| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळनिद्देसपाळि • Cūḷaniddesapāḷi |
५. धोतकमाणवपुच्छानिद्देसो
5. Dhotakamāṇavapucchāniddeso
३०.
30.
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं, [इच्चायस्मा धोतको]
Pucchāmitaṃ bhagavā brūhi metaṃ, [iccāyasmā dhotako]
वाचाभिकङ्खामि महेसि तुय्हं।
Vācābhikaṅkhāmi mahesi tuyhaṃ;
तव सुत्वान निग्घोसं, सिक्खे निब्बानमत्तनो॥
Tava sutvāna nigghosaṃ, sikkhe nibbānamattano.
पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतन्ति। पुच्छामीति तिस्सो पुच्छा – अदिट्ठजोतना पुच्छा, दिट्ठसंसन्दना पुच्छा, विमतिच्छेदना पुच्छा…पे॰… इमा तिस्सो पुच्छा…पे॰… निब्बानपुच्छा। पुच्छामि तन्ति पुच्छामि तं याचामि तं अज्झेसामि तं पसादेमि तं, कथयस्सु मेति – पुच्छामि तं। भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति। ब्रूहि मेतन्ति ब्रूहि आचिक्खाहि देसेहि पञ्ञपेहि पट्ठपेहि विवराहि विभजाहि उत्तानीकरोहि पकासेहीति – पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं।
Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metanti. Pucchāmīti tisso pucchā – adiṭṭhajotanā pucchā, diṭṭhasaṃsandanā pucchā, vimaticchedanā pucchā…pe… imā tisso pucchā…pe… nibbānapucchā. Pucchāmi tanti pucchāmi taṃ yācāmi taṃ ajjhesāmi taṃ pasādemi taṃ, kathayassu meti – pucchāmi taṃ. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti. Brūhi metanti brūhi ācikkhāhi desehi paññapehi paṭṭhapehi vivarāhi vibhajāhi uttānīkarohi pakāsehīti – pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ.
इच्चायस्मा धोतकोति। इच्चाति पदसन्धि…पे॰… आयस्माति पियवचनं गरुवचनं सगारवसप्पतिस्साधिवचनमेतं आयस्माति। धोतकोति तस्स ब्राह्मणस्स नामं सङ्खा समञ्ञा पञ्ञत्ति वोहारो नामं नामकम्मं नामधेय्यं निरुत्ति ब्यञ्जनं अभिलापोति – इच्चायस्मा धोतको।
Iccāyasmā dhotakoti. Iccāti padasandhi…pe… āyasmāti piyavacanaṃ garuvacanaṃ sagāravasappatissādhivacanametaṃ āyasmāti. Dhotakoti tassa brāhmaṇassa nāmaṃ saṅkhā samaññā paññatti vohāro nāmaṃ nāmakammaṃ nāmadheyyaṃ nirutti byañjanaṃ abhilāpoti – iccāyasmā dhotako.
वाचाभिकङ्खामि महेसि तुय्हन्ति तुय्हं वचनं ब्यप्पथं देसनं अनुसासनं अनुसिट्ठं कङ्खामि अभिकङ्खामि इच्छामि सादियामि पत्थयामि पिहयामि अभिजप्पामि। महेसीति किं महेसि भगवा? महन्तं सीलक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीति महेसि…पे॰… कहं नरासभोति महेसीति – वाचाभिकङ्खामि महेसि तुय्हं।
Vācābhikaṅkhāmi mahesi tuyhanti tuyhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ kaṅkhāmi abhikaṅkhāmi icchāmi sādiyāmi patthayāmi pihayāmi abhijappāmi. Mahesīti kiṃ mahesi bhagavā? Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi…pe… kahaṃ narāsabhoti mahesīti – vācābhikaṅkhāmi mahesi tuyhaṃ.
तव सुत्वान निग्घोसन्ति तुय्हं वचनं ब्यप्पथं देसनं अनुसासनं अनुसिट्ठं सुत्वा सुणित्वा उग्गहेत्वा उपधारयित्वा उपलक्खयित्वाति – तव सुत्वान निग्घोसं।
Tava sutvāna nigghosanti tuyhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ sutvā suṇitvā uggahetvā upadhārayitvā upalakkhayitvāti – tava sutvāna nigghosaṃ.
सिक्खे निब्बानमत्तनोति। सिक्खाति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्ञासिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्ञासिक्खा। निब्बानमत्तनोति अत्तनो रागस्स निब्बापनाय, दोसस्स निब्बापनाय, मोहस्स निब्बापनाय, कोधस्स निब्बापनाय , उपनाहस्स निब्बापनाय…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं समाय उपसमाय वूपसमाय निब्बापनाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य, अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य, अधिपञ्ञम्पि सिक्खेय्य। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्जन्तो सिक्खेय्य, जानन्तो सिक्खेय्य, पस्सन्तो सिक्खेय्य, पच्चवेक्खन्तो सिक्खेय्य, चित्तं पदहन्तो सिक्खेय्य, सद्धाय अधिमुच्चन्तो सिक्खेय्य, वीरियं पग्गण्हन्तो सिक्खेय्य, सतिं उपट्ठपेन्तो सिक्खेय्य, चित्तं समादहन्तो सिक्खेय्य, पञ्ञाय पजानन्तो सिक्खेय्य, अभिञ्ञेय्यं अभिजानन्तो सिक्खेय्य, परिञ्ञेय्यं परिजानन्तो सिक्खेय्य, पहातब्बं पजहन्तो सिक्खेय्य, भावेतब्बं भावेन्तो सिक्खेय्य, सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य, आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – सिक्खे निब्बानमत्तनो। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Sikkhe nibbānamattanoti. Sikkhāti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Nibbānamattanoti attano rāgassa nibbāpanāya, dosassa nibbāpanāya, mohassa nibbāpanāya, kodhassa nibbāpanāya , upanāhassa nibbāpanāya…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ samāya upasamāya vūpasamāya nibbāpanāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya, adhicittampi sikkheyya, adhipaññampi sikkheyya. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya, jānanto sikkheyya, passanto sikkheyya, paccavekkhanto sikkheyya, cittaṃ padahanto sikkheyya, saddhāya adhimuccanto sikkheyya, vīriyaṃ paggaṇhanto sikkheyya, satiṃ upaṭṭhapento sikkheyya, cittaṃ samādahanto sikkheyya, paññāya pajānanto sikkheyya, abhiññeyyaṃ abhijānanto sikkheyya, pariññeyyaṃ parijānanto sikkheyya, pahātabbaṃ pajahanto sikkheyya, bhāvetabbaṃ bhāvento sikkheyya, sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya, ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – sikkhe nibbānamattano. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘पुच्छामि तं भगवा ब्रूहि मेतं, [इच्चायस्मा धोतको]
‘‘Pucchāmi taṃ bhagavā brūhi metaṃ, [iccāyasmā dhotako]
वाचाभिकङ्खामि महेसि तुय्हं।
Vācābhikaṅkhāmi mahesi tuyhaṃ;
तव सुत्वान निग्घोसं, सिक्खे निब्बानमत्तनो’’ति॥
Tava sutvāna nigghosaṃ, sikkhe nibbānamattano’’ti.
३१.
31.
तेनहातप्पं करोहि, [धोतकाति भगवा]
Tenahātappaṃkarohi, [dhotakāti bhagavā]
इधेव निपको सतो।
Idheva nipako sato;
इतो सुत्वान निग्घोसं, सिक्खे निब्बानमत्तनो॥
Ito sutvāna nigghosaṃ, sikkhe nibbānamattano.
तेनहातप्पं करोहीति आतप्पं करोहि, उस्साहं करोहि, उस्सोळ्हिं करोहि, थामं करोहि, धितिं करोहि, वीरियं करोहि, छन्दं जनेहि सञ्जनेहि उपट्ठपेहि समुट्ठपेहि निब्बत्तेहि अभिनिब्बत्तेहीति – तेनहातप्पं करोहि।
Tenahātappaṃ karohīti ātappaṃ karohi, ussāhaṃ karohi, ussoḷhiṃ karohi, thāmaṃ karohi, dhitiṃ karohi, vīriyaṃ karohi, chandaṃ janehi sañjanehi upaṭṭhapehi samuṭṭhapehi nibbattehi abhinibbattehīti – tenahātappaṃ karohi.
धोतकाति भगवा तं ब्राह्मणं नामेन आलपति। भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति – धोतकाति भगवा।
Dhotakāti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – dhotakāti bhagavā.
इधेव निपको सतोति। इधाति इमिस्सा दिट्ठिया इमिस्सा खन्तिया इमिस्सा रुचिया इमस्मिं आदाये इमस्मिं धम्मे इमस्मिं विनये इमस्मिं धम्मविनये इमस्मिं पावचने इमस्मिं ब्रह्मचरिये इमस्मिं सत्थुसासने इमस्मिं अत्तभावे इमस्मिं मनुस्सलोके। निपकोति निपको पण्डितो पञ्ञवा बुद्धिमा ञाणी विभावी मेधावी। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो…पे॰… सो वुच्चति सतोति – इधेव निपको सतो।
Idheva nipako satoti. Idhāti imissā diṭṭhiyā imissā khantiyā imissā ruciyā imasmiṃ ādāye imasmiṃ dhamme imasmiṃ vinaye imasmiṃ dhammavinaye imasmiṃ pāvacane imasmiṃ brahmacariye imasmiṃ satthusāsane imasmiṃ attabhāve imasmiṃ manussaloke. Nipakoti nipako paṇḍito paññavā buddhimā ñāṇī vibhāvī medhāvī. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati satoti – idheva nipako sato.
इतो सुत्वान निग्घोसन्ति इतो मय्हं वचनं ब्यप्पथं देसनं अनुसासनं अनुसिट्ठं सुत्वा सुणित्वा उग्गण्हित्वा उपधारयित्वा उपलक्खयित्वाति – इतो सुत्वान निग्घोसं।
Itosutvāna nigghosanti ito mayhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ sutvā suṇitvā uggaṇhitvā upadhārayitvā upalakkhayitvāti – ito sutvāna nigghosaṃ.
सिक्खे निब्बानमत्तनोति। सिक्खाति तिस्सो सिक्खा – अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपञ्ञासिक्खा…पे॰… अयं अधिपञ्ञासिक्खा। निब्बानमत्तनोति अत्तनो रागस्स निब्बापनाय, दोसस्स निब्बापनाय, मोहस्स निब्बापनाय, कोधस्स निब्बापनाय, उपनाहस्स निब्बापनाय…पे॰… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं समाय उपसमाय वूपसमाय निब्बापनाय पटिनिस्सग्गाय पटिपस्सद्धिया अधिसीलम्पि सिक्खेय्य, अधिचित्तम्पि सिक्खेय्य, अधिपञ्ञम्पि सिक्खेय्य। इमा तिस्सो सिक्खायो आवज्जन्तो सिक्खेय्य, जानन्तो सिक्खेय्य…पे॰… सच्छिकातब्बं सच्छिकरोन्तो सिक्खेय्य, आचरेय्य समाचरेय्य समादाय वत्तेय्याति – सिक्खे निब्बानमत्तनो। तेनाह भगवा –
Sikkhe nibbānamattanoti. Sikkhāti tisso sikkhā – adhisīlasikkhā, adhicittasikkhā, adhipaññāsikkhā…pe… ayaṃ adhipaññāsikkhā. Nibbānamattanoti attano rāgassa nibbāpanāya, dosassa nibbāpanāya, mohassa nibbāpanāya, kodhassa nibbāpanāya, upanāhassa nibbāpanāya…pe… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ samāya upasamāya vūpasamāya nibbāpanāya paṭinissaggāya paṭipassaddhiyā adhisīlampi sikkheyya, adhicittampi sikkheyya, adhipaññampi sikkheyya. Imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyya, jānanto sikkheyya…pe… sacchikātabbaṃ sacchikaronto sikkheyya, ācareyya samācareyya samādāya vatteyyāti – sikkhe nibbānamattano. Tenāha bhagavā –
‘‘तेनहातप्पं करोहि, [धोतकाति भगवा]
‘‘Tenahātappaṃ karohi, [dhotakāti bhagavā]
इधेव निपको सतो।
Idheva nipako sato;
इतो सुत्वान निग्घोसं, सिक्खे निब्बानमत्तनो’’ति॥
Ito sutvāna nigghosaṃ, sikkhe nibbānamattano’’ti.
३२.
32.
पस्सामहं देवमनुस्सलोके, अकिञ्चनं ब्राह्मणमिरियमानं।
Passāmahaṃ devamanussaloke,akiñcanaṃbrāhmaṇamiriyamānaṃ;
तं तं नमस्सामि समन्तचक्खु, पमुञ्च मं सक्क कथंकथाहि॥
Taṃ taṃ namassāmi samantacakkhu, pamuñca maṃ sakka kathaṃkathāhi.
पस्सामहं देवमनुस्सलोकेति। देवाति तयो देवा – सम्मुतिदेवा, उपपत्तिदेवा, विसुद्धिदेवा। कतमे सम्मुतिदेवा? सम्मुतिदेवा वुच्चन्ति राजानो च राजकुमारा च देवियो च। इमे वुच्चन्ति सम्मुतिदेवा। कतमे उपपत्तिदेवा? उपपत्तिदेवा वुच्चन्ति चातुमहाराजिका देवा तावतिंसा देवा यामा देवा तुसिता देवा निम्मानरती देवा परनिम्मितवसवत्ती देवा ब्रह्मकायिका देवा ये च देवा तदुत्तरि 1। इमे वुच्चन्ति उपपत्तिदेवा। कतमे विसुद्धिदेवा? विसुद्धिदेवा वुच्चन्ति तथागतसावका अरहन्तो खीणासवा ये च पच्चेकबुद्धा। इमे वुच्चन्ति विसुद्धिदेवा। भगवा सम्मुतिदेवानञ्च उपपत्तिदेवानञ्च विसुद्धिदेवानञ्च देवो च अतिदेवो च देवातिदेवो च सीहसीहो नागनागो गणिगणी मुनिमुनी राजराजा। पस्सामहं देवमनुस्सलोकेति मनुस्सलोके देवं पस्सामि अतिदेवं पस्सामि देवातिदेवं पस्सामि दक्खामि ओलोकेमि निज्झायामि उपपरिक्खामीति – पस्सामहं देवमनुस्सलोके।
Passāmahaṃ devamanussaloketi. Devāti tayo devā – sammutidevā, upapattidevā, visuddhidevā. Katame sammutidevā? Sammutidevā vuccanti rājāno ca rājakumārā ca deviyo ca. Ime vuccanti sammutidevā. Katame upapattidevā? Upapattidevā vuccanti cātumahārājikā devā tāvatiṃsā devā yāmā devā tusitā devā nimmānaratī devā paranimmitavasavattī devā brahmakāyikā devā ye ca devā taduttari 2. Ime vuccanti upapattidevā. Katame visuddhidevā? Visuddhidevā vuccanti tathāgatasāvakā arahanto khīṇāsavā ye ca paccekabuddhā. Ime vuccanti visuddhidevā. Bhagavā sammutidevānañca upapattidevānañca visuddhidevānañca devo ca atidevo ca devātidevo ca sīhasīho nāganāgo gaṇigaṇī munimunī rājarājā. Passāmahaṃ devamanussaloketi manussaloke devaṃ passāmi atidevaṃ passāmi devātidevaṃ passāmi dakkhāmi olokemi nijjhāyāmi upaparikkhāmīti – passāmahaṃ devamanussaloke.
आकिञ्चनं ब्राह्मणमिरियमानन्ति। अकिञ्चनन्ति रागकिञ्चनं दोसकिञ्चनं मोहकिञ्चनं मानकिञ्चनं दिट्ठिकिञ्चनं किलेसकिञ्चनं दुच्चरितकिञ्चनं, ते किञ्चना बुद्धस्स भगवतो पहीना उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा, तस्मा बुद्धो अकिञ्चनो। ब्राह्मणोति भगवा सत्तन्नं धम्मानं बाहितत्ता ब्राह्मणो – सक्कायदिट्ठि बाहिता होति, विचिकिच्छा बाहिता होति, सीलब्बतपरामासो बाहितो होति, रागो बाहितो होति, दोसो बाहितो होति, मोहो बाहितो होति, मानो बाहितो होति, बाहितास्स होन्ति पापका अकुसला धम्मा संकिलेसिका पोनोभविका सदरा दुक्खविपाका आयतिं जातिजरामरणिया।
Ākiñcanaṃbrāhmaṇamiriyamānanti. Akiñcananti rāgakiñcanaṃ dosakiñcanaṃ mohakiñcanaṃ mānakiñcanaṃ diṭṭhikiñcanaṃ kilesakiñcanaṃ duccaritakiñcanaṃ, te kiñcanā buddhassa bhagavato pahīnā ucchinnamūlā tālāvatthukatā anabhāvaṃkatā āyatiṃ anuppādadhammā, tasmā buddho akiñcano. Brāhmaṇoti bhagavā sattannaṃ dhammānaṃ bāhitattā brāhmaṇo – sakkāyadiṭṭhi bāhitā hoti, vicikicchā bāhitā hoti, sīlabbataparāmāso bāhito hoti, rāgo bāhito hoti, doso bāhito hoti, moho bāhito hoti, māno bāhito hoti, bāhitāssa honti pāpakā akusalā dhammā saṃkilesikā ponobhavikā sadarā dukkhavipākā āyatiṃ jātijarāmaraṇiyā.
बाहित्वा सब्बपापकानि, [सभियाति भगवा]
Bāhitvā sabbapāpakāni, [sabhiyāti bhagavā]
विमलो साधुसमाहितो ठितत्तो।
Vimalo sādhusamāhito ṭhitatto;
संसारमतिच्च केवली सो, असितो तादि पवुच्चते स ब्रह्माति॥
Saṃsāramaticca kevalī so, asito tādi pavuccate sa brahmāti.
इरियमानन्ति चरन्तं विहरन्तं इरियन्तं वत्तेन्तं पालेन्तं यपेन्तं यापेन्तन्ति – अकिञ्चनं ब्राह्मणमिरियमानं।
Iriyamānanti carantaṃ viharantaṃ iriyantaṃ vattentaṃ pālentaṃ yapentaṃ yāpentanti – akiñcanaṃ brāhmaṇamiriyamānaṃ.
तं तं नमस्सामि समन्तचक्खूति। तन्ति भगवन्तं भणति। नमस्सामीति कायेन वा नमस्सामि, वाचाय वा नमस्सामि, चित्तेन वा नमस्सामि, अन्वत्थपटिपत्तिया वा नमस्सामि, धम्मानुधम्मपटिपत्तिया वा नमस्सामि सक्करोमि गरुं करोमि मानेमि पूजेमि। समन्तचक्खूति समन्तचक्खु वुच्चति सब्बञ्ञुतञाणं। भगवा सब्बञ्ञुतञाणेन उपेतो समुपेतो उपागतो समुपागतो उपपन्नो समुपपन्नो समन्नागतो।
Taṃ taṃ namassāmi samantacakkhūti. Tanti bhagavantaṃ bhaṇati. Namassāmīti kāyena vā namassāmi, vācāya vā namassāmi, cittena vā namassāmi, anvatthapaṭipattiyā vā namassāmi, dhammānudhammapaṭipattiyā vā namassāmi sakkaromi garuṃ karomi mānemi pūjemi. Samantacakkhūti samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇaṃ. Bhagavā sabbaññutañāṇena upeto samupeto upāgato samupāgato upapanno samupapanno samannāgato.
‘‘न तस्स अद्दिट्ठमिधत्थि 3 किञ्चि, अथो अविञ्ञातमजानितब्बं।
‘‘Na tassa addiṭṭhamidhatthi 4 kiñci, atho aviññātamajānitabbaṃ;
सब्बं अभिञ्ञासि यदत्थि नेय्यं, तथागतो तेन समन्तचक्खू’’ति॥
Sabbaṃ abhiññāsi yadatthi neyyaṃ, tathāgato tena samantacakkhū’’ti.
तं तं नमस्सामि समन्तचक्खु।
Taṃ taṃ namassāmi samantacakkhu.
पमुञ्च मं सक्क कथंकथाहीति। सक्काति सक्को भगवा सक्यकुला पब्बजितोतिपि सक्को। अथ वा, अड्ढो 5 महद्धनो धनवातिपि सक्को। तस्सिमानि धनानि, सेय्यथिदं – सद्धाधनं सीलधनं हिरिधनं ओत्तप्पधनं सुतधनं चागधनं पञ्ञाधनं सतिपट्ठानधनं सम्मप्पधानधनं इद्धिपादधनं इन्द्रियधनं बलधनं बोज्झङ्गधनं मग्गधनं फलधनं निब्बानधनं। इमेहि अनेकविधेहि धनरतनेहि अड्ढो महद्धनो धनवातिपि सक्को। अथ वा, सक्को पहु विसवी अलमत्तो सूरो वीरो विक्कन्तो अभीरू अच्छम्भी अनुत्रासी अपलायी पहीनभयभेरवो विगतलोमहंसोतिपि सक्को । कथंकथा वुच्चति विचिकिच्छा। दुक्खे कङ्खा, दुक्खसमुदये कङ्खा, दुक्खनिरोधे कङ्खा, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय कङ्खा, पुब्बन्ते कङ्खा, अपरन्ते कङ्खा, पुब्बन्तापरन्ते कङ्खा, इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पन्नेसु धम्मेसु कङ्खा। या एवरूपा कङ्खा कङ्खायना कङ्खायितत्तं विमति विचिकिच्छा द्वेळ्हकं द्वेधापथो संसयो अनेकंसग्गाहो आसप्पना परिसप्पना अपरियोगाहना छम्भितत्तं चित्तस्स मनोविलेखो। पमुञ्च मं सक्क कथंकथाहीति मुञ्च मं पमुञ्च मं मोचेहि मं पमोचेहि मं उद्धर मं समुद्धर मं वुट्ठापेहि मं कथंकथासल्लतोति – पमुञ्च मं सक्क कथंकथाहि। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Pamuñca maṃ sakka kathaṃkathāhīti. Sakkāti sakko bhagavā sakyakulā pabbajitotipi sakko. Atha vā, aḍḍho 6 mahaddhano dhanavātipi sakko. Tassimāni dhanāni, seyyathidaṃ – saddhādhanaṃ sīladhanaṃ hiridhanaṃ ottappadhanaṃ sutadhanaṃ cāgadhanaṃ paññādhanaṃ satipaṭṭhānadhanaṃ sammappadhānadhanaṃ iddhipādadhanaṃ indriyadhanaṃ baladhanaṃ bojjhaṅgadhanaṃ maggadhanaṃ phaladhanaṃ nibbānadhanaṃ. Imehi anekavidhehi dhanaratanehi aḍḍho mahaddhano dhanavātipi sakko. Atha vā, sakko pahu visavī alamatto sūro vīro vikkanto abhīrū acchambhī anutrāsī apalāyī pahīnabhayabheravo vigatalomahaṃsotipi sakko . Kathaṃkathā vuccati vicikicchā. Dukkhe kaṅkhā, dukkhasamudaye kaṅkhā, dukkhanirodhe kaṅkhā, dukkhanirodhagāminiyā paṭipadāya kaṅkhā, pubbante kaṅkhā, aparante kaṅkhā, pubbantāparante kaṅkhā, idappaccayatāpaṭiccasamuppannesu dhammesu kaṅkhā. Yā evarūpā kaṅkhā kaṅkhāyanā kaṅkhāyitattaṃ vimati vicikicchā dveḷhakaṃ dvedhāpatho saṃsayo anekaṃsaggāho āsappanā parisappanā apariyogāhanā chambhitattaṃ cittassa manovilekho. Pamuñca maṃ sakka kathaṃkathāhīti muñca maṃ pamuñca maṃ mocehi maṃ pamocehi maṃ uddhara maṃ samuddhara maṃ vuṭṭhāpehi maṃ kathaṃkathāsallatoti – pamuñca maṃ sakka kathaṃkathāhi. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘पस्सामहं देवमनुस्सलोके, अकिञ्चनं ब्राह्मणमिरियमानं।
‘‘Passāmahaṃ devamanussaloke, akiñcanaṃ brāhmaṇamiriyamānaṃ;
तं तं नमस्सामि समन्तचक्खु, पमुञ्च मं सक्क कथंकथाही’’ति॥
Taṃ taṃ namassāmi samantacakkhu, pamuñca maṃ sakka kathaṃkathāhī’’ti.
३३.
33.
नाहं सहिस्सामि पमोचनाय, कथंकथिं धोतक कञ्चि लोके।
Nāhaṃ sahissāmi pamocanāya, kathaṃkathiṃ dhotaka kañci loke;
धम्मञ्च सेट्ठं आजानमानो, एवं तुवं ओघमिमं तरेसि॥
Dhammañca seṭṭhaṃ ājānamāno, evaṃ tuvaṃ oghamimaṃ taresi.
नाहं सहिस्सामि 7 पमोचनायाति नाहं तं सक्कोमि मुञ्चितुं पमुञ्चितुं मोचेतुं पमोचेतुं उद्धरितुं समुद्धरितुं उट्ठापेतुं समुट्ठापेतुं कथंकथासल्लतोति। एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय। अथ वा, न ईहामि न समीहामि न उस्सहामि न वायमामि न उस्साहं करोमि न उस्सोळ्हिं करोमि न थामं करोमि न धितिं करोमि न वीरियं करोमि न छन्दं जनेमि न सञ्जनेमि न निब्बत्तेमि न अभिनिब्बत्तेमि अस्सद्धे पुग्गले अच्छन्दिके कुसीते हीनवीरिये अप्पटिपज्जमाने धम्मदेसनायाति। एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय। अथ वा, नत्थञ्ञो कोचि मोचेता। ते यदि मोचेय्युं सकेन थामेन सकेन बलेन सकेन वीरियेन सकेन परक्कमेन सकेन पुरिसथामेन सकेन पुरिसबलेन सकेन पुरिसवीरियेन सकेन पुरिसपरक्कमेन अत्तना सम्मापटिपदं अनुलोमपटिपदं अपच्चनीकपटिपदं अन्वत्थपटिपदं धम्मानुधम्मपटिपदं पटिपज्जमाना मोचेय्युन्ति। एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय।
Nāhaṃ sahissāmi8pamocanāyāti nāhaṃ taṃ sakkomi muñcituṃ pamuñcituṃ mocetuṃ pamocetuṃ uddharituṃ samuddharituṃ uṭṭhāpetuṃ samuṭṭhāpetuṃ kathaṃkathāsallatoti. Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya. Atha vā, na īhāmi na samīhāmi na ussahāmi na vāyamāmi na ussāhaṃ karomi na ussoḷhiṃ karomi na thāmaṃ karomi na dhitiṃ karomi na vīriyaṃ karomi na chandaṃ janemi na sañjanemi na nibbattemi na abhinibbattemi assaddhe puggale acchandike kusīte hīnavīriye appaṭipajjamāne dhammadesanāyāti. Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya. Atha vā, natthañño koci mocetā. Te yadi moceyyuṃ sakena thāmena sakena balena sakena vīriyena sakena parakkamena sakena purisathāmena sakena purisabalena sakena purisavīriyena sakena purisaparakkamena attanā sammāpaṭipadaṃ anulomapaṭipadaṃ apaccanīkapaṭipadaṃ anvatthapaṭipadaṃ dhammānudhammapaṭipadaṃ paṭipajjamānā moceyyunti. Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘सो वत, चुन्द, अत्तना पलिपपलिपन्नो परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति। सो वत, चुन्द, अत्तना अदन्तो अविनीतो अपरिनिब्बुतो परं दमेस्सति विनेस्सति परिनिब्बापेस्सतीति नेतं ठानं विज्जतीति। एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘so vata, cunda, attanā palipapalipanno paraṃ palipapalipannaṃ uddharissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. So vata, cunda, attanā adanto avinīto aparinibbuto paraṃ damessati vinessati parinibbāpessatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti. Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya.
वुत्तञ्हेतं भगवता –
Vuttañhetaṃ bhagavatā –
अत्तना अकतं पापं, अत्तनाव विसुज्झति।
Attanā akataṃ pāpaṃ, attanāva visujjhati;
सुद्धि असुद्धि पच्चत्तं, नाञ्ञो अञ्ञं विसोधये’’ति॥
Suddhi asuddhi paccattaṃ, nāñño aññaṃ visodhaye’’ti.
एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय।
Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya.
वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘एवमेव खो, ब्राह्मण, तिट्ठतेव निब्बानं तिट्ठति निब्बानगामिमग्गो तिट्ठामहं समादपेता, अथ च पन मम सावका मया एवं ओवदियमाना एवं अनुसासियमाना अप्पेकच्चे अच्चन्तनिट्ठं निब्बानं आराधेन्ति एकच्चे नाराधेन्तीति। एत्थ क्याहं, ब्राह्मण करोमि? मग्गक्खायी, ब्राह्मण, तथागतो। मग्गं बुद्धो आचिक्खति। अत्तना पटिपज्जमाना मुच्चेय्युन्ति 11। एवम्पि नाहं सहिस्सामि पमोचनाय’’।
Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘evameva kho, brāhmaṇa, tiṭṭhateva nibbānaṃ tiṭṭhati nibbānagāmimaggo tiṭṭhāmahaṃ samādapetā, atha ca pana mama sāvakā mayā evaṃ ovadiyamānā evaṃ anusāsiyamānā appekacce accantaniṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādhenti ekacce nārādhentīti. Ettha kyāhaṃ, brāhmaṇa karomi? Maggakkhāyī, brāhmaṇa, tathāgato. Maggaṃ buddho ācikkhati. Attanā paṭipajjamānā mucceyyunti 12. Evampi nāhaṃ sahissāmi pamocanāya’’.
कथंकथिं धोतक कञ्चि लोकेति कथंकथिं पुग्गलं सकङ्खं सखिलं सद्वेळ्हकं सविचिकिच्छं। कञ्चीति कञ्चि खत्तियं वा ब्राह्मणं वा वेस्सं वा सुद्दं वा गहट्ठं वा पब्बजितं वा देवं वा मनुस्सं वा। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोकेति – कथंकथिं धोतक कञ्चि लोके।
Kathaṃkathiṃdhotaka kañci loketi kathaṃkathiṃ puggalaṃ sakaṅkhaṃ sakhilaṃ sadveḷhakaṃ savicikicchaṃ. Kañcīti kañci khattiyaṃ vā brāhmaṇaṃ vā vessaṃ vā suddaṃ vā gahaṭṭhaṃ vā pabbajitaṃ vā devaṃ vā manussaṃ vā. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloketi – kathaṃkathiṃ dhotaka kañci loke.
धम्मञ्च सेट्ठं आजानमानोति धम्मं सेट्ठं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। सेट्ठन्ति अग्गं सेट्ठं विसेट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरं धम्मं आजानमानो विजानमानो पटिविजानमानो पटिविज्झमानोति – धम्मञ्च सेट्ठं आजानमानो।
Dhammañca seṭṭhaṃ ājānamānoti dhammaṃ seṭṭhaṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Seṭṭhanti aggaṃ seṭṭhaṃ viseṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaraṃ dhammaṃ ājānamāno vijānamāno paṭivijānamāno paṭivijjhamānoti – dhammañca seṭṭhaṃ ājānamāno.
एवं तुवं ओघमिमं तरेसीति एवं कामोघं भवोघं दिट्ठोघं अविज्जोघं तरेय्यासि उत्तरेय्यासि पतरेय्यासि समतिक्कमेय्यासि वीतिवत्तेय्यासीति – एवं तुवं ओघमिमं तरेसि। तेनाह भगवा –
Evaṃtuvaṃ oghamimaṃ taresīti evaṃ kāmoghaṃ bhavoghaṃ diṭṭhoghaṃ avijjoghaṃ tareyyāsi uttareyyāsi patareyyāsi samatikkameyyāsi vītivatteyyāsīti – evaṃ tuvaṃ oghamimaṃ taresi. Tenāha bhagavā –
‘‘नाहं सहिस्सामि पमोचनाय, कथंकथिं धोतक कञ्चि लोके।
‘‘Nāhaṃ sahissāmi pamocanāya, kathaṃkathiṃ dhotaka kañci loke;
धम्मञ्च सेट्ठं आजानमानो, एवं तुवं ओघमिमं तरेसी’’ति॥
Dhammañca seṭṭhaṃ ājānamāno, evaṃ tuvaṃ oghamimaṃ taresī’’ti.
३४.
34.
अनुसास ब्रह्मे करुणायमानो, विवेकधम्मं यमहं विजञ्ञं।
Anusāsa brahme karuṇāyamāno, vivekadhammaṃ yamahaṃ vijaññaṃ;
अनुसास ब्रह्मे करुणायमानोति अनुसास ब्रह्मे अनुग्गण्ह ब्रह्मे अनुकम्प ब्रह्मेति – अनुसास ब्रह्मे। करुणायमानोति करुणायमानो अनुदयमानो 17 अनुरक्खमानो अनुग्गण्हमानो अनुकम्पमानोति – अनुसास ब्रह्मे करुणायमानो।
Anusāsa brahme karuṇāyamānoti anusāsa brahme anuggaṇha brahme anukampa brahmeti – anusāsa brahme. Karuṇāyamānoti karuṇāyamāno anudayamāno 18 anurakkhamāno anuggaṇhamāno anukampamānoti – anusāsa brahme karuṇāyamāno.
विवेकधम्मं यमहं विजञ्ञन्ति विवेकधम्मं वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। यमहं विजञ्ञन्ति यमहं जानेय्यं आजानेय्यं विजानेय्यं पटिविजानेय्यं पटिविज्झेय्यं अधिगच्छेय्यं फस्सेय्यं सच्छिकरेय्यन्ति – विवेकधम्मं यमहं विजञ्ञं।
Vivekadhammaṃ yamahaṃ vijaññanti vivekadhammaṃ vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Yamahaṃ vijaññanti yamahaṃ jāneyyaṃ ājāneyyaṃ vijāneyyaṃ paṭivijāneyyaṃ paṭivijjheyyaṃ adhigaccheyyaṃ phasseyyaṃ sacchikareyyanti – vivekadhammaṃ yamahaṃ vijaññaṃ.
यथाहं आकासोव अब्यापज्जमानोति यथा आकासो न पज्जति न गण्हति 19 न बज्झति न पलिबज्झति, एवं अपज्जमानो अगण्हमानो अबज्झमानो अपलिबज्झमानोति – एवम्पि आकासोव अब्यापज्जमानो। यथा आकासो न रज्जति लाखाय वा हलिद्दिया 20 वा नीलिया 21 वा मञ्जेट्ठाय वा एवं अरज्जमानो अदुस्समानो अमुय्हमानो अकिलिस्समानोति 22 – एवम्पि आकासोव अब्यापज्जमानो। यथा आकासो न कुप्पति न ब्यापज्जति न पतिलीयति 23 न पटिहञ्ञति, एवं अकुप्पमानो अब्यापज्जमानो अप्पतिलीयमानो अप्पटिहञ्ञमानो अप्पटिहतमानोति – एवम्पि आकासोव अब्यापज्जमानो।
Yathāhaṃ ākāsova abyāpajjamānoti yathā ākāso na pajjati na gaṇhati 24 na bajjhati na palibajjhati, evaṃ apajjamāno agaṇhamāno abajjhamāno apalibajjhamānoti – evampi ākāsova abyāpajjamāno. Yathā ākāso na rajjati lākhāya vā haliddiyā 25 vā nīliyā 26 vā mañjeṭṭhāya vā evaṃ arajjamāno adussamāno amuyhamāno akilissamānoti 27 – evampi ākāsova abyāpajjamāno. Yathā ākāso na kuppati na byāpajjati na patilīyati 28 na paṭihaññati, evaṃ akuppamāno abyāpajjamāno appatilīyamāno appaṭihaññamāno appaṭihatamānoti – evampi ākāsova abyāpajjamāno.
इधेव सन्तो असितो चरेय्यन्ति। इधेव सन्तोति इधेव सन्तो इधेव समानो इधेव निसिन्नो समानो इमस्मिंयेव आसने निसिन्नो समानो इमिस्सायेव परिसाय निसिन्नो समानोति, एवम्पि – इधेव सन्तो। अथ वा, इधेव सन्तो उपसन्तो वूपसन्तो निब्बुतो पटिप्पस्सद्धोति, एवम्पि – इधेव सन्तो। असितोति द्वे निस्सया – तण्हानिस्सयो च दिट्ठिनिस्सयो च…पे॰… अयं तण्हानिस्सयो…पे॰… अयं दिट्ठिनिस्सयो… तण्हानिस्सयं पहाय दिट्ठिनिस्सयं पटिनिस्सज्जित्वा चक्खुं अनिस्सितो, सोतं अनिस्सितो, घानं अनिस्सितो, जिव्हं अनिस्सितो, कायं अनिस्सितो, मनं अनिस्सितो, रूपे… सद्दे… गन्धे … रसे… फोट्ठब्बे… धम्मे… कुलं… गणं… आवासं… लाभं… यसं… पसंसं… सुखं… चीवरं… पिण्डपातं… सेनासनं… गिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारं… कामधातुं… रूपधातुं… अरूपधातुं… कामभवं… रूपभवं… अरूपभवं… सञ्ञाभवं… असञ्ञाभवं… नेवसञ्ञानासञ्ञाभवं… एकवोकारभवं… चतुवोकारभवं… पञ्चवोकारभवं… अतीतं… अनागतं… पच्चुप्पन्नं… दिट्ठसुतमुतविञ्ञातब्बे 29 धम्मे असितो अनिस्सितो अनल्लीनो अनुपगतो अनज्झोसितो अनधिमुत्तो निक्खन्तो निस्सटो 30 विप्पमुत्तो विसंयुत्तो विमरियादिकतेन चेतसा। चरेय्यन्ति चरेय्यं विहरेय्यं इरियेय्यं वत्तेय्यं यपेय्यं यापेय्यन्ति – इधेव सन्तो असितो चरेय्यं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Idheva santo asito careyyanti. Idheva santoti idheva santo idheva samāno idheva nisinno samāno imasmiṃyeva āsane nisinno samāno imissāyeva parisāya nisinno samānoti, evampi – idheva santo. Atha vā, idheva santo upasanto vūpasanto nibbuto paṭippassaddhoti, evampi – idheva santo. Asitoti dve nissayā – taṇhānissayo ca diṭṭhinissayo ca…pe… ayaṃ taṇhānissayo…pe… ayaṃ diṭṭhinissayo… taṇhānissayaṃ pahāya diṭṭhinissayaṃ paṭinissajjitvā cakkhuṃ anissito, sotaṃ anissito, ghānaṃ anissito, jivhaṃ anissito, kāyaṃ anissito, manaṃ anissito, rūpe… sadde… gandhe … rase… phoṭṭhabbe… dhamme… kulaṃ… gaṇaṃ… āvāsaṃ… lābhaṃ… yasaṃ… pasaṃsaṃ… sukhaṃ… cīvaraṃ… piṇḍapātaṃ… senāsanaṃ… gilānapaccayabhesajjaparikkhāraṃ… kāmadhātuṃ… rūpadhātuṃ… arūpadhātuṃ… kāmabhavaṃ… rūpabhavaṃ… arūpabhavaṃ… saññābhavaṃ… asaññābhavaṃ… nevasaññānāsaññābhavaṃ… ekavokārabhavaṃ… catuvokārabhavaṃ… pañcavokārabhavaṃ… atītaṃ… anāgataṃ… paccuppannaṃ… diṭṭhasutamutaviññātabbe 31 dhamme asito anissito anallīno anupagato anajjhosito anadhimutto nikkhanto nissaṭo 32 vippamutto visaṃyutto vimariyādikatena cetasā. Careyyanti careyyaṃ vihareyyaṃ iriyeyyaṃ vatteyyaṃ yapeyyaṃ yāpeyyanti – idheva santo asito careyyaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘अनुसास ब्रह्मे करुणायमानो, विवेकधम्मं यमहं विजञ्ञं।
‘‘Anusāsa brahme karuṇāyamāno, vivekadhammaṃ yamahaṃ vijaññaṃ;
यथाहं आकासोव अब्यापज्जमानो, इधेव सन्तो असितो चरेय्य’’न्ति॥
Yathāhaṃ ākāsova abyāpajjamāno, idheva santo asito careyya’’nti.
३५.
35.
कित्तयिस्सामि ते सन्तिं, [धोतकाति भगवा]
Kittayissāmi te santiṃ, [dhotakāti bhagavā]
दिट्ठे धम्मे अनीतिहं।
Diṭṭhe dhamme anītihaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिकं॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
कित्तयिस्सामि ते सन्तिन्ति रागस्स सन्तिं, दोसस्स सन्तिं, मोहस्स सन्तिं, कोधस्स सन्तिं, उपनाहस्स…पे॰… मक्खस्स… पळासस्स… इस्साय… मच्छरियस्स… मायाय… साठेय्यस्स… थम्भस्स… सारम्भस्स… मानस्स… अतिमानस्स… मदस्स… पमादस्स… सब्बकिलेसानं… सब्बदुच्चरितानं… सब्बदरथानं… सब्बपरिळाहानं… सब्बसन्तापानं… सब्बाकुसलाभिसङ्खारानं सन्तिं उपसन्तिं वूपसन्तिं निब्बुतिं पटिप्पस्सद्धिं कित्तयिस्सामि पकित्तयिस्सामि आचिक्खिस्सामि देसेस्सामि पञ्ञपेस्सामि पट्ठपेस्सामि विवरिस्सामि विभजिस्सामि उत्तानीकरिस्सामि पकासिस्सामीति – कित्तयिस्सामि ते सन्तिं।
Kittayissāmite santinti rāgassa santiṃ, dosassa santiṃ, mohassa santiṃ, kodhassa santiṃ, upanāhassa…pe… makkhassa… paḷāsassa… issāya… macchariyassa… māyāya… sāṭheyyassa… thambhassa… sārambhassa… mānassa… atimānassa… madassa… pamādassa… sabbakilesānaṃ… sabbaduccaritānaṃ… sabbadarathānaṃ… sabbapariḷāhānaṃ… sabbasantāpānaṃ… sabbākusalābhisaṅkhārānaṃ santiṃ upasantiṃ vūpasantiṃ nibbutiṃ paṭippassaddhiṃ kittayissāmi pakittayissāmi ācikkhissāmi desessāmi paññapessāmi paṭṭhapessāmi vivarissāmi vibhajissāmi uttānīkarissāmi pakāsissāmīti – kittayissāmi te santiṃ.
धोतकाति भगवाति। धोतकाति भगवा तं ब्राह्मणं नामेन आलपति। भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति – धोतकाति भगवा।
Dhotakāti bhagavāti. Dhotakāti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – dhotakāti bhagavā.
दिट्ठे धम्मे अनीतिहन्ति। दिट्ठे धम्मेति दिट्ठे धम्मे ञाते धम्मे तुलिते धम्मे तीरिते धम्मे विभूते धम्मे विभाविते धम्मे सब्बे सङ्खारा अनिच्चाति…पे॰… यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्मन्ति दिट्ठे धम्मे ञाते धम्मे तुलिते धम्मे तीरिते धम्मे विभाविते धम्मे विभूते धम्मेति, एवम्पि – दिट्ठे धम्मे…पे॰…। अथ वा, दुक्खे दिट्ठे दुक्खं कथयिस्सामि, समुदये दिट्ठे समुदयं कथयिस्सामि, मग्गे दिट्ठे मग्गं कथयिस्सामि, निरोधे दिट्ठे निरोधं कथयिस्सामीति, एवम्पि – दिट्ठे धम्मे…पे॰…। अथ वा, सन्दिट्ठिकं अकालिकं एहिपस्सिकं ओपनेय्यिकं 33 पच्चत्तं वेदितब्बं विञ्ञूहीति, एवम्पि – दिट्ठे धम्मे। अनीतिहन्ति न इतिहीतिहं न इतिकिराय न परम्पराय न पिटकसम्पदाय न तक्कहेतु न नयहेतु न आकारपरिवितक्केन न दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया सामं सयमभिञ्ञातं अत्तपच्चक्खधम्मं, तं कथयिस्सामीति – दिट्ठे धम्मे अनीतिहं।
Diṭṭhe dhamme anītihanti. Diṭṭhe dhammeti diṭṭhe dhamme ñāte dhamme tulite dhamme tīrite dhamme vibhūte dhamme vibhāvite dhamme sabbe saṅkhārā aniccāti…pe… yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhammanti diṭṭhe dhamme ñāte dhamme tulite dhamme tīrite dhamme vibhāvite dhamme vibhūte dhammeti, evampi – diṭṭhe dhamme…pe…. Atha vā, dukkhe diṭṭhe dukkhaṃ kathayissāmi, samudaye diṭṭhe samudayaṃ kathayissāmi, magge diṭṭhe maggaṃ kathayissāmi, nirodhe diṭṭhe nirodhaṃ kathayissāmīti, evampi – diṭṭhe dhamme…pe…. Atha vā, sandiṭṭhikaṃ akālikaṃ ehipassikaṃ opaneyyikaṃ 34 paccattaṃ veditabbaṃ viññūhīti, evampi – diṭṭhe dhamme. Anītihanti na itihītihaṃ na itikirāya na paramparāya na piṭakasampadāya na takkahetu na nayahetu na ākāraparivitakkena na diṭṭhinijjhānakkhantiyā sāmaṃ sayamabhiññātaṃ attapaccakkhadhammaṃ, taṃ kathayissāmīti – diṭṭhe dhamme anītihaṃ.
यं विदित्वा सतो चरन्ति यं विदितं कत्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा; ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति विदितं कत्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा; ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति…पे॰… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति विदितं कत्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा । सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो…पे॰… सो वुच्चति सतो। चरन्ति चरन्तो विहरन्तो इरियन्तो वत्तेन्तो पालेन्तो यपेन्तो यापेन्तोति – यं विदित्वा सतो चरं ।
Yaṃ viditvā sato caranti yaṃ viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā; ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā; ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti…pe… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā . Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati sato. Caranti caranto viharanto iriyanto vattento pālento yapento yāpentoti – yaṃ viditvā sato caraṃ .
तरे लोके विसत्तिकन्ति विसत्तिका वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। विसत्तिकाति केनट्ठेन विसत्तिका…पे॰… विसटा वित्थताति विसत्तिका। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोके। तरे लोके विसत्तिकन्ति लोके वेसा विसत्तिका, लोके वेतं विसत्तिकं सतो तरेय्य उत्तरेय्य पतरेय्य समतिक्कमेय्य वीतिवत्तेय्याति – तरे लोके विसत्तिकं। तेनाह भगवा –
Tare loke visattikanti visattikā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Visattikāti kenaṭṭhena visattikā…pe… visaṭā vitthatāti visattikā. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloke. Tare loke visattikanti loke vesā visattikā, loke vetaṃ visattikaṃ sato tareyya uttareyya patareyya samatikkameyya vītivatteyyāti – tare loke visattikaṃ. Tenāha bhagavā –
‘‘कित्तयिस्सामि ते सन्तिं, [धोतकाति भगवा]
‘‘Kittayissāmi te santiṃ, [dhotakāti bhagavā]
दिट्ठे धम्मे अनीतिहं।
Diṭṭhe dhamme anītihaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिक’’न्ति॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattika’’nti.
३६.
36.
तञ्चाहं अभिनन्दामि, महेसि सन्तिमुत्तमं।
Tañcāhaṃ abhinandāmi, mahesi santimuttamaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिकं॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattikaṃ.
तञ्चाहं अभिनन्दामीति। तन्ति तुय्हं वचनं ब्यप्पथं देसनं अनुसासनं अनुसिट्ठं नन्दामि अभिनन्दामि मोदामि अनुमोदामि इच्छामि सादियामि पत्थयामि पिहयामि अभिजप्पामीति – तञ्चाहं अभिनन्दामि।
Tañcāhaṃ abhinandāmīti. Tanti tuyhaṃ vacanaṃ byappathaṃ desanaṃ anusāsanaṃ anusiṭṭhaṃ nandāmi abhinandāmi modāmi anumodāmi icchāmi sādiyāmi patthayāmi pihayāmi abhijappāmīti – tañcāhaṃ abhinandāmi.
महेसिसन्तिमुत्तमन्ति। महेसीति किं महेसि भगवा? महन्तं सीलक्खन्धं एसी गवेसी परियेसीति महेसि, महन्तं समाधिक्खन्धं…पे॰… कहं नरासभोति महेसि। सन्तिमुत्तमन्ति सन्ति वुच्चति अमतं निब्बानं। यो सो सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। उत्तमन्ति अग्गं सेट्ठं विसेट्ठं पामोक्खं उत्तमं पवरन्ति – महेसि सन्तिमुत्तमं।
Mahesisantimuttamanti. Mahesīti kiṃ mahesi bhagavā? Mahantaṃ sīlakkhandhaṃ esī gavesī pariyesīti mahesi, mahantaṃ samādhikkhandhaṃ…pe… kahaṃ narāsabhoti mahesi. Santimuttamanti santi vuccati amataṃ nibbānaṃ. Yo so sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Uttamanti aggaṃ seṭṭhaṃ viseṭṭhaṃ pāmokkhaṃ uttamaṃ pavaranti – mahesi santimuttamaṃ.
यं विदित्वा सतो चरन्ति यं विदितं कत्वा…पे॰… ‘‘सब्बे सङ्खारा अनिच्चा’’ति विदितं कत्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा; ‘‘सब्बे सङ्खारा दुक्खा’’ति… ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति…पे॰… ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति विदितं कत्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा। सतोति चतूहि कारणेहि सतो – काये कायानुपस्सनासतिपट्ठानं भावेन्तो सतो…पे॰… सो वुच्चति सतो। चरन्ति चरन्तो…पे॰… यापेन्तोति – यं विदित्वा सतो चरं।
Yaṃ viditvā sato caranti yaṃ viditaṃ katvā…pe… ‘‘sabbe saṅkhārā aniccā’’ti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā; ‘‘sabbe saṅkhārā dukkhā’’ti… ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti…pe… ‘‘yaṃ kiñci samudayadhammaṃ sabbaṃ taṃ nirodhadhamma’’nti viditaṃ katvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvā. Satoti catūhi kāraṇehi sato – kāye kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ bhāvento sato…pe… so vuccati sato. Caranti caranto…pe… yāpentoti – yaṃ viditvā sato caraṃ.
तरे लोके विसत्तिकन्ति। विसत्तिका वुच्चति तण्हा। यो रागो सारागो…पे॰… अभिज्झा लोभो अकुसलमूलं। विसत्तिकाति केनट्ठेन विसत्तिका…पे॰… विसटा वित्थताति विसत्तिका। लोकेति अपायलोके…पे॰… आयतनलोके। तरे लोके विसत्तिकन्ति लोके वेसा विसत्तिका, लोके वेतं विसत्तिकं सतो तरेय्यं उत्तरेय्यं…पे॰… वीतिवत्तेय्यन्ति – तरे लोके विसत्तिकं। तेनाह सो ब्राह्मणो –
Tare loke visattikanti. Visattikā vuccati taṇhā. Yo rāgo sārāgo…pe… abhijjhā lobho akusalamūlaṃ. Visattikāti kenaṭṭhena visattikā…pe… visaṭā vitthatāti visattikā. Loketi apāyaloke…pe… āyatanaloke. Tare loke visattikanti loke vesā visattikā, loke vetaṃ visattikaṃ sato tareyyaṃ uttareyyaṃ…pe… vītivatteyyanti – tare loke visattikaṃ. Tenāha so brāhmaṇo –
‘‘तञ्चाहं अभिनन्दामि, महेसि सन्तिमुत्तमं।
‘‘Tañcāhaṃ abhinandāmi, mahesi santimuttamaṃ;
यं विदित्वा सतो चरं, तरे लोके विसत्तिक’’न्ति॥
Yaṃ viditvā sato caraṃ, tare loke visattika’’nti.
३७.
37.
यं किञ्चि सम्पजानासि, [धोतकाति भगवा]
Yaṃ kiñci sampajānāsi, [dhotakāti bhagavā]
उद्धं अधो तिरियञ्चापि मज्झे।
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe;
एतं विदित्वा सङ्गोति लोके, भवाभवाय माकासि तण्हं॥
Etaṃ viditvā saṅgoti loke, bhavābhavāya mākāsi taṇhaṃ.
यं किञ्चि सम्पजानासीति यं किञ्चि सम्पजानासि आजानासि पटिविजानासि पटिविज्झसीति – यं किञ्चि सम्पजानासि। धोतकाति भगवाति। धोतकाति भगवा तं ब्राह्मणं नामेन आलपति। भगवाति गारवाधिवचनमेतं…पे॰… सच्छिका पञ्ञत्ति, यदिदं भगवाति – धोतकाति भगवा।
Yaṃ kiñci sampajānāsīti yaṃ kiñci sampajānāsi ājānāsi paṭivijānāsi paṭivijjhasīti – yaṃ kiñci sampajānāsi. Dhotakāti bhagavāti. Dhotakāti bhagavā taṃ brāhmaṇaṃ nāmena ālapati. Bhagavāti gāravādhivacanametaṃ…pe… sacchikā paññatti, yadidaṃ bhagavāti – dhotakāti bhagavā.
उद्धं अधो तिरियञ्चापि मज्झेति। उद्धन्ति अनागतं; अधोति अतीतं; तिरियञ्चापि मज्झेति पच्चुप्पन्नं। उद्धन्ति देवलोको; अधोति अपायलोको; तिरियञ्चापि मज्झेति मनुस्सलोको। अथ वा, उद्धन्ति कुसला धम्मा; अधोति अकुसला धम्मा; तिरियञ्चापि मज्झेति अब्याकता धम्मा। उद्धन्ति अरूपधातु; अधोति कामधातु; तिरियञ्चापि मज्झेति रूपधातु। उद्धन्ति सुखा वेदना; अधोति दुक्खा वेदना; तिरियञ्चापि मज्झेति अदुक्खमसुखा वेदना। उद्धन्ति उद्धं पादतला; अधोति अधो केसमत्थका; तिरियञ्चापि मज्झेति वेमज्झेति – उद्धं अधो तिरियञ्चापि मज्झे।
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjheti. Uddhanti anāgataṃ; adhoti atītaṃ; tiriyañcāpi majjheti paccuppannaṃ. Uddhanti devaloko; adhoti apāyaloko; tiriyañcāpi majjheti manussaloko. Atha vā, uddhanti kusalā dhammā; adhoti akusalā dhammā; tiriyañcāpi majjheti abyākatā dhammā. Uddhanti arūpadhātu; adhoti kāmadhātu; tiriyañcāpi majjheti rūpadhātu. Uddhanti sukhā vedanā; adhoti dukkhā vedanā; tiriyañcāpi majjheti adukkhamasukhā vedanā. Uddhanti uddhaṃ pādatalā; adhoti adho kesamatthakā; tiriyañcāpi majjheti vemajjheti – uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe.
एतं विदित्वा सङ्गोति लोकेति सङ्गो एसो लग्गनं एतं बन्धनं एतं पलिबोधो एसोति ञत्वा जानित्वा तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वाति – एतं विदित्वा सङ्गोति लोके।
Etaṃviditvā saṅgoti loketi saṅgo eso lagganaṃ etaṃ bandhanaṃ etaṃ palibodho esoti ñatvā jānitvā tulayitvā tīrayitvā vibhāvayitvā vibhūtaṃ katvāti – etaṃ viditvā saṅgoti loke.
भवाभवाय माकासि तण्हन्ति। तण्हाति रूपतण्हा सद्दतण्हा…पे॰… धम्मतण्हा। भवाभवायाति भवाभवाय कम्मभवाय पुनब्भवाय कामभवाय, कम्मभवाय कामभवाय पुनब्भवाय रूपभवाय, कम्मभवाय रूपभवाय पुनब्भवाय अरूपभवाय, कम्मभवाय अरूपभवाय पुनब्भवाय पुनप्पुनब्भवाय, पुनप्पुनगतिया पुनप्पुनउपपत्तिया पुनप्पुनपटिसन्धिया पुनप्पुनअत्तभावाभिनिब्बत्तिया तण्हं माकासि मा जनेसि मा सञ्जनेसि मा निब्बत्तेसि माभिनिब्बत्तेसि, पजह विनोदेहि ब्यन्तीकरोहि अनभावं गमेहीति – भवाभवाय माकासि तण्हन्ति। तेनाह भगवा –
Bhavābhavāya mākāsi taṇhanti. Taṇhāti rūpataṇhā saddataṇhā…pe… dhammataṇhā. Bhavābhavāyāti bhavābhavāya kammabhavāya punabbhavāya kāmabhavāya, kammabhavāya kāmabhavāya punabbhavāya rūpabhavāya, kammabhavāya rūpabhavāya punabbhavāya arūpabhavāya, kammabhavāya arūpabhavāya punabbhavāya punappunabbhavāya, punappunagatiyā punappunaupapattiyā punappunapaṭisandhiyā punappunaattabhāvābhinibbattiyā taṇhaṃ mākāsi mā janesi mā sañjanesi mā nibbattesi mābhinibbattesi, pajaha vinodehi byantīkarohi anabhāvaṃ gamehīti – bhavābhavāya mākāsi taṇhanti. Tenāha bhagavā –
‘‘यं किञ्चि सम्पजानासि, [धोतकाति भगवा]
‘‘Yaṃ kiñci sampajānāsi, [dhotakāti bhagavā]
उद्धं अधो तिरियञ्चापि मज्झे।
Uddhaṃ adho tiriyañcāpi majjhe;
एतं विदित्वा सङ्गोति लोके, भवाभवाय माकासि तण्ह’’न्ति॥
Etaṃ viditvā saṅgoti loke, bhavābhavāya mākāsi taṇha’’nti.
सह गाथापरियोसाना…पे॰… सत्था मे, भन्ते भगवा, सावकोहमस्मीति।
Saha gāthāpariyosānā…pe… satthā me, bhante bhagavā, sāvakohamasmīti.
धोतकमाणवपुच्छानिद्देसो पञ्चमो।
Dhotakamāṇavapucchāniddeso pañcamo.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / खुद्दकनिकाय (अट्ठकथा) • Khuddakanikāya (aṭṭhakathā) / चूळनिद्देस-अट्ठकथा • Cūḷaniddesa-aṭṭhakathā / ५. धोतकमाणवसुत्तनिद्देसवण्णना • 5. Dhotakamāṇavasuttaniddesavaṇṇanā
