| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / વਿਭਙ੍ਗ-ਮੂਲਟੀਕਾ • Vibhaṅga-mūlaṭīkā |
੩. ਧਾਤੁવਿਭਙ੍ਗੋ
3. Dhātuvibhaṅgo
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੧੭੨. ਯਦਿਪਿ ਧਾਤੁਸਂਯੁਤ੍ਤਾਦੀਸੁ ‘‘ਧਾਤੁਨਾਨਤ੍ਤਂ વੋ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਦੇਸੇਸ੍ਸਾਮਿ, ਕਤਮਞ੍ਚ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਧਾਤੁਨਾਨਤ੍ਤਂ? ਚਕ੍ਖੁਧਾਤੁ…ਪੇ॰… ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੂ’’ਤਿਆਦਿਨਾ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੨.੮੫) ਅਟ੍ਠਾਰਸ ਧਾਤੁਯੋ ਆਗਤਾ, ਤਾ ਪਨ ਅਭਿਧਮ੍ਮੇ ਚ ਆਗਤਾਤਿ ਸਾਧਾਰਣਤ੍ਤਾ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤੇਸ੍વੇવ ਆਗਤੇ ਤਯੋ ਧਾਤੁਛਕ੍ਕੇ ਗਹੇਤ੍વਾ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯਂ વਿਭਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਸਬ੍ਬਾ ਧਾਤੁਯੋਤਿ ਅਟ੍ਠਾਰਸਪਿ। ਸੁਞ੍ਞੇ ਸਭਾવਮਤ੍ਤੇ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਅਸਮ੍ਫੁਟ੍ਠਧਾਤੂਤਿ ਚਤੂਹਿ ਮਹਾਭੂਤੇਹਿ ਅਬ੍ਯਾਪਿਤਭਾવੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
172. Yadipi dhātusaṃyuttādīsu ‘‘dhātunānattaṃ vo, bhikkhave, desessāmi, katamañca, bhikkhave, dhātunānattaṃ? Cakkhudhātu…pe… manoviññāṇadhātū’’tiādinā (saṃ. ni. 2.85) aṭṭhārasa dhātuyo āgatā, tā pana abhidhamme ca āgatāti sādhāraṇattā aggahetvā suttantesveva āgate tayo dhātuchakke gahetvā suttantabhājanīyaṃ vibhattanti veditabbaṃ. Sabbā dhātuyoti aṭṭhārasapi. Suññe sabhāvamatte niruḷho dhātu-saddo daṭṭhabbo. Asamphuṭṭhadhātūti catūhi mahābhūtehi abyāpitabhāvoti attho.
੧੭੩. ਪਥવੀਧਾਤੁਦ੍વਯਨ੍ਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਪਦੁਦ੍ਧਾਰੋ ਕਤੋ, ਪਾਲ਼ਿਯਂ ਪਨ ‘‘ਦ੍વੇਯ’’ਨ੍ਤਿ ਆਗਚ੍ਛਤਿ, ਅਤ੍ਥੋ ਪਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੋવ। ਦ੍વਯਨ੍ਤਿ ਪਨ ਪਾਠੇ ਸਤਿ ਅਯਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਸਮ੍ਭવਤਿ। ਦ੍વੇ ਅવਯવਾ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਦ੍વਯਂ, ਪਥવੀਧਾਤੂਨਂ ਦ੍વਯਂ ਪਥવੀਧਾਤੁਦ੍વਯਂ, ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਪਥવੀਧਾਤੂਨਂ ਸਮੁਦਾਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਦ੍વੇ ਏવ વਾ ਅવਯવਾ ਸਮੁਦਿਤਾ ਦ੍વਯਂ, ਪਥવੀਧਾਤੁਦ੍વਯਨ੍ਤਿ। ‘‘ਤਤ੍ਥ ਕਤਮਾ ਪਥવੀਧਾਤੁ? ਪਥવੀਧਾਤੁਦ੍વਯਂ, ਏਸਾ ਪਥવੀਧਾਤੂ’’ਤਿ ਸਙ੍ਖੇਪੇਨ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜੇਤਿ। ਅਤ੍ਥਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਾ ਅਤ੍ਥਿ ਬਾਹਿਰਾਤਿ ਏਤ੍ਥ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰ-ਸਦ੍ਦਾ ਨ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਦੁਕੇ વਿਯ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਬਾਹਿਰਾਯਤਨવਾਚਕਾ, ਨਾਪਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਤ੍ਤਿਕੇ વੁਤ੍ਤੇਹਿ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਬਹਿਦ੍ਧਾ-ਸਦ੍ਦੇਹਿ ਸਮਾਨਤ੍ਥਾ, ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧਾਨਿਨ੍ਦ੍ਰਿਯਬਦ੍ਧવਾਚਕਾ ਪਨ ਏਤੇ। ਤੇਨ ‘‘ਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਾ’’ਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਨਿਯਕਜ੍ਝਤ੍ਤਾਤਿ ਚ ਨ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਂ ਅਤ੍ਤਨਿ ਜਾਤਤਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ, ਅਥ ਖੋ ਸਬ੍ਬਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨੇਸੁ ਜਾਤਤਨ੍ਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਂ ਪਚ੍ਚਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વਚਨੇਨ ਹਿ ਸਤ੍ਤਸਨ੍ਤਾਨਪਰਿਯਾਪਨ੍ਨਤਾਯ ਅਜ੍ਝਤ੍ਤਿਕਭਾવਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਨ ਪਾਟਿਪੁਗ੍ਗਲਿਕਤਾਯ। ਸਭਾવਾਕਾਰਤੋਤਿ ਆਪਾਦੀਹਿ વਿਸਿਟ੍ਠੇਨ ਅਤ੍ਤਨੋ ਏવ ਸਭਾવਭੂਤੇਨ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾਕਾਰੇਨ।
173. Pathavīdhātudvayanti aṭṭhakathāyaṃ paduddhāro kato, pāḷiyaṃ pana ‘‘dveya’’nti āgacchati, attho pana yathāvuttova. Dvayanti pana pāṭhe sati ayampi attho sambhavati. Dve avayavā etassāti dvayaṃ, pathavīdhātūnaṃ dvayaṃ pathavīdhātudvayaṃ, dvinnaṃ pathavīdhātūnaṃ samudāyoti attho. Dve eva vā avayavā samuditā dvayaṃ, pathavīdhātudvayanti. ‘‘Tattha katamā pathavīdhātu? Pathavīdhātudvayaṃ, esā pathavīdhātū’’ti saṅkhepena vissajjeti. Atthi ajjhattikā atthi bāhirāti ettha ajjhattikabāhira-saddā na ajjhattikaduke viya ajjhattikabāhirāyatanavācakā, nāpi ajjhattattike vuttehi ajjhattabahiddhā-saddehi samānatthā, indriyabaddhānindriyabaddhavācakā pana ete. Tena ‘‘sattasantānapariyāpannā’’tiādi vuttaṃ. Niyakajjhattāti ca na paccattaṃ attani jātataṃ sandhāya vuttaṃ, atha kho sabbasattasantānesu jātatanti daṭṭhabbaṃ. Ajjhattaṃ paccattanti vacanena hi sattasantānapariyāpannatāya ajjhattikabhāvaṃ dasseti, na pāṭipuggalikatāya. Sabhāvākāratoti āpādīhi visiṭṭhena attano eva sabhāvabhūtena gahetabbākārena.
ਕੇਸਾ ਕਕ੍ਖਲ਼ਤ੍ਤਲਕ੍ਖਣਾਤਿ ਕਕ੍ਖਲ਼ਤਾਧਿਕਤਾਯ વੁਤ੍ਤਾ। ਪਾਟਿਯੇਕ੍ਕੋ ਕੋਟ੍ਠਾਸੋਤਿ ਪਥવੀਕੋਟ੍ਠਾਸਮਤ੍ਤੋ ਸੁਞ੍ਞੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਤ੍ਥਲੁਙ੍ਗਂ ਅਟ੍ਠਿਮਿਞ੍ਜਗ੍ਗਹਣੇਨ ਗਹਿਤਨ੍ਤਿ ਇਧ વਿਸੁਂ ਨ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
Kesākakkhaḷattalakkhaṇāti kakkhaḷatādhikatāya vuttā. Pāṭiyekko koṭṭhāsoti pathavīkoṭṭhāsamatto suññoti attho. Matthaluṅgaṃ aṭṭhimiñjaggahaṇena gahitanti idha visuṃ na vuttanti veditabbaṃ.
ਇਮਿਨਾਤਿ ‘‘ਸੇਯ੍ਯਥਿਦਂ ਕੇਸਾ’’ਤਿਆਦਿਨਾ। ਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍વਾਤਿ ਪਯੋਗਂ વੀਰਿਯਂ ਆਯੂਹਨਂ વਾ ਕਤ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਭੋਗਕਾਮੇਨ ਕਸਿਯਾਦੀਸੁ વਿਯ ਅਰਹਤ੍ਤਕਾਮੇਨ ਚ ਇਮਸ੍ਮਿਂ ਮਨਸਿਕਾਰੇ ਕਮ੍ਮਂ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ। ਪੁਬ੍ਬਪਲਿਬੋਧਾਤਿ ਆવਾਸਾਦਯੋ ਦੀਘਕੇਸਾਦਿਕੇ ਖੁਦ੍ਦਕਪਲਿਬੋਧੇ ਅਪਰਪਲਿਬੋਧਾਤਿ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਾ।
Imināti ‘‘seyyathidaṃ kesā’’tiādinā. Kammaṃ katvāti payogaṃ vīriyaṃ āyūhanaṃ vā katvāti attho. Bhogakāmena kasiyādīsu viya arahattakāmena ca imasmiṃ manasikāre kammaṃ kattabbanti. Pubbapalibodhāti āvāsādayo dīghakesādike khuddakapalibodhe aparapalibodhāti apekkhitvā vuttā.
વਣ੍ਣਾਦੀਨਂ ਪਞ੍ਚਨ੍ਨਂ વਸੇਨ ਮਨਸਿਕਾਰੋ ਧਾਤੁਪਟਿਕੂਲવਣ੍ਣਮਨਸਿਕਾਰਾਨਂ ਸਾਧਾਰਣੋ ਪੁਬ੍ਬਭਾਗੋਤਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਤਧਾਤੁਮਨਸਿਕਾਰਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ‘‘ਅવਸਾਨੇ ਏવਂ ਮਨਸਿਕਾਰੋ ਪવਤ੍ਤੇਤਬ੍ਬੋ’’ਤਿ ਆਹ। ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਂ ਆਭੋਗਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਰਹਿਤਾਤਿ ਕਾਰਣਸ੍ਸ ਚ ਫਲਸ੍ਸ ਚ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾਯ ਧਾਤੁਮਤ੍ਤਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਆਭੋਗਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਣਾਦੀਨਮ੍ਪਿ ਏવਮੇવ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਤਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ। ਨ ਹਿ ਤਾਨਿ, ਤੇਸਞ੍ਚ ਕਾਰਣਾਨਿ ਆਭੁਜਿਤ੍વਾ ਪਚ੍ਚવੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਚ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਕਰੋਨ੍ਤਿ ਚਾਤਿ। ਲਕ੍ਖਣવਸੇਨਾਤਿ ‘‘ਕਕ੍ਖਲ਼ਂ ਖਰਿਗਤ’’ਨ੍ਤਿਆਦਿવਚਨਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ।
Vaṇṇādīnaṃ pañcannaṃ vasena manasikāro dhātupaṭikūlavaṇṇamanasikārānaṃ sādhāraṇo pubbabhāgoti nibbattitadhātumanasikāraṃ dassetuṃ ‘‘avasāne evaṃ manasikāro pavattetabbo’’ti āha. Aññamaññaṃ ābhogapaccavekkhaṇarahitāti kāraṇassa ca phalassa ca abyāpāratāya dhātumattataṃ dasseti. Ābhogapaccavekkhaṇādīnampi evameva abyāpāratā daṭṭhabbā. Na hi tāni, tesañca kāraṇāni ābhujitvā paccavekkhitvā ca uppajjanti karonti cāti. Lakkhaṇavasenāti ‘‘kakkhaḷaṃ kharigata’’ntiādivacanaṃ sandhāya vuttaṃ.
વੇਕਨ੍ਤਕਂ ਏਕਾ ਲੋਹਜਾਤਿ। ਨਾਗਨਾਸਿਕਲੋਹਂ ਲੋਹਸਦਿਸਂ ਲੋਹવਿਜਾਤਿ ਹਲਿਦ੍ਦਿવਿਜਾਤਿ વਿਯ। ਤਿਪੁਤਮ੍ਬਾਦੀਹਿ ਮਿਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਕਤਂ ਕਰਣੇਨ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਕਿਤ੍ਤਿਮਲੋਹਂ। ਮੋਰਕ੍ਖਾਦੀਨਿ ਏવਂਨਾਮਾਨੇવੇਤਾਨਿ। ਸਾਮੁਦ੍ਦਿਕਮੁਤ੍ਤਾਤਿ ਨਿਦਸ੍ਸਨਮਤ੍ਤਮੇਤਂ, ਸਬ੍ਬਾਪਿ ਪਨ ਮੁਤ੍ਤਾ ਮੁਤ੍ਤਾ ਏવ।
Vekantakaṃ ekā lohajāti. Nāganāsikalohaṃ lohasadisaṃ lohavijāti haliddivijāti viya. Tiputambādīhi missetvā kataṃ karaṇena nibbattattā kittimalohaṃ. Morakkhādīni evaṃnāmānevetāni. Sāmuddikamuttāti nidassanamattametaṃ, sabbāpi pana muttā muttā eva.
੧੭੪. ਅਪ੍ਪੇਤੀਤਿ ਆਪੋ, ਆਬਨ੍ਧਨવਸੇਨ ਸੇਸਭੂਤਤ੍ਤਯਂ ਪਾਪੁਣਾਤਿ ਸਿਲੇਸਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਯੂਸਭੂਤੋਤਿ ਰਸਭੂਤੋ। વਕ੍ਕਹਦਯਯਕਨਪਪ੍ਫਾਸਾਨਿ ਤੇਮੇਨ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏਤ੍ਥ ਯਕਨਂ ਹੇਟ੍ਠਾਭਾਗਪੂਰਣੇਨ, ਇਤਰਾਨਿ ਤੇਸਂ ਉਪਰਿ ਥੋਕਂ ਥੋਕਂ ਪਗ੍ਘਰਣੇਨ ਤੇਮੇਤਿ। ਹੇਟ੍ਠਾ ਲੇਡ੍ਡੁਖਣ੍ਡਾਨਿ ਤੇਮਯਮਾਨੇਤਿ ਤੇਮਕਤੇਮਿਤਬ੍ਬਾਨਂ ਅਬ੍ਯਾਪਾਰਸਾਮਞ੍ਞਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਾਯੇવ ਉਪਮਾ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ, ਨ ਠਾਨਸਾਮਞ੍ਞਨਿਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਾਯ। ਸਨ੍ਨਿਚਿਤਲੋਹਿਤੇਨ ਤੇਮੇਤਬ੍ਬਾਨਂ ਕੇਸਞ੍ਚਿ ਹੇਟ੍ਠਾ, ਕਸ੍ਸਚਿ ਉਪਰਿ ਠਿਤਤਞ੍ਹਿ ਸਤਿਪਟ੍ਠਾਨવਿਭਙ੍ਗੇ વਕ੍ਖਤੀਤਿ, ਯਕਨਸ੍ਸ ਹੇਟ੍ਠਾਭਾਗੋ ‘‘ਠਿਤਂ ਮਯਿ ਲੋਹਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਨ ਜਾਨਾਤਿ, વਕ੍ਕਾਦੀਨਿ ‘‘ਅਮ੍ਹੇ ਤੇਮਯਮਾਨਂ ਲੋਹਿਤਂ ਠਿਤ’’ਨ੍ਤਿ ਨ ਜਾਨਨ੍ਤੀਤਿ ਏવਂ ਯੋਜਨਾ ਕਾਤਬ੍ਬਾ। ਯਥਾ ਪਨ ਭੇਸਜ੍ਜਸਿਕ੍ਖਾਪਦੇ ਨਿਯਮੋ ਅਤ੍ਥਿ ‘‘ਯੇਸਂ ਮਂਸਂ ਕਪ੍ਪਤਿ, ਤੇਸਂ ਖੀਰ’’ਨ੍ਤਿ, ਏવਮਿਧ ਨਤ੍ਥਿ।
174. Appetīti āpo, ābandhanavasena sesabhūtattayaṃ pāpuṇāti silesatīti attho. Yūsabhūtoti rasabhūto. Vakkahadayayakanapapphāsāni tementanti ettha yakanaṃ heṭṭhābhāgapūraṇena, itarāni tesaṃ upari thokaṃ thokaṃ paggharaṇena temeti. Heṭṭhā leḍḍukhaṇḍāni temayamāneti temakatemitabbānaṃ abyāpārasāmaññanidassanatthāyeva upamā daṭṭhabbā, na ṭhānasāmaññanidassanatthāya. Sannicitalohitena temetabbānaṃ kesañci heṭṭhā, kassaci upari ṭhitatañhi satipaṭṭhānavibhaṅge vakkhatīti, yakanassa heṭṭhābhāgo ‘‘ṭhitaṃ mayi lohita’’nti na jānāti, vakkādīni ‘‘amhe temayamānaṃ lohitaṃ ṭhita’’nti na jānantīti evaṃ yojanā kātabbā. Yathā pana bhesajjasikkhāpade niyamo atthi ‘‘yesaṃ maṃsaṃ kappati, tesaṃ khīra’’nti, evamidha natthi.
੧੭੫. ਤੇਜਨવਸੇਨਾਤਿ ਨਿਸਿਤਭਾવੇਨ ਤਿਕ੍ਖਭਾવੇਨ। ਸਰੀਰਸ੍ਸ ਪਕਤਿਂ ਅਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਉਣ੍ਹਭਾવੋ ਸਨ੍ਤਾਪੋ, ਸਰੀਰਦਹਨવਸੇਨ ਪવਤ੍ਤੋ ਮਹਾਦਾਹੋ ਪਰਿਦਾਹੋ। ਅਯਮੇਤੇਸਂ વਿਸੇਸੋ। ਯੇਨ ਜੀਰੀਯਤੀਤਿ ਏਕਾਹਿਕਾਦਿਜਰਰੋਗੇਨ ਜੀਰੀਯਤੀਤਿਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਸਤવਾਰਂ ਤਾਪੇਤ੍વਾ ਉਦਕੇ ਪਕ੍ਖਿਪਿਤ੍વਾ ਉਦ੍ਧਟਸਪ੍ਪਿ ਸਤਧੋਤਸਪ੍ਪੀਤਿ વਦਨ੍ਤਿ। ਰਸਸੋਣਿਤਮੇਦਮਂਸਨ੍ਹਾਰੁਅਟ੍ਠਿਅਟ੍ਠਿਮਿਞ੍ਜਾ ਰਸਾਦਯੋ। ਕੇਚਿ ਨ੍ਹਾਰੁਂ ਅਪਨੇਤ੍વਾ ਸੁਕ੍ਕਂ ਸਤ੍ਤਮਧਾਤੁਂ ਅવੋਚੁਨ੍ਤਿ। ਪਾਕਤਿਕੋਤਿ ਖੋਭਂ ਅਪ੍ਪਤ੍ਤੋ ਸਦਾ વਿਜ੍ਜਮਾਨੋ। ਪੇਤਗ੍ਗਿ ਮੁਖਤੋ ਬਹਿ ਨਿਗ੍ਗਤੋવ ਇਧ ਗਹਿਤੋ।
175. Tejanavasenāti nisitabhāvena tikkhabhāvena. Sarīrassa pakatiṃ atikkamitvā uṇhabhāvo santāpo, sarīradahanavasena pavatto mahādāho paridāho. Ayametesaṃ viseso. Yena jīrīyatīti ekāhikādijararogena jīrīyatītipi attho yujjati. Satavāraṃ tāpetvā udake pakkhipitvā uddhaṭasappi satadhotasappīti vadanti. Rasasoṇitamedamaṃsanhāruaṭṭhiaṭṭhimiñjā rasādayo. Keci nhāruṃ apanetvā sukkaṃ sattamadhātuṃ avocunti. Pākatikoti khobhaṃ appatto sadā vijjamāno. Petaggi mukhato bahi niggatova idha gahito.
੧੭੬. વਾਯਨવਸੇਨਾਤਿ ਸવੇਗਗਮਨવਸੇਨ, ਸਮੁਦੀਰਣવਸੇਨ વਾ।
176. Vāyanavasenāti savegagamanavasena, samudīraṇavasena vā.
੧੭੭. ਇਮਿਨਾ ਯਸ੍ਮਿਂ ਆਕਾਸੇ…ਪੇ॰… ਤਂ ਕਥਿਤਨ੍ਤਿ ਇਦਂ ਕਸਿਣੁਗ੍ਘਾਟਿਮਾਕਾਸਸ੍ਸ ਅਕਥਿਤਤਂ, ਅਜਟਾਕਾਸਸ੍ਸ ਚ ਕਥਿਤਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ વੁਤ੍ਤਂ।
177. Iminā yasmiṃ ākāse…pe… taṃ kathitanti idaṃ kasiṇugghāṭimākāsassa akathitataṃ, ajaṭākāsassa ca kathitataṃ dassetuṃ vuttaṃ.
੧੭੯. ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਾਨਂ ਫਰਣਭਾવੋ ਸਰੀਰਟ੍ਠਕਉਤੁਸ੍ਸ ਸੁਖਦੁਕ੍ਖਫੋਟ੍ਠਬ੍ਬਸਮੁਟ੍ਠਾਨਪਚ੍ਚਯਭਾવੇਨ ਯਥਾਬਲਂ ਸਰੀਰੇਕਦੇਸਸਕਲਸਰੀਰਫਰਣਸਮਤ੍ਥਤਾਯ વੁਤ੍ਤੋ, ਸੋਮਨਸ੍ਸਦੋਮਨਸ੍ਸਾਨਂ ਇਟ੍ਠਾਨਿਟ੍ਠਚਿਤ੍ਤਜਸਮੁਟ੍ਠਾਪਨੇਨ ਤਥੇવ ਫਰਣਸਮਤ੍ਥਤਾਯ। ਏવਂ ਏਤੇਸਂ ਸਰੀਰਫਰਣਤਾਯ ਏਕਸ੍ਸ ਠਾਨਂ ਇਤਰਂ ਪਹਰਤਿ, ਇਤਰਸ੍ਸ ਚ ਅਞ੍ਞਨ੍ਤਿ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞੇਨ ਸਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ, ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞਪਟਿਪਕ੍ਖਓਲ਼ਾਰਿਕਪ੍ਪવਤ੍ਤਿ ਏવ વਾ ਏਤੇਸਂ ਫਰਣਂ। વਤ੍ਥਾਰਮ੍ਮਣਾਨਿ ਚ ਪਬਨ੍ਧੇਨ ਪવਤ੍ਤਿਹੇਤੁਭੂਤਾਨਿ ਫਰਣਟ੍ਠਾਨਂ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ, ਉਭਯવਤੋ ਚ ਪੁਗ੍ਗਲਸ੍ਸ વਸੇਨ ਅਯਂ ਸਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾ ਸੁਖਦਸ੍ਸਨੀਯਤ੍ਤਾ।
179. Sukhadukkhānaṃ pharaṇabhāvo sarīraṭṭhakautussa sukhadukkhaphoṭṭhabbasamuṭṭhānapaccayabhāvena yathābalaṃ sarīrekadesasakalasarīrapharaṇasamatthatāya vutto, somanassadomanassānaṃ iṭṭhāniṭṭhacittajasamuṭṭhāpanena tatheva pharaṇasamatthatāya. Evaṃ etesaṃ sarīrapharaṇatāya ekassa ṭhānaṃ itaraṃ paharati, itarassa ca aññanti aññamaññena sappaṭipakkhataṃ dasseti, aññamaññapaṭipakkhaoḷārikappavatti eva vā etesaṃ pharaṇaṃ. Vatthārammaṇāni ca pabandhena pavattihetubhūtāni pharaṇaṭṭhānaṃ daṭṭhabbaṃ, ubhayavato ca puggalassa vasena ayaṃ sappaṭipakkhatā dassitā sukhadassanīyattā.
੧੮੧. ਕਿਲੇਸਕਾਮਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਤਿ ‘‘ਸਙ੍ਕਪ੍ਪੋ ਕਾਮੋ ਰਾਗੋ ਕਾਮੋ’’ਤਿ (ਮਹਾਨਿ॰ ੧; ਚੂਲ਼ਨਿ॰ ਅਜਿਤਮਾਣવਪੁਚ੍ਛਾਨਿਦ੍ਦੇਸ ੮) ਏਤ੍ਥ વੁਤ੍ਤਂ ਸਙ੍ਕਪ੍ਪਂ ਸਨ੍ਧਾਯਾਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ। ਸੋਪਿ ਹਿ વਿਬਾਧਤਿ ਉਪਤਾਪੇਤਿ ਚਾਤਿ ਕਿਲੇਸਸਨ੍ਥવਸਮ੍ਭવਤੋ ਕਿਲੇਸਕਾਮੋ વਿਭਤ੍ਤੋ ਕਿਲੇਸવਤ੍ਥੁਸਮ੍ਭવਤੋ વਾ। ਕਾਮਪਟਿਸਂਯੁਤ੍ਤਾਤਿ ਕਾਮਰਾਗਸਙ੍ਖਾਤੇਨ ਕਾਮੇਨ ਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਾ, ਕਾਮਪਟਿਬਦ੍ਧਾ વਾ। ਅਞ੍ਞੇਸੁ ਚ ਕਾਮਪਟਿਸਂਯੁਤ੍ਤਧਮ੍ਮੇਸੁ વਿਜ੍ਜਮਾਨੇਸੁ વਿਤਕ੍ਕੇਯੇવ ਕਾਮੋਪਪਦੋ ਧਾਤੁਸਦ੍ਦੋ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ વਿਤਕ੍ਕਸ੍ਸ ਕਾਮਪ੍ਪਸਙ੍ਗਪ੍ਪવਤ੍ਤਿਯਾ ਸਾਤਿਸਯਤ੍ਤਾ। ਏਸ ਨਯੋ ਬ੍ਯਾਪਾਦਧਾਤੁਆਦੀਸੁ। ਪਰਸ੍ਸ ਅਤ੍ਤਨੋ ਚ ਦੁਕ੍ਖਾਯਨਂ વਿਹਿਂਸਾ। વਿਹਿਂਸਨ੍ਤੀਤਿ ਹਨ੍ਤੁਂ ਇਚ੍ਛਨ੍ਤਿ।
181. Kilesakāmaṃ sandhāyāti ‘‘saṅkappo kāmo rāgo kāmo’’ti (mahāni. 1; cūḷani. ajitamāṇavapucchāniddesa 8) ettha vuttaṃ saṅkappaṃ sandhāyāti adhippāyo. Sopi hi vibādhati upatāpeti cāti kilesasanthavasambhavato kilesakāmo vibhatto kilesavatthusambhavato vā. Kāmapaṭisaṃyuttāti kāmarāgasaṅkhātena kāmena sampayuttā, kāmapaṭibaddhā vā. Aññesu ca kāmapaṭisaṃyuttadhammesu vijjamānesu vitakkeyeva kāmopapado dhātusaddo niruḷho veditabbo vitakkassa kāmappasaṅgappavattiyā sātisayattā. Esa nayo byāpādadhātuādīsu. Parassa attano ca dukkhāyanaṃ vihiṃsā. Vihiṃsantīti hantuṃ icchanti.
੧੮੨. ਉਭਯਤ੍ਥ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋਪਿ ਅਭਿਜ੍ਝਾਸਂਯੋਗੇਨ ਕਮ੍ਮਪਥਜਨਨਤੋ ਅਨਭਿਜ੍ਝਾਕਮ੍ਮਪਥਭਿਨ੍ਦਨਤੋ ਚ ਕਾਮવਿਤਕ੍ਕੋ ‘‘ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤੋ । ਬ੍ਯਾਪਾਦੋ ਪਨਾਤਿ ਬ੍ਯਾਪਾਦવਚਨੇਨ ਬ੍ਯਾਪਾਦવਿਤਕ੍ਕਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਸੋ ਹਿ ਬ੍ਯਾਪਾਦਧਾਤੂਤਿ। ਤਥਾ વਿਹਿਂਸਾਯ વਿਹਿਂਸਾਧਾਤੁਯਾ ਚ ਬ੍ਯਾਪਾਦવਸੇਨ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਪਾਣਾਤਿਪਾਤਾਦਿવਸੇਨ ਚ ਕਮ੍ਮਪਥਭੇਦੋ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ। ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਦ੍વੀਸੁ ਤਿਕੇਸੁ। ਸਬ੍ਬਕਾਮਾવਚਰਸਬ੍ਬਕੁਸਲਸਙ੍ਗਾਹਕੇਹਿ ਇਤਰੇ ਦ੍વੇ ਦ੍વੇ ਸਙ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਕਥਨਂ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਗਾਹਿਕਕਥਾ। ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਪਨ ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਛਕ੍ਕੇਤਿ વੁਚ੍ਚਮਾਨੇ ਕਾਮਧਾਤੁવਚਨੇਨ ਕਾਮਾવਚਰਾਨਂ ਨੇਕ੍ਖਮ੍ਮਧਾਤੁਆਦੀਨਞ੍ਚ ਗਹਣਂ ਆਪਜ੍ਜਤਿ।
182. Ubhayattha uppannopi abhijjhāsaṃyogena kammapathajananato anabhijjhākammapathabhindanato ca kāmavitakko ‘‘kammapathabhedo’’ti vutto . Byāpādo panāti byāpādavacanena byāpādavitakkaṃ dasseti. So hi byāpādadhātūti. Tathā vihiṃsāya vihiṃsādhātuyā ca byāpādavasena yathāsambhavaṃ pāṇātipātādivasena ca kammapathabhedo yojetabbo. Etthāti dvīsu tikesu. Sabbakāmāvacarasabbakusalasaṅgāhakehi itare dve dve saṅgahetvā kathanaṃ sabbasaṅgāhikakathā. Etthāti pana etasmiṃ chakketi vuccamāne kāmadhātuvacanena kāmāvacarānaṃ nekkhammadhātuādīnañca gahaṇaṃ āpajjati.
ਲਭਾਪੇਤਬ੍ਬਾਤਿ ਚਕ੍ਖੁਧਾਤਾਦਿਭਾવਂ ਲਭਮਾਨਾ ਧਮ੍ਮਾ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਨੇਨ ਲਭਾਪੇਤਬ੍ਬਾ। ਚਰਤਿ ਏਤ੍ਥਾਤਿ ਚਾਰੋ, ਕਿਂ ਚਰਤਿ? ਸਮ੍ਮਸਨਂ, ਸਮ੍ਮਸਨਸ੍ਸ ਚਾਰੋ ਸਮ੍ਮਸਨਚਾਰੋ, ਤੇਭੂਮਕਧਮ੍ਮਾਨਂ ਅਧਿવਚਨਂ।
Labhāpetabbāti cakkhudhātādibhāvaṃ labhamānā dhammā nīharitvā dassanena labhāpetabbā. Carati etthāti cāro, kiṃ carati? Sammasanaṃ, sammasanassa cāro sammasanacāro, tebhūmakadhammānaṃ adhivacanaṃ.
ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
੧੮੩. ਚਕ੍ਖੁਸ੍ਸਾਤਿ વਿਸੇਸਕਾਰਣਂ ਅਸਾਧਾਰਣਸਾਮਿਭਾવੇਨ ਨਿਦ੍ਦਿਟ੍ਠਂ। ਤਞ੍ਹਿ ਪੁਗ੍ਗਲਨ੍ਤਰਾਸਾਧਾਰਣਂ ਨੀਲਾਦਿਸਬ੍ਬਰੂਪਸਾਧਾਰਣਞ੍ਚ। વਿਦਹਤੀਤਿ ਏવਂ ਏવਞ੍ਚ ਤਯਾ ਪવਤ੍ਤਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ વਿਨਿਯੁਜ੍ਜਮਾਨਂ વਿਯ ਉਪ੍ਪਾਦੇਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਿਦਹਤੀਤਿ ਚ ਧਾਤੁਅਤ੍ਥੋ ਏવ વਿਸਿਟ੍ਠੋ ਉਪਸਗ੍ਗੇਨ ਦੀਪਿਤੋਤਿ વਿਨਾਪਿ ਉਪਸਗ੍ਗੇਨ ਧਾਤੂਤਿ ਏਸੋ ਸਦ੍ਦੋ ਤਮਤ੍ਥਂ વਦਤੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਕਤ੍ਤੁਕਮ੍ਮਭਾવਕਰਣਅਧਿਕਰਣੇਸੁ ਧਾਤੁਪਦਸਿਦ੍ਧਿ ਹੋਤੀਤਿ ਪਞ੍ਚਪਿ ਏਤੇ ਅਤ੍ਥਾ વੁਤ੍ਤਾ। ਸੁવਣ੍ਣਰਜਤਾਦਿਧਾਤੁਯੋ ਸੁવਣ੍ਣਾਦੀਨਂ ਬੀਜਭੂਤਾ ਸੇਲਾਦਯੋ।
183. Cakkhussāti visesakāraṇaṃ asādhāraṇasāmibhāvena niddiṭṭhaṃ. Tañhi puggalantarāsādhāraṇaṃ nīlādisabbarūpasādhāraṇañca. Vidahatīti evaṃ evañca tayā pavattitabbanti viniyujjamānaṃ viya uppādetīti attho. Vidahatīti ca dhātuattho eva visiṭṭho upasaggena dīpitoti vināpi upasaggena dhātūti eso saddo tamatthaṃ vadatīti daṭṭhabbo. Kattukammabhāvakaraṇaadhikaraṇesu dhātupadasiddhi hotīti pañcapi ete atthā vuttā. Suvaṇṇarajatādidhātuyo suvaṇṇādīnaṃ bījabhūtā selādayo.
ਅਤ੍ਤਨੋ ਸਭਾવਂ ਧਾਰੇਨ੍ਤੀਤਿ ਧਾਤੁਯੋਤਿ ਏਤ੍ਥਾਪਿ ਧਾਤੀਤਿ ਧਾਤੂਤਿ ਪਦਸਿਦ੍ਧਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਏવ ਹਿ ਧਾਰਣਤ੍ਥੋਪਿ ਹੋਤੀਤਿ। ਕਤ੍ਤੁਅਤ੍ਥੋਪਿ ਚਾਯਂ ਪੁਰਿਮੇਨ ਅਸਦਿਸੋਤਿ ਨਿਸ੍ਸਤ੍ਤਸਭਾવਮਤ੍ਤਧਾਰਣਞ੍ਚ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਪਧਾਨੋ ਅਤ੍ਥੋਤਿ વਿਸੁਂ વੁਤ੍ਤੋ। ਧਾਤੁਯੋ વਿਯ ਧਾਤੁਯੋਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸੀਹ-ਸਦ੍ਦੋ વਿਯ ਕੇਸਰਿਮ੍ਹਿ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ ਪੁਰਿਸੇਸੁ, ਸੇਲਾવਯવੇਸੁ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਚ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਉਪਚਰਿਤੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਞਾਣਞ੍ਚ ਞੇਯ੍ਯਞ੍ਚ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯਾਨਿ, ਤੇਸਂ ਅવਯવਾ ਤਪ੍ਪਭੇਦਭੂਤਾ ਧਾਤੁਯੋ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯਾવਯવਾ। ਤਤ੍ਥ ਞਾਣਪ੍ਪਭੇਦਾ ਧਮ੍ਮਧਾਤੁਏਕਦੇਸੋ, ਞੇਯ੍ਯਪ੍ਪਭੇਦਾ ਅਟ੍ਠਾਰਸਾਪੀਤਿ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯਾવਯવਮਤ੍ਤਾ ਧਾਤੁਯੋ ਹੋਨ੍ਤਿ। ਅਥ વਾ ਞਾਣੇਨ ਞਾਤਬ੍ਬੋ ਸਭਾવੋ ਧਾਤੁਸਦ੍ਦੇਨ વੁਚ੍ਚਮਾਨੋ ਅવਿਪਰੀਤਤੋ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯੋ, ਨ ਦਿਟ੍ਠਿਆਦੀਹਿ વਿਪਰੀਤਗ੍ਗਾਹਕੇਹਿ ਞੇਯ੍ਯੋਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਸ੍ਸ ਞਾਣਞੇਯ੍ਯਸ੍ਸ ਅવਯવਾ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ। વਿਸਭਾਗਲਕ੍ਖਣਾવਯવੇਸੁ ਰਸਾਦੀਸੁ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੋ ਤਾਦਿਸੇਸੁ ਅਞ੍ਞਾવਯવੇਸੁ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਉਪਚਰਿਤੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ, ਰਸਾਦੀਸੁ વਿਯ વਾ ਚਕ੍ਖਾਦੀਸੁ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹੋવ। ਨਿਜ੍ਜੀવਮਤ੍ਤਸ੍ਸੇਤਂ ਅਧਿવਚਨਨ੍ਤਿ ਏਤੇਨ ਨਿਜ੍ਜੀવਮਤ੍ਤਪਦਤ੍ਥੇ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ ਨਿਰੁਲ਼੍ਹਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਛ ਧਾਤੁਯੋ ਏਤਸ੍ਸਾਤਿ ਛਧਾਤੁਯੋ, ਯੋ ਲੋਕੇ ‘‘ਪੁਰਿਸੋ’’ਤਿ ਧਮ੍ਮਸਮੁਦਾਯੋ વੁਚ੍ਚਤਿ, ਸੋ ਛਧਾਤੁਰੋ ਛਨ੍ਨਂ ਪਥવੀਆਦੀਨਂ ਨਿਜ੍ਜੀવਮਤ੍ਤਸਭਾવਾਨਂ ਸਮੁਦਾਯਮਤ੍ਤੋ, ਨ ਏਤ੍ਥ ਜੀવੋ ਪੁਰਿਸੋ વਾ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ।
Attano sabhāvaṃ dhārentīti dhātuyoti etthāpi dhātīti dhātūti padasiddhi veditabbā. Dhātu-saddo eva hi dhāraṇatthopi hotīti. Kattuatthopi cāyaṃ purimena asadisoti nissattasabhāvamattadhāraṇañca dhātu-saddassa padhāno atthoti visuṃ vutto. Dhātuyo viya dhātuyoti ettha sīha-saddo viya kesarimhi niruḷho purisesu, selāvayavesu niruḷho dhātu-saddo ca cakkhādīsu upacarito daṭṭhabbo. Ñāṇañca ñeyyañca ñāṇañeyyāni, tesaṃ avayavā tappabhedabhūtā dhātuyo ñāṇañeyyāvayavā. Tattha ñāṇappabhedā dhammadhātuekadeso, ñeyyappabhedā aṭṭhārasāpīti ñāṇañeyyāvayavamattā dhātuyo honti. Atha vā ñāṇena ñātabbo sabhāvo dhātusaddena vuccamāno aviparītato ñāṇañeyyo, na diṭṭhiādīhi viparītaggāhakehi ñeyyoti attho. Tassa ñāṇañeyyassa avayavā cakkhādayo. Visabhāgalakkhaṇāvayavesu rasādīsu niruḷho dhātu-saddo tādisesu aññāvayavesu cakkhādīsu upacarito daṭṭhabbo, rasādīsu viya vā cakkhādīsu niruḷhova. Nijjīvamattassetaṃ adhivacananti etena nijjīvamattapadatthe dhātu-saddassa niruḷhataṃ dasseti. Cha dhātuyo etassāti chadhātuyo, yo loke ‘‘puriso’’ti dhammasamudāyo vuccati, so chadhāturo channaṃ pathavīādīnaṃ nijjīvamattasabhāvānaṃ samudāyamatto, na ettha jīvo puriso vā atthīti attho.
ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਕਮੋ ਪੁਬ੍ਬੇ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਇਧ ਏਕੇਕਸ੍ਮਿਂ ਤਿਕੇ ਤਿਣ੍ਣਂ ਤਿਣ੍ਣਂ ਧਾਤੂਨਂ ਕਮਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ਆਹ ‘‘ਹੇਤੁਫਲਾਨੁਪੁਬ੍ਬવવਤ੍ਥਾਨવਸੇਨਾ’’ਤਿ। ਹੇਤੁਫਲਾਨਂ ਅਨੁਪੁਬ੍ਬવવਤ੍ਥਾਨਂ ਹੇਤੁਫਲਭਾવੋવ। ਤਤ੍ਥ ਹੇਤੂਤਿ ਪਚ੍ਚਯੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ। ਫਲਨ੍ਤਿ ਪਚ੍ਚਯੁਪ੍ਪਨ੍ਨਨ੍ਤਿ ਆਹ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਧਾਤੂ’’ਤਿਆਦਿ। ਮਨੋਧਾਤੁਧਮ੍ਮਧਾਤੂਨਞ੍ਚ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਹੇਤੁਭਾવੋ ਯਥਾਸਮ੍ਭવਂ ਯੋਜੇਤਬ੍ਬੋ, ਦ੍વਾਰਭੂਤਮਨੋવਸੇਨ વਾ ਤਸ੍ਸਾ ਮਨੋਧਾਤੁਯਾ।
Cakkhādīnaṃ kamo pubbe vuttoti idha ekekasmiṃ tike tiṇṇaṃ tiṇṇaṃ dhātūnaṃ kamaṃ dassento āha ‘‘hetuphalānupubbavavatthānavasenā’’ti. Hetuphalānaṃ anupubbavavatthānaṃ hetuphalabhāvova. Tattha hetūti paccayo adhippeto. Phalanti paccayuppannanti āha ‘‘cakkhudhātū’’tiādi. Manodhātudhammadhātūnañca manoviññāṇassa hetubhāvo yathāsambhavaṃ yojetabbo, dvārabhūtamanovasena vā tassā manodhātuyā.
ਸਬ੍ਬਾਸਂ વਸੇਨਾਤਿ ਯਥਾવੁਤ੍ਤਾਨਂ ਆਭਾਧਾਤੁਆਦੀਨਂ ਪਞ੍ਚਤਿਂਸਾਯ ਧਾਤੂਨਂ વਸੇਨ। ਅਪਰਮਤ੍ਥਸਭਾવਸ੍ਸ ਪਰਮਤ੍ਥਸਭਾવੇਸੁ ਨ ਕਦਾਚਿ ਅਨ੍ਤੋਗਧਤਾ ਅਤ੍ਥੀਤਿ ਆਹ ‘‘ਸਭਾવਤੋ વਿਜ੍ਜਮਾਨਾਨ’’ਨ੍ਤਿ। ਚਨ੍ਦਾਭਾਸੂਰਿਯਾਭਾਦਿਕਾ વਣ੍ਣਨਿਭਾ ਏવਾਤਿ ਆਹ ‘‘ਰੂਪਧਾਤੁਯੇવ ਹਿ ਆਭਾਧਾਤੂ’’ਤਿ। ਰੂਪਾਦਿਪਟਿਬਦ੍ਧਾਤਿ ਰਾਗવਤ੍ਥੁਭਾવੇਨ ਗਹੇਤਬ੍ਬਾਕਾਰੋ ਸੁਭਨਿਮਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਸਨ੍ਧਾਯ ‘‘ਰੂਪਾਦਯੋવਾ’’ਤਿ ਅવਤ੍વਾ ਪਟਿਬਦ੍ਧવਚਨਂ ਆਹ। ਅਸਤਿਪਿ ਰਾਗવਤ੍ਥੁਭਾવੇ ‘‘ਕੁਸਲવਿਪਾਕਾਰਮ੍ਮਣਾ ਸੁਭਾ ਧਾਤੂ’’ਤਿ ਦੁਤਿਯੋ વਿਕਪ੍ਪੋ વੁਤ੍ਤੋ। વਿਹਿਂਸਾਧਾਤੁ ਚੇਤਨਾ, ਪਰવਿਹੇਠਨਛਨ੍ਦੋ વਾ। ਅવਿਹਿਂਸਾ ਕਰੁਣਾ।
Sabbāsaṃ vasenāti yathāvuttānaṃ ābhādhātuādīnaṃ pañcatiṃsāya dhātūnaṃ vasena. Aparamatthasabhāvassa paramatthasabhāvesu na kadāci antogadhatā atthīti āha ‘‘sabhāvato vijjamānāna’’nti. Candābhāsūriyābhādikā vaṇṇanibhā evāti āha ‘‘rūpadhātuyeva hi ābhādhātū’’ti. Rūpādipaṭibaddhāti rāgavatthubhāvena gahetabbākāro subhanimittanti sandhāya ‘‘rūpādayovā’’ti avatvā paṭibaddhavacanaṃ āha. Asatipi rāgavatthubhāve ‘‘kusalavipākārammaṇā subhā dhātū’’ti dutiyo vikappo vutto. Vihiṃsādhātu cetanā, paraviheṭhanachando vā. Avihiṃsā karuṇā.
ਉਭੋਪੀਤਿ ਧਮ੍ਮਧਾਤੁਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯੋ। ਹੀਨਾਦੀਸੁ ਪੁਰਿਮਨਯੇਨ ਹੀਲ਼ਿਤਾ ਚਕ੍ਖਾਦਯੋ ਹੀਨਾ, ਸਮ੍ਭਾવਿਤਾ ਪਣੀਤਾ, ਨਾਤਿਹੀਲ਼ਿਤਾ ਨਾਤਿਸਮ੍ਭਾવਿਤਾ ਮਜ੍ਝਿਮਾਤਿ ਖਨ੍ਧવਿਭਙ੍ਗੇ ਆਗਤਹੀਨਦੁਕਤੋਯੇવ ਨੀਹਰਿਤ੍વਾ ਮਜ੍ਝਿਮਾ ਧਾਤੁ વੁਤ੍ਤਾਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾ। વਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁ ਯਦਿਪਿ ਛવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁવਸੇਨ વਿਭਤ੍ਤਾ, ਤਥਾਪਿ ‘‘વਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਗ੍ਗਹਣੇਨ ਤਸ੍ਸਾ ਪੁਰੇਚਾਰਿਕਪਚ੍ਛਾਚਾਰਿਕਤ੍ਤਾ ਮਨੋਧਾਤੁ ਗਹਿਤਾવ ਹੋਤੀ’’ਤਿ વੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਆਹ ‘‘વਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁ…ਪੇ॰… ਸਤ੍ਤવਿਞ੍ਞਾਣਸਙ੍ਖੇਪੋਯੇવਾ’’ਤਿ। ਅਨੇਕੇਸਂ ਚਕ੍ਖੁਧਾਤੁਆਦੀਨਂ, ਤਾਸੁ ਚ ਏਕੇਕਿਸ੍ਸਾ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਤਾਯ ਨਾਨਾਧਾਤੂਨਂ વਸੇਨ ਅਨੇਕਧਾਤੁਨਾਨਾਧਾਤੁਲੋਕੋ વੁਤ੍ਤੋਤਿ ਆਹ ‘‘ਅਟ੍ਠਾਰਸਧਾਤੁਪ੍ਪਭੇਦਮਤ੍ਤਮੇવਾ’’ਤਿ।
Ubhopīti dhammadhātumanoviññāṇadhātuyo. Hīnādīsu purimanayena hīḷitā cakkhādayo hīnā, sambhāvitā paṇītā, nātihīḷitā nātisambhāvitā majjhimāti khandhavibhaṅge āgatahīnadukatoyeva nīharitvā majjhimā dhātu vuttāti veditabbā. Viññāṇadhātu yadipi chaviññāṇadhātuvasena vibhattā, tathāpi ‘‘viññāṇadhātuggahaṇena tassā purecārikapacchācārikattā manodhātu gahitāva hotī’’ti vuttattā āha ‘‘viññāṇadhātu…pe… sattaviññāṇasaṅkhepoyevā’’ti. Anekesaṃ cakkhudhātuādīnaṃ, tāsu ca ekekissā nānappakāratāya nānādhātūnaṃ vasena anekadhātunānādhātuloko vuttoti āha ‘‘aṭṭhārasadhātuppabhedamattamevā’’ti.
‘‘ਚਕ੍ਖੁਸੋਤਘਾਨਜਿવ੍ਹਾਕਾਯਮਨੋਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭੇਦੇਨਾ’’ਤਿ ਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਲਿਖਿਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਨ ਚਕ੍ਖਾਦੀਨਂ ਕੇવਲੇਨ ਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੋ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤੋ વਿਜਾਨਨਸਭਾવਸ੍ਸ ਪਭੇਦવਚਨਤੋ। વਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮ੍ਬਨ੍ਧੇ ਕਰਿਯਮਾਨੇ ਦ੍વੇ ਮਨੋਗਹਣਾਨਿ ਨ ਕਤ੍ਤਬ੍ਬਾਨਿ। ਨ ਹਿ ਦ੍વੇ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯੋ ਅਤ੍ਥੀਤਿ। ‘‘ਚਕ੍ਖੁ…ਪੇ॰… ਕਾਯਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਮਨੋਧਾਤੂ’’ਤਿ વਾ વਤ੍ਤਬ੍ਬਂ ਅਤੁਲ੍ਯਯੋਗੇ ਦ੍વਨ੍ਦਸਮਾਸਾਭਾવਤੋ। ਅਯਂ ਪਨੇਤ੍ਥ ਪਾਠੋ ਸਿਯਾ ‘‘ਚਕ੍ਖੁ…ਪੇ॰… ਕਾਯવਿਞ੍ਞਾਣਮਨੋਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭੇਦੇਨਾ’’ਤਿ।
‘‘Cakkhusotaghānajivhākāyamanomanoviññāṇadhātubhedenā’’ti aṭṭhakathāyaṃ likhitaṃ. Tattha na cakkhādīnaṃ kevalena dhātu-saddena sambandho adhippeto vijānanasabhāvassa pabhedavacanato. Viññāṇadhātu-saddena sambandhe kariyamāne dve manogahaṇāni na kattabbāni. Na hi dve manoviññāṇadhātuyo atthīti. ‘‘Cakkhu…pe… kāyamanoviññāṇamanodhātū’’ti vā vattabbaṃ atulyayoge dvandasamāsābhāvato. Ayaṃ panettha pāṭho siyā ‘‘cakkhu…pe… kāyaviññāṇamanomanoviññāṇadhātubhedenā’’ti.
ਖਨ੍ਧਾਯਤਨਦੇਸਨਾ ਸਙ੍ਖੇਪਦੇਸਨਾ, ਇਨ੍ਦ੍ਰਿਯਦੇਸਨਾ વਿਤ੍ਥਾਰਦੇਸਨਾਤਿ ਤਦੁਭਯਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਨਾਤਿਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾ ਧਾਤੁਦੇਸਨਾ। ਅਥ વਾ ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯੇ વੁਤ੍ਤਧਾਤੁਦੇਸਨਾ ਅਤਿਸਙ੍ਖੇਪਦੇਸਨਾ, ਆਭਾਧਾਤੁਆਦੀਨਂ ਅਨੇਕਧਾਤੁਨਾਨਾਧਾਤੁਅਨ੍ਤਾਨਂ વਸੇਨ ਦੇਸੇਤਬ੍ਬਾ ਅਤਿવਿਤ੍ਥਾਰਦੇਸਨਾਤਿ ਤਦੁਭਯਂ ਅਪੇਕ੍ਖਿਤ੍વਾ ਅਯਂ ‘‘ਨਾਤਿਸਙ੍ਖੇਪવਿਤ੍ਥਾਰਾ’’ਤਿ।
Khandhāyatanadesanā saṅkhepadesanā, indriyadesanā vitthāradesanāti tadubhayaṃ apekkhitvā nātisaṅkhepavitthārā dhātudesanā. Atha vā suttantabhājanīye vuttadhātudesanā atisaṅkhepadesanā, ābhādhātuādīnaṃ anekadhātunānādhātuantānaṃ vasena desetabbā ativitthāradesanāti tadubhayaṃ apekkhitvā ayaṃ ‘‘nātisaṅkhepavitthārā’’ti.
ਭੇਰੀਤਲਂ વਿਯ ਚਕ੍ਖੁਧਾਤੁ ਸਦ੍ਦਸ੍ਸ વਿਯ વਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਨਿਸ੍ਸਯਭਾવਤੋ। ਏਤਾਹਿ ਚ ਉਪਮਾਹਿ ਨਿਜ੍ਜੀવਾਨਂ ਭੇਰੀਤਲਦਣ੍ਡਾਦੀਨਂ ਸਮਾਯੋਗੇ ਨਿਜ੍ਜੀવਾਨਂ ਸਦ੍ਦਾਦੀਨਂ વਿਯ ਨਿਜ੍ਜੀવਾਨਂ ਚਕ੍ਖੁਰੂਪਾਦੀਨਂ ਸਮਾਯੋਗੇ ਨਿਜ੍ਜੀવਾਨਂ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਪવਤ੍ਤੀਤਿ ਕਾਰਣਫਲਾਨਂ ਧਾਤੁਮਤ੍ਤਤ੍ਤਾ ਕਾਰਕવੇਦਕਭਾવવਿਰਹਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ।
Bherītalaṃ viya cakkhudhātu saddassa viya viññāṇassa nissayabhāvato. Etāhi ca upamāhi nijjīvānaṃ bherītaladaṇḍādīnaṃ samāyoge nijjīvānaṃ saddādīnaṃ viya nijjīvānaṃ cakkhurūpādīnaṃ samāyoge nijjīvānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ pavattīti kāraṇaphalānaṃ dhātumattattā kārakavedakabhāvavirahaṃ dasseti.
ਪੁਰੇਚਰਾਨੁਚਰਾ વਿਯਾਤਿ ਨਿਜ੍ਜੀવਸ੍ਸ ਕਸ੍ਸਚਿ ਕੇਚਿ ਨਿਜ੍ਜੀવਾ ਪੁਰੇਚਰਾਨੁਚਰਾ વਿਯਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਮਨੋਧਾਤੁਯੇવ વਾ ਅਤ੍ਤਨੋ ਖਣਂ ਅਨਤਿવਤ੍ਤਨ੍ਤੀ ਅਤ੍ਤਨੋ ਖਣਂ ਅਨਤਿવਤ੍ਤਨ੍ਤਾਨਂਯੇવ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਾਦੀਨਂ ਅવਿਜ੍ਜਮਾਨੇਪਿ ਪੁਰੇਚਰਾਨੁਚਰਭਾવੇ ਪੁਬ੍ਬਕਾਲਾਪਰਕਾਲਤਾਯ ਪੁਰੇਚਰਾਨੁਚਰਾ વਿਯ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸਲ੍ਲਮਿવ ਸੂਲਮਿવ ਤਿવਿਧਦੁਕ੍ਖਤਾਸਮਾਯੋਗਤੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਆਸਾਯੇવ ਦੁਕ੍ਖਂ ਆਸਾਦੁਕ੍ਖਂ, ਆਸਾવਿਘਾਤਂ ਦੁਕ੍ਖਂ વਾ। ਸਞ੍ਞਾ ਹਿ ਅਭੂਤਂ ਦੁਕ੍ਖਦੁਕ੍ਖਮ੍ਪਿ ਸੁਭਾਦਿਤੋ ਸਞ੍ਜਾਨਨ੍ਤੀ ਤਂ ਆਸਂ ਤਸ੍ਸਾ ਚ વਿਘਾਤਂ ਆਸੀਸਿਤਸੁਭਾਦਿਅਸਿਦ੍ਧਿਯਾ ਜਨੇਤੀਤਿ। ਕਮ੍ਮਪ੍ਪਧਾਨਾ ਸਙ੍ਖਾਰਾਤਿ ‘‘ਪਟਿਸਨ੍ਧਿਯਂ ਪਕ੍ਖਿਪਨਤੋ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਜਾਤਿਦੁਕ੍ਖਾਨੁਬਨ੍ਧਨਤੋਤਿ ਅਤ੍ਤਨਾ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਿਯਮਾਨੇਨ ਜਾਤਿਦੁਕ੍ਖੇਨ ਅਨੁਬਨ੍ਧਤ੍ਤਾ। ਭવਪਚ੍ਚਯਾ ਜਾਤਿ ਹਿ ਜਾਤਿਦੁਕ੍ਖਨ੍ਤਿ। ਪਦੁਮਂ વਿਯ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨਂ ਖੁਰਚਕ੍ਕਂ વਿਯ ਰੂਪਮ੍ਪਿ ਇਤ੍ਥਿਯਾਦਿਭਾવੇਨ ਦਿਸ੍ਸਮਾਨਂ ਨਾਨਾવਿਧੁਪਦ੍ਦવਂ ਜਨੇਤਿ। ਸਬ੍ਬੇ ਅਨਤ੍ਥਾ ਰਾਗਾਦਯੋ ਜਾਤਿਆਦਯੋ ਚ વਿਸਭੂਤਾ ਅਸਨ੍ਤਾ ਸਪ੍ਪਟਿਭਯਾ ਚਾਤਿ ਤਪ੍ਪਟਿਪਕ੍ਖਭੂਤਤ੍ਤਾ ਅਮਤਾਦਿਤੋ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਾ।
Purecarānucarā viyāti nijjīvassa kassaci keci nijjīvā purecarānucarā viyāti attho. Manodhātuyeva vā attano khaṇaṃ anativattantī attano khaṇaṃ anativattantānaṃyeva cakkhuviññāṇādīnaṃ avijjamānepi purecarānucarabhāve pubbakālāparakālatāya purecarānucarā viya daṭṭhabbāti attho. Sallamiva sūlamiva tividhadukkhatāsamāyogato daṭṭhabbo. Āsāyeva dukkhaṃ āsādukkhaṃ, āsāvighātaṃ dukkhaṃ vā. Saññā hi abhūtaṃ dukkhadukkhampi subhādito sañjānantī taṃ āsaṃ tassā ca vighātaṃ āsīsitasubhādiasiddhiyā janetīti. Kammappadhānā saṅkhārāti ‘‘paṭisandhiyaṃ pakkhipanato’’tiādimāha. Jātidukkhānubandhanatoti attanā nibbattiyamānena jātidukkhena anubandhattā. Bhavapaccayā jāti hi jātidukkhanti. Padumaṃ viya dissamānaṃ khuracakkaṃ viya rūpampi itthiyādibhāvena dissamānaṃ nānāvidhupaddavaṃ janeti. Sabbe anatthā rāgādayo jātiādayo ca visabhūtā asantā sappaṭibhayā cāti tappaṭipakkhabhūtattā amatādito daṭṭhabbā.
ਮੁਞ੍ਚਿਤ੍વਾਪਿ ਅਞ੍ਞਂ ਗਹੇਤ੍વਾવਾਤਿ ਏਤੇਨ ਮਕ੍ਕਟਸ੍ਸ ਗਹਿਤਂ ਸਾਖਂ ਮੁਞ੍ਚਿਤ੍વਾਪਿ ਆਕਾਸੇ ਠਾਤੁਂ ਅਸਮਤ੍ਥਤਾ વਿਯ ਗਹਿਤਾਰਮ੍ਮਣਂ ਮੁਞ੍ਚਿਤ੍વਾਪਿ ਅਞ੍ਞਂ ਅਗ੍ਗਹੇਤ੍વਾ ਪવਤ੍ਤਿਤੁਂ ਅਸਮਤ੍ਥਤਾਯ ਮਕ੍ਕਟਸਮਾਨਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤਿ। ਅਟ੍ਠਿવੇਧવਿਦ੍ਧੋਪਿ ਦਮਥਂ ਅਨੁਪਗਚ੍ਛਨ੍ਤੋ ਦੁਟ੍ਠਸ੍ਸੋ ਅਸ੍ਸਖਲ਼ੁਙ੍ਕੋ। ਰਙ੍ਗਗਤੋ ਨਟੋ ਰਙ੍ਗਨਟੋ।
Muñcitvāpi aññaṃ gahetvāvāti etena makkaṭassa gahitaṃ sākhaṃ muñcitvāpi ākāse ṭhātuṃ asamatthatā viya gahitārammaṇaṃ muñcitvāpi aññaṃ aggahetvā pavattituṃ asamatthatāya makkaṭasamānataṃ dasseti. Aṭṭhivedhaviddhopi damathaṃ anupagacchanto duṭṭhasso assakhaḷuṅko. Raṅgagato naṭo raṅganaṭo.
੧੮੪. ਚਕ੍ਖੁਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚ ਰੂਪੇ ਚਾਤਿਆਦਿਨਾ ਦ੍વਾਰਾਰਮ੍ਮਣੇਸੁ ਏਕવਚਨਬਹੁવਚਨਨਿਦ੍ਦੇਸਾ ਏਕਨਾਨਾਸਨ੍ਤਾਨਗਤਾਨਂ ਏਕਸਨ੍ਤਾਨਗਤવਿਞ੍ਞਾਣਪਚ੍ਚਯਭਾવਤੋ ਏਕਨਾਨਾਜਾਤਿਕਤ੍ਤਾ ਚ।
184. Cakkhuñca paṭicca rūpe cātiādinā dvārārammaṇesu ekavacanabahuvacananiddesā ekanānāsantānagatānaṃ ekasantānagataviññāṇapaccayabhāvato ekanānājātikattā ca.
ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇਸੂਤਿ ਏਤ੍ਥ ਸਬ੍ਬ-ਸਦ੍ਦੋ ਅਧਿਕਾਰવਸੇਨ ਯਥਾવੁਤ੍ਤવਿਞ੍ਞਾਣਸਙ੍ਖਾਤੇ ਆਰਮ੍ਮਣਸਙ੍ਖਾਤੇ વਾ ਪਦੇਸਸਬ੍ਬਸ੍ਮਿਂ ਤਿਟ੍ਠਤੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ‘‘ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਨਿਰੁਦ੍ਧਸਮਨਨ੍ਤਰਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਮਨੋਧਾਤੁ, ਮਨੋਧਾਤੁਯਾਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਨਿਰੁਦ੍ਧਸਮਨਨ੍ਤਰਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਿਤ੍ਤ’’ਨ੍ਤਿ ਚਕ੍ਖੁવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤਾਨਨ੍ਤਰਂ ਮਨੋਧਾਤੁ વਿਯ ਮਨੋਧਾਤਾਨਨ੍ਤਰਮ੍ਪਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਯਾવ ਅਞ੍ਞਾ ਮਨੋਧਾਤੁ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਸ੍ਸਤਿ, ਤਾવ ਪવਤ੍ਤਂ ਸਬ੍ਬਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਏਕਤ੍ਤੇਨ ਗਹੇਤ੍વਾ વੁਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਏવਮ੍ਪਿ ਅਤ੍ਥੋ ਲਬ੍ਭਤਿ। ਏવਞ੍ਹਿ ਸਤਿ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤਾਨਨ੍ਤਰਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਾਯ ਮਨੋਧਾਤੁਯਾ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭਾવਪ੍ਪਸਙ੍ਗੋ ਨ ਹੋਤਿਯੇવ। ਪਞ੍ਚવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਮਨੋਧਾਤੁਕ੍ਕਮਨਿਦਸ੍ਸਨਞ੍ਹਿ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਸਭਾવੇਨ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਟ੍ਠਾਨੇਨ ਚ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭਾવਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ, ਨ ਅਨਨ੍ਤਰੁਪ੍ਪਤ੍ਤਿਮਤ੍ਤੇਨਾਤਿ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਸਭਾવੇ ਏਕਤ੍ਤਂ ਉਪਨੇਤ੍વਾ ਦਸ੍ਸਨਂ ਯੁਜ੍ਜਤਿ। ਅਨੁਪਨੀਤੇਪਿ ਏਕਤ੍ਤੇ ਤਬ੍ਬਿਧੁਰਸਭਾવੇ ਏਕਸ੍ਮਿਂ ਦਸ੍ਸਿਤੇ ਸਾਮਞ੍ਞવਸੇਨ ਅਞ੍ਞਮ੍ਪਿ ਸਬ੍ਬਂ ਤਂ ਸਭਾવਂ ਦਸ੍ਸਿਤਂ ਹੋਤੀਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬਂ। ਪਿ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡਨੇ ਚ ਸਤਿ ‘‘ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯਾਪਿ ਸਮਨਨ੍ਤਰਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ ਚਿਤ੍ਤਂ…ਪੇ॰… ਤਜ੍ਜਾ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੂ’’ਤਿ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਗ੍ਗਹਣੇਨ ਭવਙ੍ਗਾਨਨ੍ਤਰਂ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ ਮਨੋਧਾਤੁਚਿਤ੍ਤਂ ਨਿવਤ੍ਤਿਤਂ ਹੋਤੀਤਿ ਚੇ? ਨ, ਤਸ੍ਸਾ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭਾવਾਸਿਦ੍ਧਿਤੋ। ਨ ਹਿ ਯਂ ਚੋਦੀਯਤਿ, ਤਦੇવ ਪਰਿਹਾਰਾਯ ਹੋਤੀਤਿ।
Sabbadhammesūti ettha sabba-saddo adhikāravasena yathāvuttaviññāṇasaṅkhāte ārammaṇasaṅkhāte vā padesasabbasmiṃ tiṭṭhatīti daṭṭhabbo. Manoviññāṇadhātuniddese ‘‘cakkhuviññāṇadhātuyā uppajjitvā niruddhasamanantarā uppajjati manodhātu, manodhātuyāpi uppajjitvā niruddhasamanantarā uppajjati citta’’nti cakkhuviññāṇadhātānantaraṃ manodhātu viya manodhātānantarampi uppajjati cittanti yāva aññā manodhātu uppajjissati, tāva pavattaṃ sabbaṃ cittaṃ ekattena gahetvā vuttanti evampi attho labbhati. Evañhi sati manoviññāṇadhātānantaraṃ uppannāya manodhātuyā manoviññāṇadhātubhāvappasaṅgo na hotiyeva. Pañcaviññāṇadhātumanodhātukkamanidassanañhi tabbidhurasabhāvena uppattiṭṭhānena ca paricchinnassa cittassa manoviññāṇadhātubhāvadassanatthaṃ, na anantaruppattimattenāti tabbidhurasabhāve ekattaṃ upanetvā dassanaṃ yujjati. Anupanītepi ekatte tabbidhurasabhāve ekasmiṃ dassite sāmaññavasena aññampi sabbaṃ taṃ sabhāvaṃ dassitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Pi-saddena manoviññāṇadhātusampiṇḍane ca sati ‘‘manoviññāṇadhātuyāpi samanantarā uppajjati cittaṃ…pe… tajjā manoviññāṇadhātū’’ti manoviññāṇadhātuggahaṇena bhavaṅgānantaraṃ uppannaṃ manodhātucittaṃ nivattitaṃ hotīti ce? Na, tassā manoviññāṇadhātubhāvāsiddhito. Na hi yaṃ codīyati, tadeva parihārāya hotīti.
ਮਨੋਧਾਤੁਯਾਪਿ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਯਾਪੀਤਿ ਮਨਦ੍વਯવਚਨੇਨ ਦ੍વਿਨ੍ਨਂ ਅਞ੍ਞਮਞ੍ਞવਿਧੁਰਸਭਾવਤਾ ਦਸ੍ਸਿਤਾਤਿ ਤੇਨੇવ ਮਨੋਧਾਤਾવਜ੍ਜਨਸ੍ਸ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਭਾવੋ ਨਿવਤ੍ਤਿਤੋਤਿ ਦਟ੍ਠਬ੍ਬੋ। વੁਤ੍ਤੋ ਹਿ ਤਸ੍ਸ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁવਿਧੁਰੋ ਮਨੋਧਾਤੁਸਭਾવੋ ‘‘ਸਬ੍ਬਧਮ੍ਮੇਸੁ વਾ ਪਨ ਪਠਮਸਮਨ੍ਨਾਹਾਰੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿਆਦਿਨਾ। ਸਾ ਸਬ੍ਬਾਪੀਤਿ ਏਤਂ ਮੁਖਮਤ੍ਤਨਿਦਸ੍ਸਨਂ। ਨ ਹਿ ਜવਨਪਰਿਯੋਸਾਨਾ ਏવ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁ, ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਾਦੀਨਿਪਿ ਪਨ ਹੋਨ੍ਤਿਯੇવਾਤਿ। ਏવਂ ਪਞ੍ਚવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਮਨੋਧਾਤੁવਿਸਿਟ੍ਠਸਭਾવવਸੇਨ ਸਬ੍ਬਂ ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਂ ਦਸ੍ਸੇਤ੍વਾ ਪੁਨ ਮਨੋਦ੍વਾਰવਸੇਨ ਸਾਤਿਸਯਂ ਜવਨਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੁਂ ਦਸ੍ਸੇਨ੍ਤੋ ‘‘ਮਨਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚਾ’’ਤਿਆਦਿਮਾਹ। ਯਦਿ ਪਨ ਛਨ੍ਨਂ ਦ੍વਾਰਾਨਂ વਸੇਨ ਜવਨਾવਸਾਨਾਨੇવ ਚਿਤ੍ਤਾਨਿ ਇਧ ‘‘ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੂ’’ਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਾਨੀਤਿ ਅਯਮਤ੍ਥੋ ਗਯ੍ਹੇਯ੍ਯ, ਚੁਤਿਪਟਿਸਨ੍ਧਿਭવਙ੍ਗਾਨਂ ਅਗ੍ਗਹਿਤਤ੍ਤਾ ਸਾવਸੇਸਾ ਦੇਸਨਾ ਆਪਜ੍ਜਤਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਨ ਨਯੇਨ ਅਤ੍ਥੋ વੇਦਿਤਬ੍ਬੋ। ਛਦ੍વਾਰਿਕਚਿਤ੍ਤੇਹਿ વਾ ਸਮਾਨਲਕ੍ਖਣਾਨਿ ਅਞ੍ਞਾਨਿਪਿ ‘‘ਮਨੋવਿਞ੍ਞਾਣਧਾਤੂ’’ਤਿ ਦਸ੍ਸਿਤਾਨੀਤਿ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ।
Manodhātuyāpi manoviññāṇadhātuyāpīti manadvayavacanena dvinnaṃ aññamaññavidhurasabhāvatā dassitāti teneva manodhātāvajjanassa manoviññāṇadhātubhāvo nivattitoti daṭṭhabbo. Vutto hi tassa manoviññāṇadhātuvidhuro manodhātusabhāvo ‘‘sabbadhammesu vā pana paṭhamasamannāhāro uppajjatī’’tiādinā. Sā sabbāpīti etaṃ mukhamattanidassanaṃ. Na hi javanapariyosānā eva manoviññāṇadhātu, tadārammaṇādīnipi pana hontiyevāti. Evaṃ pañcaviññāṇadhātumanodhātuvisiṭṭhasabhāvavasena sabbaṃ manoviññāṇadhātuṃ dassetvā puna manodvāravasena sātisayaṃ javanamanoviññāṇadhātuṃ dassento ‘‘manañca paṭiccā’’tiādimāha. Yadi pana channaṃ dvārānaṃ vasena javanāvasānāneva cittāni idha ‘‘manoviññāṇadhātū’’ti dassitānīti ayamattho gayheyya, cutipaṭisandhibhavaṅgānaṃ aggahitattā sāvasesā desanā āpajjati, tasmā yathāvuttena nayena attho veditabbo. Chadvārikacittehi vā samānalakkhaṇāni aññānipi ‘‘manoviññāṇadhātū’’ti dassitānīti veditabbāni.
ਪਟਿਚ੍ਚਾਤਿ ਆਗਤਟ੍ਠਾਨੇਤਿ ਏਤ੍ਥ ‘‘ਮਨੋ ਚ ਨੇਸਂ ਗੋਚਰવਿਸਯਂ ਪਚ੍ਚਨੁਭੋਤੀ’’ਤਿਆਦੀਸੁ (ਮ॰ ਨਿ॰ ੧.੪੫੫) વਿਸੁਂ ਕਾਤੁਂ ਯੁਤ੍ਤਂ, ਇਧ ਪਨ ‘‘ਚਕ੍ਖੁਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚਾ’’ਤਿਆਦੀਸੁ ਚ-ਸਦ੍ਦੇਨ ਸਮ੍ਪਿਣ੍ਡੇਤ੍વਾ ਆવਜ੍ਜਨਸ੍ਸਪਿ ਚਕ੍ਖਾਦਿਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਤਾਕਰਣਂ વਿਯ ਮਨਞ੍ਚ ਪਟਿਚ੍ਚਾਤਿ ਆਗਤਟ੍ਠਾਨੇ ਮਨੋਦ੍વਾਰਸਙ੍ਖਾਤਭવਙ੍ਗਸਨ੍ਨਿਸ੍ਸਿਤਮੇવ ਆવਜ੍ਜਨਂ ਕਾਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ ਅਧਿਪ੍ਪਾਯੋ।
Paṭiccāti āgataṭṭhāneti ettha ‘‘mano ca nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī’’tiādīsu (ma. ni. 1.455) visuṃ kātuṃ yuttaṃ, idha pana ‘‘cakkhuñca paṭiccā’’tiādīsu ca-saddena sampiṇḍetvā āvajjanassapi cakkhādisannissitatākaraṇaṃ viya manañca paṭiccāti āgataṭṭhāne manodvārasaṅkhātabhavaṅgasannissitameva āvajjanaṃ kātabbanti adhippāyo.
ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
੩. ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ
3. Pañhapucchakavaṇṇanā
ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕਂ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯਤ੍ਤਾ ਉਤ੍ਤਾਨਮੇવਾਤਿ।
Pañhapucchakaṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānamevāti.
ਪਞ੍ਹਪੁਚ੍ਛਕવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Pañhapucchakavaṇṇanā niṭṭhitā.
ਧਾਤੁવਿਭਙ੍ਗવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Dhātuvibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ • Abhidhammapiṭaka / વਿਭਙ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Vibhaṅgapāḷi / ੩. ਧਾਤੁવਿਭਙ੍ਗੋ • 3. Dhātuvibhaṅgo
ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Aṭṭhakathā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਅਟ੍ਠਕਥਾ) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ਸਮ੍ਮੋਹવਿਨੋਦਨੀ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
੧. ਸੁਤ੍ਤਨ੍ਤਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
੨. ਅਭਿਧਮ੍ਮਭਾਜਨੀਯવਣ੍ਣਨਾ • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
ਟੀਕਾ • Tīkā / ਅਭਿਧਮ੍ਮਪਿਟਕ (ਟੀਕਾ) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / વਿਭਙ੍ਗ-ਅਨੁਟੀਕਾ • Vibhaṅga-anuṭīkā / ੩. ਧਾਤੁવਿਭਙ੍ਗੋ • 3. Dhātuvibhaṅgo
