanti. Macchasīsajā pāṭhīnapiṭṭhisamānavaṇṇā, vaṭṭalā, laghavo ca honti pabhāvihīnā, te ca macchā samuddamajjheyeva jāyanti. Saṅkhajā saṅkhoracchavivaṇṇā, kolappamāṇāpi honti pabhāvihīnāva. Sippijā pana pabhāvisesayuttāva honti nānāsaṇṭhānā. Evaṃ jātito aṭṭhavidhāsu muttāsu yā macchasaṅkhasippijā, tā sāmuddikā. Bhujaṅgajāpi kāci sāmuddikāti vadanti, itarā asāmuddikā. Tena vuttaṃ ‘‘sāmuddikamuttāti nidassanamattametaṃ, sabbāpi pana muttā muttā evā’’ti. Bahulato vā aṭṭhakathāyaṃ etaṃ vuttaṃ ‘‘muttāti sāmuddikamuttā’’ti. Bahulañhi loke sāmuddikāva muttā dissanti. Tatthāpi sippijāva, itarā kadāci kācīti.

    ༡༧༤. ཨིདྷ ནཏྠི ནིཡམོ ཀེཝལཾ དྲཝབྷཱཝསྶེཝ ཨདྷིཔྤེཏཏྟཱ།

    174. Idha natthi niyamo kevalaṃ dravabhāvasseva adhippetattā.

    ༡༧༥. ནིསིཏབྷཱཝེནཱཏི སནྟཱཔནཱདིཝསཔྤཝཏྟེན ཏིཁིཎབྷཱཝེན། ཨུསྨཱཀཱརཉྷི ནིསཱནཾ ཨིདྷ ནིསིཏབྷཱཝོ། པཱཀཏིཀོཏི སཱབྷཱཝིཀོ ཀཱཡུསྨཱཏི ཨདྷིཔྤེཏོ། སདཱཏི སབྦཀཱལཾ ཡཱཝ ཛཱིཝིཏིནྡྲིཡཾ པཝཏྟཏི། པེཏགྒི ནིཛ྄ཛྷཱམཏཎྷིཀཔེཏགྒི། ཨིདྷཱཏི བཱཧིརཏེཛོདྷཱཏུཀཐཱཡཾ།

    175. Nisitabhāvenāti santāpanādivasappavattena tikhiṇabhāvena. Usmākārañhi nisānaṃ idha nisitabhāvo. Pākatikoti sābhāviko kāyusmāti adhippeto. Sadāti sabbakālaṃ yāva jīvitindriyaṃ pavattati. Petaggi nijjhāmataṇhikapetaggi. Idhāti bāhiratejodhātukathāyaṃ.

    ༡༧༦. ཝཱཡནཾ བཱིཛནཾ, ཏཾ པན ཐཱམསཱ པཝཏྟཱིཏི ཨཱཧ ‘‘སཝེགགམནཝསེནཱ’’ཏི། སམུདཱིརཎཾ ཨལླཔརིསོསནཾ, བྷཱུཏསངྒྷཱཏསྶ དེསནྟརུཔྤཏྟིཧེཏུབྷཱཝོ ཝཱ།

    176. Vāyanaṃ bījanaṃ, taṃ pana thāmasā pavattīti āha ‘‘savegagamanavasenā’’ti. Samudīraṇaṃ allaparisosanaṃ, bhūtasaṅghātassa desantaruppattihetubhāvo vā.

    ༡༧༧. བྷིཏྟིཙྪིདྡཱདིཝསེན ལབྦྷམཱནཾ ཨཛཊཱཀཱསཾ ནིསྶཱཡེཝ པརིཙྪེདཱཀཱསསྶ པརིཀམྨཀརཎནྟི ཨཱཧ ‘‘ཨཛཊཱཀཱསསྶ ཙ ཀཐིཏཏ’’ནྟི།

    177. Bhitticchiddādivasena labbhamānaṃ ajaṭākāsaṃ nissāyeva paricchedākāsassa parikammakaraṇanti āha ‘‘ajaṭākāsassa ca kathitata’’nti.

    ༡༧༩. སུཁདུཀྑཕོཊྛབྦསམུཊྛཱཔནཔཙྩཡབྷཱཝེནཱཏི ཨིཊྛཱནིཊྛཕོཊྛབྦཱནཾ ནིབྦཏྟཀབྷཱུཏེན པཙྩཡབྷཱཝེན། ཀསྶ པན སོ པཙྩཡབྷཱཝོཏི ཨཱཧ ‘‘སརཱིརཊྛཀཨུཏུསྶཱ’’ཏི ། པཙྩཡབྷཱཝེནཱཏི ཙ ཧེཏུམྷི ཀརཎཝཙནཾ། ཏེན ཧི ཀཱརཎབྷཱུཏེན སུཁདུཀྑཕོཊྛབྦཱནཾ ཡཐཱཝུཏྟསམཏྠཏཱ ཧོཏཱིཏི། ‘‘ཏཐེཝཱ’’ཏི ཨིམིནཱ ‘‘ཡཐཱབལཾ སརཱིརེཀདེསསཀལསརཱིར’’ནྟི ཨིདཾ ཨནུཀཌྜྷཏི། ཨེཝནྟི ཨཏྟནོ ཕལཱུཔཙཱརསིདྡྷེན ཕརཎཔྤཀཱརེན། ཨེཏེསནྟི སུཁཱདཱིནཾ། ‘‘ཨོལཱ༹རིཀཔྤཝཏྟི ཨེཝ ཝཱ ཕརཎ’’ནྟི ཨིམིནཱ ནིརུཔཙཱརཾ ཨེཏེསཾ ཕརཎཊྛཾ དསྶེཏི། ཨུབྷཡཝཏོཏི སུཁདུཀྑཝཏོ, སོམནསྶདོམནསྶཝཏོ ཙ, ཕརཎཱཕརཎཊྛཱནཝཏོ ཝཱ།

    179. Sukhadukkhaphoṭṭhabbasamuṭṭhāpanapaccayabhāvenāti iṭṭhāniṭṭhaphoṭṭhabbānaṃ nibbattakabhūtena paccayabhāvena. Kassa pana so paccayabhāvoti āha ‘‘sarīraṭṭhakautussā’’ti . Paccayabhāvenāti ca hetumhi karaṇavacanaṃ. Tena hi kāraṇabhūtena sukhadukkhaphoṭṭhabbānaṃ yathāvuttasamatthatā hotīti. ‘‘Tathevā’’ti iminā ‘‘yathābalaṃ sarīrekadesasakalasarīra’’nti idaṃ anukaḍḍhati. Evanti attano phalūpacārasiddhena pharaṇappakārena. Etesanti sukhādīnaṃ. ‘‘Oḷārikappavatti eva vā pharaṇa’’nti iminā nirupacāraṃ etesaṃ pharaṇaṭṭhaṃ dasseti. Ubhayavatoti sukhadukkhavato, somanassadomanassavato ca, pharaṇāpharaṇaṭṭhānavato vā.

    ༡༨༡. ཨེཏྠ ཝུཏྟཾ སངྐཔྤནྟི ཨེཏསྨིཾ ‘‘སངྐཔྤོ ཀཱམོ’’ཏིཨཱདིཀེ (མཧཱནི॰ ༡; ཙཱུལ༹ནི॰ ཨཛིཏམཱཎཝཔུཙྪཱནིདྡེས ༨) ནིདྡེསཔདེསེ ཝུཏྟཾ སངྐཔྤཾ། ཏཏྠ ཧི ཀིལེསཀཱམོཝ ‘‘སངྐཔྤརཱགོ པུརིསསྶ ཀཱམོ’’ཏིཨཱདཱིསུ (ཨ॰ ནི॰ ༦.༦༣; ཀཐཱ॰ ༥༡༣) ཝིཡ། ཝཏྠུཀཱམསྶ ཏཐཱ ཏཐཱ སངྐཔྤནཏོ པརིཀཔྤནཏོ ‘‘སངྐཔྤོ’’ཏི ཝུཏྟོ, ན ཝིཏཀྐོཏི ཨཡམེཏྠ ཨཏྠོ ཝུཏྟོ། ཊཱིཀཱཡཾ པན ཝིཏཀྐཝསེན ཨཏྠཾ དསྶེཏུཾ ‘‘སོཔི ཧཱི’’ཏིཨཱདི ཝུཏྟཾ། ཏཏྲཱཔི པུརིམོ ཨེཝཏྠོ ཨདྷིཔྤེཏོཏི ཙེ, སམྤིཎྜནཏྠོ པི-སདྡོ ནིརཏྠཀོ སིཡཱ, ‘‘ཀིལེསསནྠཝསམྦྷཝཏོ’’ཏི ཙ ན ཝཏྟབྦཾ སིཡཱ, པརཏོ ཙ ‘‘བྱཱཔཱདཝཙནེན བྱཱཔཱདཝིཏཀྐཾ དསྶེཏཱི’’ཏི ཝཀྑཏི། ཀིལེསཀཱམོ ཝིབྷཏྟོ ཀིལེསསམྤཡུཏྟཏྟཱཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ། ཀཱམཔཊིབདྡྷཱཏི ཨེཏྠ ཀཱམ-སདྡེན ཝཏྠུཀཱམཱཔི སངྒཧིཏཱཏི དཊྛབྦཱ།

    181. Ettha vuttaṃ saṅkappanti etasmiṃ ‘‘saṅkappo kāmo’’tiādike (mahāni. 1; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 8) niddesapadese vuttaṃ saṅkappaṃ. Tattha hi kilesakāmova ‘‘saṅkapparāgo purisassa kāmo’’tiādīsu (a. ni. 6.63; kathā. 513) viya. Vatthukāmassa tathā tathā saṅkappanato parikappanato ‘‘saṅkappo’’ti vutto, na vitakkoti ayamettha attho vutto. Ṭīkāyaṃ pana vitakkavasena atthaṃ dassetuṃ ‘‘sopi hī’’tiādi vuttaṃ. Tatrāpi purimo evattho adhippetoti ce, sampiṇḍanattho pi-saddo niratthako siyā, ‘‘kilesasanthavasambhavato’’ti ca na vattabbaṃ siyā, parato ca ‘‘byāpādavacanena byāpādavitakkaṃ dassetī’’ti vakkhati. Kilesakāmo vibhatto kilesasampayuttattāti adhippāyo. Kāmapaṭibaddhāti ettha kāma-saddena vatthukāmāpi saṅgahitāti daṭṭhabbā.

    ༡༨༢. ཨུབྷཡཏྠ ཨུཔྤནྣོཏི སཏྟེསུ, སངྑཱརེསཱུཏི ཨུབྷཡཏྠ ཨུཔྤནྣོ, སཏྟཱཀཱརོ, སངྑཱརཱཀཱརོཏི ཝཱ ཨཱརམྨཎསྶ ཨུབྷཡཱཀཱརགྒཧཎཝསེན ཨུཔྤནྣོ། ཀམྨཔཐཝིསེསོ, ཀམྨཔཐཝིནཱསཀོ ཙ ཀམྨཔཐབྷེདོཏི དསྶེཏུཾ ‘‘ཨབྷིཛ྄ཛྷཱསཾཡོགེནཱ’’ཏིཨཱདི ཝུཏྟཾ། ཏཐཱ ཝིཧིཾསཱཡ ཝིཧིཾསཱཝིཏཀྐཾ དསྶེཏཱིཏི ཡོཛནཱ། ཝིཧིཾསཱཡཱཏི ཙ ཝིཧིཾསཱཝཙནེནཱཏི ཨཏྠོ། ཡཐཱསམྦྷཝཾ པཱཎཱཏིཔཱཏཱདིཝསེནཱཏི ཨཱདི-སདྡེན ཨདིནྣཱདཱནམུསཱཝཱདཔེསུཉྙཕརུསཝཱཙཱསམྥཔྤལཱཔེ སངྒཎྷཱཏི། སབྦ…པེ॰… སངྒཱཧཀེཧི ཀཱམནེཀྑམྨདྷཱཏཱུཧི། དྭེ དྭེཏི བྱཱཔཱདཝིཧིཾསཱདྷཱཏུཡོ, ཨབྱཱཔཱདཨཝིཧིཾསཱདྷཱཏུཡོ ཙ། ‘‘ཨེཏྠཱཏི པནཱ’’ཏིཨཱདིནཱ སཾཀིལེསཝོདཱནཱནཾ སངྐརབྷཱཝསྶ ཨནིཊྛཱཔཛྫནསྶ ཙ དསྶནེན པུརིམཾཡེཝ ཨཏྠཾ བྱཏིརེཀམུཁེན སམྤཱདེཏི།

    182. Ubhayattha uppannoti sattesu, saṅkhāresūti ubhayattha uppanno, sattākāro, saṅkhārākāroti vā ārammaṇassa ubhayākāraggahaṇavasena uppanno. Kammapathaviseso, kammapathavināsako ca kammapathabhedoti dassetuṃ ‘‘abhijjhāsaṃyogenā’’tiādi vuttaṃ. Tathā vihiṃsāya vihiṃsāvitakkaṃ dassetīti yojanā. Vihiṃsāyāti ca vihiṃsāvacanenāti attho. Yathāsambhavaṃ pāṇātipātādivasenāti ādi-saddena adinnādānamusāvādapesuññapharusavācāsamphappalāpe saṅgaṇhāti. Sabba…pe… saṅgāhakehi kāmanekkhammadhātūhi. Dve dveti byāpādavihiṃsādhātuyo, abyāpādaavihiṃsādhātuyo ca. ‘‘Etthāti panā’’tiādinā saṃkilesavodānānaṃ saṅkarabhāvassa aniṭṭhāpajjanassa ca dassanena purimaṃyeva atthaṃ byatirekamukhena sampādeti.

    སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ ནིཊྛིཏཱ།

    Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ༢. ཨབྷིདྷམྨབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ

    2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ༡༨༣. ཨཱཝེཎིཀཏྠོ ཨཏིསཡཏྠོ ཙ ཝིསེསསདྡོ ཧོཏཱིཏི ཏདུབྷཡཾ དསྶེཏུཾ ‘‘པུགྒལནྟརཱསཱདྷཱརཎཾ, ནཱིལཱདིསབྦརཱུཔསཱདྷཱརཎཉྩཱ’’ཏི ཝུཏྟཾ། ཨསཱདྷཱརཎཀཱརཎེནཱཔི ཧི ནིདྡེསོ ཧོཏི ཡཐཱ ‘‘བྷེརིསདྡོ, ཡཝངྐུརོ’’ཏི། ཨཏིསཡཀཱརཎེནཔི ཡཐཱ ‘‘ཨཏཱིཏཱནཱགཏཔཙྩུཔྤནྣཱནཾ ཀམྨསམཱདཱནཱནཾ ཋཱནསོ ཧེཏུསོ ཝིཔཱཀཾ ཡཐཱབྷཱུཏཾ པཛཱནཱཏཱི’’ཏི (ཀཐཱ॰ ༣༥༥; པཊི॰ མ॰ ༢.༤༤)། དྷཱཏུཨཏྠོ ཨེཝཱཏི ‘‘དྷཱཏུ’’ཨིཏི ཨིམསྶ དྷཱཏུསདྡསྶེཝ ཨཏྠོ། དྷཱཏུཝཙནཱིཡོ ཧི ཨཏྠོ ཨུཔསགྒེན ཛོཏཱིཡཏི།

    183. Āveṇikattho atisayattho ca visesasaddo hotīti tadubhayaṃ dassetuṃ ‘‘puggalantarāsādhāraṇaṃ, nīlādisabbarūpasādhāraṇañcā’’ti vuttaṃ. Asādhāraṇakāraṇenāpi hi niddeso hoti yathā ‘‘bherisaddo, yavaṅkuro’’ti. Atisayakāraṇenapi yathā ‘‘atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānātī’’ti (kathā. 355; paṭi. ma. 2.44). Dhātuattho evāti ‘‘dhātu’’iti imassa dhātusaddasseva attho. Dhātuvacanīyo hi attho upasaggena jotīyati.

    པུརིམེན ཨསདིསོ ཝིདྷཱནདྷཱརཎཏྠཱནཾ པཱཀཊོ བྷེདོཏི། ཝིསབྷཱགལཀྑཎཱ ཝིསདིསསབྷཱཝཱ ཨཝཡཝཱ བྷཱགཱ, ཏེསུ།

    Purimena asadiso vidhānadhāraṇatthānaṃ pākaṭo bhedoti. Visabhāgalakkhaṇā visadisasabhāvā avayavā bhāgā, tesu.

    ཡཐཱསམྦྷཝནྟི ཀིརིཡཱམནོདྷཱཏུ ཨུཔནིསྶཡཀོཊིཡཱ, ཝིཔཱཀམནོདྷཱཏུ ཝིཔཱཀམནོཝིཉྙཱཎསྶ ཨནནྟརཱདིནཱཔི, ཨིཏརསྶ སབྦཱཔི ཨུཔནིསྶཡཀོཊིཡཱཝ། དྷམྨདྷཱཏུ པན ཝེདནཱདིཀཱ སཧཛཱཏཱ སཧཛཱཏཱདིནཱ, ཨསཧཛཱཏཱ ཨནནྟརཱདིནཱ, ཨུཔནིསྶཡེན ཨཱརམྨཎཱདིནཱ ཙ མནོཝིཉྙཱཎསྶ པཙྩཡོཏི ཨེཝཾ མནོདྷཱཏུདྷམྨདྷཱཏཱུནཾ མནོཝིཉྙཱཎསྶ ཧེཏུབྷཱཝོ ཡཐཱསམྦྷཝཾ ཡོཛེཏབྦོ། དྭཱརབྷཱུཏམནོཔི སུཏྟེ ‘‘མནོདྷཱཏཱུ’’ཏི ཝུཙྩཏཱིཏི ཨཱཧ ‘‘དྭཱརབྷཱུཏམནོཝསེན ཝཱ’’ཏི། ཏསྶཱ མནོདྷཱཏུཡཱ མནོཝིཉྙཱཎསྶ ཧེཏུབྷཱཝོ ཡཐཱསམྦྷཝཾ ཡོཛེཏབྦོཏི སམྦནྡྷོ།

    Yathāsambhavanti kiriyāmanodhātu upanissayakoṭiyā, vipākamanodhātu vipākamanoviññāṇassa anantarādināpi, itarassa sabbāpi upanissayakoṭiyāva. Dhammadhātu pana vedanādikā sahajātā sahajātādinā, asahajātā anantarādinā, upanissayena ārammaṇādinā ca manoviññāṇassa paccayoti evaṃ manodhātudhammadhātūnaṃ manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabbo. Dvārabhūtamanopi sutte ‘‘manodhātū’’ti vuccatīti āha ‘‘dvārabhūtamanovasena vā’’ti. Tassā manodhātuyā manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabboti sambandho.

    པུརིམནཡེནཱཏི ཝིསེསནཾ དུཏིཡནཡསྶ ཧཱིནཏྟིཀཝསེནེཝ ཝིབྷཏྟཏྟཱ། ནཱནཱདྷཱཏཱུནཉྩ ཙཀྑུདྷཱཏུཨཱདཱིནནྟི སམྦནྡྷོ།

    Purimanayenāti visesanaṃ dutiyanayassa hīnattikavaseneva vibhattattā. Nānādhātūnañca cakkhudhātuādīnanti sambandho.

    ན ཧི དྭེ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡོ སནྟི ཨཊྛཱརསདྷཱཏུཝིབྷཱགདསྶནེཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ། ཁནྡྷཱཡཏནདྷཱཏིནྡྲིཡཱནཾཡེཝ ཝསེན སངྑེཔཱདིཝིབྷཱགདསྶནཾ ཏེསཾ བཧུལཾ པརིཉྙེཡྻདྷམྨསངྒཎྷནཏོ། སཙྩདེསནཱ པན ཨཏིསཾཁིཏྟབྷཱཝཏོཡེཝེཏྠ བཧིཀཏཱ།

    Na hi dve manoviññāṇadhātuyo santi aṭṭhārasadhātuvibhāgadassaneti adhippāyo. Khandhāyatanadhātindriyānaṃyeva vasena saṅkhepādivibhāgadassanaṃ tesaṃ bahulaṃ pariññeyyadhammasaṅgaṇhanato. Saccadesanā pana atisaṃkhittabhāvatoyevettha bahikatā.

    ནིཛྫཱིཝསྶཱཏིཨཱདི ཝིསེསཏོ སཏྟསུཉྙཏཱདཱིཔནཏྠཱ དྷཱཏུདེསནཱཏི ཀཏྭཱ ཝུཏྟཾ། པུརིམནཡོ ཨཉྙེསམྤི ཀམཝུཏྟཱིནཾ དྷཱཏཱུནཾ སམྦྷཝཏཱིཏི ཨདྷིཔྤཱཡེན ཝུཏྟོཏི ‘‘མནོདྷཱཏུཡེཝ ཝཱ’’ཏིཨཱདིནཱ དུཏིཡནཡོ ཝུཏྟོ། ཏཏྠ ཨཝིཛྫམཱནེཔི པུརེཙརཱནུཙརབྷཱཝེཏི པུརེཙརཱནུཙརཱབྷིསནྡྷིཡཱ ཨབྷཱཝེཔི ཀེཝལཾ ཨནནྟརཔུབྦཀཱལཨནནྟརཱཔརཀཱལཏཱཡ མནོདྷཱཏུ པུརེཙརཱནུཙརཱ ཝིཡ དཊྛབྦཱཏི ཝུཏྟཱ།

    Nijjīvassātiādi visesato sattasuññatādīpanatthā dhātudesanāti katvā vuttaṃ. Purimanayo aññesampi kamavuttīnaṃ dhātūnaṃ sambhavatīti adhippāyena vuttoti ‘‘manodhātuyeva vā’’tiādinā dutiyanayo vutto. Tattha avijjamānepi purecarānucarabhāveti purecarānucarābhisandhiyā abhāvepi kevalaṃ anantarapubbakālaanantarāparakālatāya manodhātu purecarānucarā viya daṭṭhabbāti vuttā.

    ‘‘ཨཉྙཾ ཨགྒཧེཏྭཱ པཝཏྟིཏུཾ ཨསམཏྠཏཱཡཱ’’ཏི ཨེཏེན ཝིཉྙཱཎསྶ ཨེཀནྟསཱརམྨཎཏཱདསྶནེན ‘‘ཨཱརམྨཎེན ཝིནཱ སཡམེཝ ནཱིལཱདིཨཱབྷཱསཾ ཙིཏྟཾ པཝཏྟཏཱི’’ཏི ཨེཝཾ པཝཏྟིཏཾ ཝིཉྙཱཎཝཱདཾ པཊིསེདྷེཏི།

    ‘‘Aññaṃ aggahetvā pavattituṃ asamatthatāyā’’ti etena viññāṇassa ekantasārammaṇatādassanena ‘‘ārammaṇena vinā sayameva nīlādiābhāsaṃ cittaṃ pavattatī’’ti evaṃ pavattitaṃ viññāṇavādaṃ paṭisedheti.

    ༡༨༤. ཨེཀནཱནཱསནྟཱནགཏཱནནྟི ཨེཀསནྟཱནགཏཱནཾ ཨབྷིནྣསནྟཱནགཏཱནཾ དྭཱརཱནཾ, ནཱནཱསནྟཱནགཏཱནཾ བྷིནྣསནྟཱནགཏཱནཾ ཨཱརམྨཎཱནནྟི ཡོཛནཱ། ཨེཀནཱནཱཛཱཏིཀཏྟཱཏི ཙཀྑཱདིཨེཀེཀཛཱཏིཀཏྟཱ དྭཱརཱནཾ, ནཱིལཱདིཨནེཀཛཱཏིཀཏྟཱ ཨཱརམྨཎཱནཾ།

    184. Ekanānāsantānagatānanti ekasantānagatānaṃ abhinnasantānagatānaṃ dvārānaṃ, nānāsantānagatānaṃ bhinnasantānagatānaṃ ārammaṇānanti yojanā. Ekanānājātikattāti cakkhādiekekajātikattā dvārānaṃ, nīlādianekajātikattā ārammaṇānaṃ.

    ཙཀྑཱདི ཨེཀམྤི ཝིཉྙཱཎསྶ པཙྩཡོ ཧོཏི, རཱུཔཱདི པན ཨནེཀམེཝ སཾཧཏནྟི ཨིམསྶ ཝཱ ཨཏྠཝིསེསསྶ དསྶནཏྠཾ ཙཀྑུརཱུཔཱདཱིསུ ཝཙནབྷེདོ ཀཏོ། ཀིཾ པན ཀཱརཎཾ ཙཀྑཱདི ཨེཀམྤི ཝིཉྙཱཎསྶ པཙྩཡོ ཧོཏི, རཱུཔཱདི པན ཨནེཀམེཝཱཏི? པཙྩཡབྷཱཝཝིསེསཏོ། ཙཀྑུ ཧི ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ ནིསྶཡཔུརེཛཱཏཨིནྡྲིཡཝིཔྤཡུཏྟཔཙྩཡེཧི པཙྩཡོ ཧོནྟཾ ཨཏྠིབྷཱཝེནེཝ ཧོཏི ཏསྨིཾ སཏི ཏསྶ བྷཱཝཏོ, ཨསཏི ཨབྷཱཝཏོ, ཡཏོ ཏཾ ཨཏྠིཨཝིགཏཔཙྩཡེཧིསྶ པཙྩཡོ ཧོཏཱིཏི ཝུཙྩཏཱིཏི། ཏཾནིསྶཡཏཱ ཙསྶ ན ཨེཀདེསེན ཨལླཱིཡནཝསེན ཨིཙྪིཏབྦཱ ཨརཱུཔབྷཱཝཏོ, ཨཐ ཁོ གརུརཱཛཱདཱིསུ སིསྶརཱཛཔུརིསཱདཱིནཾ ཝིཡ ཏཔྤཊིབདྡྷཝུཏྟིཏཱཡ། ཨིཏརེ ཙ པཙྩཡཱ ཏེན ཏེན ཝིསེསེན ཝེདིཏབྦཱ། སྭཱཡཾ པཙྩཡབྷཱཝོ ན ཨེཀསྨིཾ ན སམྦྷཝཏཱིཏི ཨེཀམྤི ཙཀྑུ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ པཙྩཡོ ཧོཏཱིཏི དསྶེཏུཾ པཱལི༹ཡཾ ‘‘ཙཀྑུཉྩ པཊིཙྩཱ’’ཏི ཨེཀཝཙནནིདྡེསོ ཀཏོ།

    Cakkhādi ekampi viññāṇassa paccayo hoti, rūpādi pana anekameva saṃhatanti imassa vā atthavisesassa dassanatthaṃ cakkhurūpādīsu vacanabhedo kato. Kiṃ pana kāraṇaṃ cakkhādi ekampi viññāṇassa paccayo hoti, rūpādi pana anekamevāti? Paccayabhāvavisesato. Cakkhu hi cakkhuviññāṇassa nissayapurejātaindriyavippayuttapaccayehi paccayo hontaṃ atthibhāveneva hoti tasmiṃ sati tassa bhāvato, asati abhāvato, yato taṃ atthiavigatapaccayehissa paccayo hotīti vuccatīti. Taṃnissayatā cassa na ekadesena allīyanavasena icchitabbā arūpabhāvato, atha kho garurājādīsu sissarājapurisādīnaṃ viya tappaṭibaddhavuttitāya. Itare ca paccayā tena tena visesena veditabbā. Svāyaṃ paccayabhāvo na ekasmiṃ na sambhavatīti ekampi cakkhu cakkhuviññāṇassa paccayo hotīti dassetuṃ pāḷiyaṃ ‘‘cakkhuñca paṭiccā’’ti ekavacananiddeso kato.

    རཱུཔཾ པན ཡདིཔི ཙཀྑུ ཝིཡ པུརེཛཱཏཨཏྠིཨཝིགཏཔཙྩཡེཧི པཙྩཡོ ཧོཏི པུརེཏརཾ ཨུཔྤནྣཾ ཧུཏྭཱ ཝིཛྫམཱནཀྑཎེཡེཝ ཨུཔཀཱརཀཏྟཱ, ཏཐཱཔི ཨནེཀམེཝ སཾཧཏཾ ཧུཏྭཱ པཙྩཡོ ཧོཏི ཨཱརམྨཎབྷཱཝཏོ། ཡཉྷི པཙྩཡདྷམྨཾ སབྷཱཝབྷཱུཏཾ, པརིཀཔྤིཏཱཀཱརམཏྟཾ ཝཱ ཝིཉྙཱཎཾ ཝིབྷཱཝེནྟཾ པཝཏྟཏི, ཏདཉྙེསཉྩ སཏིཔི པཙྩཡབྷཱཝེ སོ ཏསྶ སཱརམྨཎསབྷཱཝཏོ ཡཾ ཀིཉྩི ཨནཱལམྦིཏྭཱ པཝཏྟིཏུཾ ཨསམཏྠསྶ ཨོལུབྦྷ པཝཏྟིཀཱརཎཏཱཡ ཨཱལམྦནཱིཡཏོ ཨཱརམྨཎཾ ནཱམ། ཏསྶ ཡསྨཱ ཡཐཱ ཡཐཱ སབྷཱཝཱུཔལདྡྷི ཝིཉྙཱཎསྶ ཨཱརམྨཎཔཙྩཡལཱབྷོ, ཏསྨཱ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎཾ རཱུཔཾ ཨཱརབྦྷ པཝཏྟམཱནཾ ཏསྶ སབྷཱཝཾ ཝིབྷཱཝེནྟམེཝ པཝཏྟཏི། སཱ ཙསྶ ཨིནྡྲིཡཱདྷཱིནཝུཏྟིཀསྶ ཨཱརམྨཎསབྷཱཝཱུཔལདྡྷི ན ཨེཀདྭིཀལཱཔགཏཝཎྞཝསེནེཝ ཧོཏི, ནཱཔི ཀཏིཔཡཀལཱཔཝཎྞཝསེན, ཨཐ ཁོ ཨཱབྷོགཱནུརཱུཔཾ ཨཱཔཱཐགཏཝཎྞཝསེནཱཏི ཨནེཀམེཝ རཱུཔཾ སཾཧཙྩཀཱརིཏཱཡ ཝིཉྙཱཎསྶ པཙྩཡོ ཧོཏཱིཏི དསྶེནྟོ བྷགཝཱ ‘‘རཱུཔེ ཙཱ’’ཏི བཧུཝཙནེན ནིདྡིསི།

    Rūpaṃ pana yadipi cakkhu viya purejātaatthiavigatapaccayehi paccayo hoti puretaraṃ uppannaṃ hutvā vijjamānakkhaṇeyeva upakārakattā, tathāpi anekameva saṃhataṃ hutvā paccayo hoti ārammaṇabhāvato. Yañhi paccayadhammaṃ sabhāvabhūtaṃ, parikappitākāramattaṃ vā viññāṇaṃ vibhāventaṃ pavattati, tadaññesañca satipi paccayabhāve so tassa sārammaṇasabhāvato yaṃ kiñci anālambitvā pavattituṃ asamatthassa olubbha pavattikāraṇatāya ālambanīyato ārammaṇaṃ nāma. Tassa yasmā yathā yathā sabhāvūpaladdhi viññāṇassa ārammaṇapaccayalābho, tasmā cakkhuviññāṇaṃ rūpaṃ ārabbha pavattamānaṃ tassa sabhāvaṃ vibhāventameva pavattati. Sā cassa indriyādhīnavuttikassa ārammaṇasabhāvūpaladdhi na ekadvikalāpagatavaṇṇavaseneva hoti, nāpi katipayakalāpavaṇṇavasena, atha kho ābhogānurūpaṃ āpāthagatavaṇṇavasenāti anekameva rūpaṃ saṃhaccakāritāya viññāṇassa paccayo hotīti dassento bhagavā ‘‘rūpe cā’’ti bahuvacanena niddisi.

    ཡཾ པན ‘‘རཱུཔཱཡཏནཾ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡཱ, ཏཾསམྤཡུཏྟཀཱནཉྩ དྷམྨཱནཾ ཨཱརམྨཎཔཙྩཡེན པཙྩཡོ’’ཏི (པཊྛཱ॰ ༡.༡.༡) ཝུཏྟཾ, ཏཾ ཀཐནྟི? ཏམྤི ཡཱདིསཾ རཱུཔཱཡཏནཾ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ ཨཱརམྨཎཔཙྩཡོ, ཏཱདིསམེཝ སནྡྷཱཡ ཝུཏྟཾ། ཀཱིདིསཾ པན ཏནྟི? སམུདིཏནྟི པཱཀཊོཡམཏྠོ། ཨེཝཉྩ ཀཏྭཱ ཡདེཀེ ཝདནྟི ‘‘ཨཱཡཏནསལླཀྑཎཝསེན ཙཀྑུཝིཉྙཱཎཱདཡོ སལླཀྑཎཱརམྨཎཱ, ན དབྱསལླཀྑཎཝསེནཱ’’ཏི, ཏཾ ཡུཏྟམེཝ ཧོཏི། ན ཙེཏྠ སམུདཱཡཱརམྨཎཏཱ ཨཱསངྐིཏབྦཱ སམུདཱཡཱབྷོགསྶེཝ ཨབྷཱཝཏོ, སམུདིཏཱ པན ཝཎྞདྷམྨཱ ཨཱརམྨཎཔཙྩཡཱ ཧོནྟི། ཀཐཾ པན པཙྩེཀཾ ཨསམཏྠཱ སམུདིཏཱ ཨཱརམྨཎཱ ཧོནྟི, ན ཧི པཙྩེཀཾ དཊྛུཾ ཨསཀྐོནྟཱ ཨནྡྷཱ སམུདིཏཱ པསྶནྟཱིཏི? ནཡིདམེཀནྟིཀཾ ཝིསུཾ ཨསམཏྠཱནཾ སིཝིཀཱཝཧནཱདཱིསུ སམཏྠཏཱཡ དསྶནཏོ། ཀེསཱདཱིནཉྩ ཡསྨིཾ ཋཱནེ ཋིཏཱནཾ པཙྩེཀཾ ཝཎྞཾ གཧེཏུཾ ན སཀྐཱ, ཏསྨིཾཡེཝ ཋཱནེ སམུདིཏཱནཾ ཏཾ གཧེཏུཾ སཀྐཱཏི བྷིཡྻོཔི ཏེསཾ སཾཧཙྩཀཱརིཏཱ པརིབྱཏྟཱ། ཨེཏེན ཀིཾ ཙཀྑུཝིཉྙཱཎསྶ པརམཱཎུརཱུཔཾ ཨཱརམྨཎཾ, ཨུདཱཧུ ཏཾསམུདཱཡོཏིཨཱདིཀཱ ཙོདནཱ པཊིཀྑིཏྟཱ ཝེདིཏབྦཱ། ‘‘སོཏཉྩ པཊིཙྩ སདྡེ ཙཱ’’ཏིཨཱདཱིསུཔི ཨཡམེཝ ནཡོ།

    Yaṃ pana ‘‘rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇadhātuyā, taṃsampayuttakānañca dhammānaṃ ārammaṇapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.1) vuttaṃ, taṃ kathanti? Tampi yādisaṃ rūpāyatanaṃ cakkhuviññāṇassa ārammaṇapaccayo, tādisameva sandhāya vuttaṃ. Kīdisaṃ pana tanti? Samuditanti pākaṭoyamattho. Evañca katvā yadeke vadanti ‘‘āyatanasallakkhaṇavasena cakkhuviññāṇādayo sallakkhaṇārammaṇā, na dabyasallakkhaṇavasenā’’ti, taṃ yuttameva hoti. Na cettha samudāyārammaṇatā āsaṅkitabbā samudāyābhogasseva abhāvato, samuditā pana vaṇṇadhammā ārammaṇapaccayā honti. Kathaṃ pana paccekaṃ asamatthā samuditā ārammaṇā honti, na hi paccekaṃ daṭṭhuṃ asakkontā andhā samuditā passantīti? Nayidamekantikaṃ visuṃ asamatthānaṃ sivikāvahanādīsu samatthatāya dassanato. Kesādīnañca yasmiṃ ṭhāne ṭhitānaṃ paccekaṃ vaṇṇaṃ gahetuṃ na sakkā, tasmiṃyeva ṭhāne samuditānaṃ taṃ gahetuṃ sakkāti bhiyyopi tesaṃ saṃhaccakāritā paribyattā. Etena kiṃ cakkhuviññāṇassa paramāṇurūpaṃ ārammaṇaṃ, udāhu taṃsamudāyotiādikā codanā paṭikkhittā veditabbā. ‘‘Sotañca paṭicca sadde cā’’tiādīsupi ayameva nayo.

    ཨེཝམྤི ཨཏྠོ ལབྦྷཏཱིཏི ‘‘མནོདྷཱཏུཡཱཔཱི’’ཏི པི-སདྡེན ན ཀེཝལཾ ཛཝནཔརིཡོསཱནཱ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡེཝ སམྤིཎྜཱིཡཏི, ཨཐ ཁོ ཏདཱརམྨཎབྷཝངྒསངྑཱཏཱཔི སམྤིཎྜཱིཡཏཱིཏི ཨེཝམྤི ཨཏྠོ ལབྦྷཏི, སམྦྷཝཏཱིཏི ཨཏྠོ། ཨེཝཾ སཏཱིཏི ཨེཝཾ ཨཉྙམནོདྷཱཏུཔྤཝཏྟིཡཱ ཨོརཾ པཝཏྟཙིཏྟཱནཾ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཏཱདསྶནེ སཏི། སཏིཔི མནསོ སམྦྷཱུཏབྷཱཝེ མནོདྷཱཏུཡཱ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝཔྤསངྒོ ན ཧོཏིཡེཝ ཏཾསབྷཱཝསྶེཝ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝེན ནིདྡིཊྛཏྟཱ། ཨིདཱནི ཏམེཝཏྠཾ ‘‘པཉྩཝིཉྙཱཎདྷཱཏུམནོདྷཱཏཱུ’’ཏིཨཱདིནཱ པཱཀཊཏརཾ ཀརོཏི། ཏབྦིདྷུརསབྷཱཝེནཱཏི པཉྩཝིཉྙཱཎདྷཱཏཱུཧི ཝིསདིསསབྷཱཝེན། ཨུཔྤཏྟིཊྛཱནེན ཙཱཏི མནོདྷཱཏུཀིརིཡམནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཨཱདཱིཧི པརིཙྪིནྣེན ཨུཔྤཛྫནཊྛཱནེན ཙ། ཨིདཱནི ཨེཀཏྟགྒཧཎཾ ཝིནཱཔི ཡཐཱཝུཏྟསྶ ཨཏྠསྶ སམྦྷཝཾ དསྶེཏུཾ ‘‘ཨནུཔནཱིཏེཔཱི’’ཏིཨཱདི ཝུཏྟཾ། ཏཏྠ སཱམཉྙཝསེནཱཏི སདིསཏཱཝསེན། ཏསྶཱཏི བྷཝངྒཱནནྟརཾ ཨུཔྤནྣཙིཏྟསྶ། ཨམནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝཱསིདྡྷིཏོཏི མནོདྷཱཏུབྷཱཝཱསིདྡྷིཏོ། ན ཧི ‘‘མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡཱཔི ཨུཔྤཛྫིཏྭཱ ནིརུདྡྷསམནནྟརཾ ཨུཔྤཛྫཏི ཙིཏྟཾ…པེ॰… ཏཛྫཱ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏཱུ’’ཏི ཨིདཾ ཝཙནཾ བྷཝངྒཱནནྟརཾ ཨུཔྤནྣཙིཏྟསྶ མནོདྷཱཏུབྷཱཝཾ སཱདྷེཏི། སིདྡྷེ ཧི མནོདྷཱཏུབྷཱཝེ ཏཾ ཏསྶ ནིཝཏྟཀཾ སིཡཱཏི ཨདྷིཔྤཱཡོ། མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུཡཱ པན ཨུཔྤནྣསྶ ཙིཏྟསྶ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝདཱིཔཀཾ ཝཙནཾ ཏཱདིསཱཡ མནོདྷཱཏུཡཱཔི མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝམེཝ དཱིཔེཡྻཱཏི ཀཐཾ ཏསྶཱ ནིཝཏྟཀཾ སིཡཱཏི ཨཱཧ ‘‘ན ཧི ཡཾ ཙོདཱིཡཏི, ཏདེཝ པརིཧཱརཱཡ ཧོཏཱི’’ཏི།

    Evampiattho labbhatīti ‘‘manodhātuyāpī’’ti pi-saddena na kevalaṃ javanapariyosānā manoviññāṇadhātuyeva sampiṇḍīyati, atha kho tadārammaṇabhavaṅgasaṅkhātāpi sampiṇḍīyatīti evampi attho labbhati, sambhavatīti attho. Evaṃ satīti evaṃ aññamanodhātuppavattiyā oraṃ pavattacittānaṃ manoviññāṇadhātutādassane sati. Satipi manaso sambhūtabhāve manodhātuyā manoviññāṇadhātubhāvappasaṅgo na hotiyeva taṃsabhāvasseva manoviññāṇadhātubhāvena niddiṭṭhattā. Idāni tamevatthaṃ ‘‘pañcaviññāṇadhātumanodhātū’’tiādinā pākaṭataraṃ karoti. Tabbidhurasabhāvenāti pañcaviññāṇadhātūhi visadisasabhāvena. Uppattiṭṭhānena cāti manodhātukiriyamanoviññāṇadhātuādīhi paricchinnena uppajjanaṭṭhānena ca. Idāni ekattaggahaṇaṃ vināpi yathāvuttassa atthassa sambhavaṃ dassetuṃ ‘‘anupanītepī’’tiādi vuttaṃ. Tattha sāmaññavasenāti sadisatāvasena. Tassāti bhavaṅgānantaraṃ uppannacittassa. Amanoviññāṇadhātubhāvāsiddhitoti manodhātubhāvāsiddhito. Na hi ‘‘manoviññāṇadhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantaraṃ uppajjati cittaṃ…pe… tajjā manoviññāṇadhātū’’ti idaṃ vacanaṃ bhavaṅgānantaraṃ uppannacittassa manodhātubhāvaṃ sādheti. Siddhe hi manodhātubhāve taṃ tassa nivattakaṃ siyāti adhippāyo. Manoviññāṇadhātuyā pana uppannassa cittassa manoviññāṇadhātubhāvadīpakaṃ vacanaṃ tādisāya manodhātuyāpi manoviññāṇadhātubhāvameva dīpeyyāti kathaṃ tassā nivattakaṃ siyāti āha ‘‘na hi yaṃ codīyati, tadeva parihārāya hotī’’ti.

    ཡདི ཨེཝཾ པཉྩདྭཱརཱཝཛྫནསྶ མནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏུབྷཱཝཱཔཏྟི ཨེཝཱཏི ཙོདནཾ མནསི ཀཏྭཱ ཨཱཧ ‘‘མནོདྷཱཏུཡཱཔཱི’’ཏིཨཱདི། པཉྩཝིཉྙཱཎེཧི མནོདྷཱཏཱུཧི ཙ ཝིསིཊྛོ སབྷཱཝོ པཉྩཝིཉྙཱཎ…པེ॰… སབྷཱཝོ, ཏསྶ ཝསེན། ཙུཏིཔཊིསནྡྷིབྷཝངྒཱནནྟི ཏདཱརམྨཎམྤི བྷཝངྒནྟོགདྷཾ ཀཏྭཱ ཝུཏྟཾ། ཛཝནཱཝསཱནཱནཱིཏི ཝཱ ཛཝནཱརམྨཎཏྟཱ ཏདཱརམྨཎམྤི གཧིཏཾ དཊྛབྦཾ། ཏེནེཝཱཧ ‘‘ཚདྭཱརིཀཙིཏྟེཧི ཝཱ’’ཏིཨཱདི།

    Yadi evaṃ pañcadvārāvajjanassa manoviññāṇadhātubhāvāpatti evāti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘manodhātuyāpī’’tiādi. Pañcaviññāṇehi manodhātūhi ca visiṭṭho sabhāvo pañcaviññāṇa…pe… sabhāvo, tassa vasena. Cutipaṭisandhibhavaṅgānanti tadārammaṇampi bhavaṅgantogadhaṃ katvā vuttaṃ. Javanāvasānānīti vā javanārammaṇattā tadārammaṇampi gahitaṃ daṭṭhabbaṃ. Tenevāha ‘‘chadvārikacittehi vā’’tiādi.

    ཝིསུཾ ཀཱཏུཾ ཡུཏྟནྟི ཨཱཝཛྫནམྤི ཡདིཔི རཱུཔཱདིཝིསཡཾ ཧོཏི, ཛཝནཾ ཝིཡ ཨཱརམྨཎརསཱནུབྷཝནཾ པན ན ཧོཏཱིཏི ཨེདིསེ ཋཱནེ ཝིསུཾ ཀཱཏབྦམེཝ། མནོ ཙཱཏི -སདྡོ ‘‘མནཉྩ པཊིཙྩཱ’’ཏིཨཱདཱིསུ ཝིཡ ན སམྤིཎྜནཏྠོ, ཨཐ ཁོ བྱཏིརེཀཏྠོ དཊྛབྦོ།

    Visuṃ kātuṃ yuttanti āvajjanampi yadipi rūpādivisayaṃ hoti, javanaṃ viya ārammaṇarasānubhavanaṃ pana na hotīti edise ṭhāne visuṃ kātabbameva. Manoti ca-saddo ‘‘manañca paṭiccā’’tiādīsu viya na sampiṇḍanattho, atha kho byatirekattho daṭṭhabbo.

    ཨབྷིདྷམྨབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ ནིཊྛིཏཱ།

    Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ༣. པཉྷཔུཙྪཀཝཎྞནཱ

    3. Pañhapucchakavaṇṇanā

    ཧེཊྛཱ ཝུཏྟནཡཏྟཱཏི དྷམྨདྷཱཏུམནོཝིཉྙཱཎདྷཱཏཱུནཾ ‘‘པཉྩཔཎྞཱས ཀཱམཱཝཙརདྷམྨེ ཨཱརབྦྷ རཛྫནྟསྶཱ’’ཏིཨཱདིནཱ (ཝིབྷ॰ ཨཊྛ॰ ༡༥༠; ༡༦༨) པརིཏྟཱརམྨཎཱདིབྷཱཝེ དསྶིཡམཱནེ ‘‘ཙིཏྟུཔྤཱདརཱུཔཝསེན ཏཾ ཏཾ སམུདཱཡཾ ཨེཀེཀཾ དྷམྨཾ ཀཏྭཱ’’ཏིཨཱདིནཱ (ཝིབྷ॰ མཱུལཊཱི॰ ༡༥༠) ཏདཏྠསྶ ཁནྡྷཝིབྷངྒཝཎྞནཱདཱིསུ ཝུཏྟནཡཏྟཱ།

    Heṭṭhāvuttanayattāti dhammadhātumanoviññāṇadhātūnaṃ ‘‘pañcapaṇṇāsa kāmāvacaradhamme ārabbha rajjantassā’’tiādinā (vibha. aṭṭha. 150; 168) parittārammaṇādibhāve dassiyamāne ‘‘cittuppādarūpavasena taṃ taṃ samudāyaṃ ekekaṃ dhammaṃ katvā’’tiādinā (vibha. mūlaṭī. 150) tadatthassa khandhavibhaṅgavaṇṇanādīsu vuttanayattā.

    པཉྷཔུཙྪཀཝཎྞནཱ ནིཊྛིཏཱ།

    Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.

    དྷཱཏུཝིབྷངྒཝཎྞནཱ ནིཊྛིཏཱ།

    Dhātuvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.







    Related texts:



    ཏིཔིཊཀ (མཱུལ) • Tipiṭaka (Mūla) / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ • Abhidhammapiṭaka / ཝིབྷངྒཔཱལི༹ • Vibhaṅgapāḷi / ༣. དྷཱཏུཝིབྷངྒོ • 3. Dhātuvibhaṅgo

    ཨཊྛཀཐཱ • Aṭṭhakathā / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ (ཨཊྛཀཐཱ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / སམྨོཧཝིནོདནཱི-ཨཊྛཀཐཱ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
    ༡. སུཏྟནྟབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
    ༢. ཨབྷིདྷམྨབྷཱཛནཱིཡཝཎྞནཱ • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā

    ཊཱིཀཱ • Tīkā / ཨབྷིདྷམྨཔིཊཀ (ཊཱིཀཱ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ཝིབྷངྒ-མཱུལཊཱིཀཱ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / ༣. དྷཱཏུཝིབྷངྒོ • 3. Dhātuvibhaṅgo


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact