| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पेतवत्थु-अट्ठकथा • Petavatthu-aṭṭhakathā |
१३. ढुब्बरिपेतवत्थुवण्णना
13. Ḍhubbaripetavatthuvaṇṇanā
अहु राजा ब्रह्मदत्तोति इदं उब्बरिपेतवत्थुं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं उपासिकं आरब्भ कथेसि । सावत्थियं किर अञ्ञतराय उपासिकाय सामिको कालमकासि। सा पतिवियोगदुक्खातुरा सोचन्ती आळाहनं गन्त्वा रोदति। भगवा तस्सा सोतापत्तिफलस्स उपनिस्सयसम्पत्तिं दिस्वा करुणाय सञ्चोदितमानसो हुत्वा तस्सा गेहं गन्त्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि। उपासिका सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं सत्था ‘‘किं, उपासिके, सोचसी’’ति वत्वा ‘‘आम, भगवा, पियविप्पयोगेन सोचामी’’ति वुत्ते तस्सा सोकं अपनेतुकामो अतीतं आहरि।
Ahu rājā brahmadattoti idaṃ ubbaripetavatthuṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ upāsikaṃ ārabbha kathesi . Sāvatthiyaṃ kira aññatarāya upāsikāya sāmiko kālamakāsi. Sā pativiyogadukkhāturā socantī āḷāhanaṃ gantvā rodati. Bhagavā tassā sotāpattiphalassa upanissayasampattiṃ disvā karuṇāya sañcoditamānaso hutvā tassā gehaṃ gantvā paññatte āsane nisīdi. Upāsikā satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ, upāsike, socasī’’ti vatvā ‘‘āma, bhagavā, piyavippayogena socāmī’’ti vutte tassā sokaṃ apanetukāmo atītaṃ āhari.
अतीते पञ्चालरट्ठे कपिलनगरे चूळनीब्रह्मदत्तो नाम राजा अहोसि। सो अगतिगमनं पहाय अत्तनो विजिते पजाय हितकरणनिरतो दस राजधम्मे अकोपेत्वा रज्जं अनुसासमानो कदाचि ‘‘अत्तनो रज्जे किं वदन्ती’’ति सोतुकामो तुन्नवायवेसं गहेत्वा एको अदुतियो नगरतो निक्खमित्वा गामतो गामं जनपदतो जनपदं विचरित्वा सब्बरज्जं अकण्टकं अनुपपीळं मनुस्से सम्मोदमाने अपारुतघरे मञ्ञे विहरन्ते दिस्वा सोमनस्सजातो निवत्तित्वा नगराभिमुखो आगच्छन्तो अञ्ञतरस्मिं गामे एकिस्सा विधवाय दुग्गतित्थिया गेहं पाविसि। सा तं दिस्वा आह – ‘‘को नु त्वं, अय्यो, कुतो वा आगतोसी’’ति? ‘‘अहं तुन्नवायो, भद्दे, भतिया तुन्नवायकम्मं करोन्तो विचरामि। यदि तुम्हाकं तुन्नवायकम्मं अत्थि, भत्तञ्च वेतनञ्च देथ, तुम्हाकम्पि कम्मं करोमी’’ति। ‘‘नत्थम्हाकं कम्मं भत्तवेतनं वा, अञ्ञेसं करोहि, अय्या’’ति। सो तत्थ कतिपाहं वसन्तो धञ्ञपुञ्ञलक्खणसम्पन्नं तस्सा धीतरं दिस्वा मातरं आह – ‘‘अयं दारिका किं केनचि कतपरिग्गहा, उदाहु अकतपरिग्गहा। सचे पन केनचि अकतपरिग्गहा, इमं मय्हं देथ, अहं तुम्हाकं सुखेन जीवनूपायं कातुं समत्थो’’ति। ‘‘साधु, अय्या’’ति सा तस्स तं अदासि।
Atīte pañcālaraṭṭhe kapilanagare cūḷanībrahmadatto nāma rājā ahosi. So agatigamanaṃ pahāya attano vijite pajāya hitakaraṇanirato dasa rājadhamme akopetvā rajjaṃ anusāsamāno kadāci ‘‘attano rajje kiṃ vadantī’’ti sotukāmo tunnavāyavesaṃ gahetvā eko adutiyo nagarato nikkhamitvā gāmato gāmaṃ janapadato janapadaṃ vicaritvā sabbarajjaṃ akaṇṭakaṃ anupapīḷaṃ manusse sammodamāne apārutaghare maññe viharante disvā somanassajāto nivattitvā nagarābhimukho āgacchanto aññatarasmiṃ gāme ekissā vidhavāya duggatitthiyā gehaṃ pāvisi. Sā taṃ disvā āha – ‘‘ko nu tvaṃ, ayyo, kuto vā āgatosī’’ti? ‘‘Ahaṃ tunnavāyo, bhadde, bhatiyā tunnavāyakammaṃ karonto vicarāmi. Yadi tumhākaṃ tunnavāyakammaṃ atthi, bhattañca vetanañca detha, tumhākampi kammaṃ karomī’’ti. ‘‘Natthamhākaṃ kammaṃ bhattavetanaṃ vā, aññesaṃ karohi, ayyā’’ti. So tattha katipāhaṃ vasanto dhaññapuññalakkhaṇasampannaṃ tassā dhītaraṃ disvā mātaraṃ āha – ‘‘ayaṃ dārikā kiṃ kenaci katapariggahā, udāhu akatapariggahā. Sace pana kenaci akatapariggahā, imaṃ mayhaṃ detha, ahaṃ tumhākaṃ sukhena jīvanūpāyaṃ kātuṃ samattho’’ti. ‘‘Sādhu, ayyā’’ti sā tassa taṃ adāsi.
सो ताय सद्धिं कतिपाहं वसित्वा तस्सा कहापणसहस्सं दत्वा ‘‘अहं कतिपाहेनेव निवत्तिस्सामि। भद्दे , त्वं मा उक्कण्ठसी’’ति वत्वा अत्तनो नगरं गन्त्वा, नगरस्स च तस्स गामस्स च अन्तरे मग्गं समं कारापेत्वा अलङ्कारापेत्वा महता राजानुभावेन तत्थ गन्त्वा तं दारिकं कहापणरासिम्हि ठपेत्वा सुवण्णरजतकलसेहि न्हापेत्वा ‘‘उब्बरी’’ति नामं कारापेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेत्वा तञ्च गामं तस्सा ञातीनं दत्वा महता राजानुभावेन तं नगरं आनेत्वा ताय सद्धिं अभिरममानो यावजीवं रज्जसुखं अनुभवित्वा आयुपरियोसाने कालमकासि। कालकते च तस्मिं, कते च सरीरकिच्चे उब्बरी पतिवियोगेन सोकसल्लसमप्पितहदया आळाहनं गन्त्वा बहू दिवसे गन्धपुप्फादीहि पूजेत्वा रञ्ञो गुणे कित्तेत्वा उम्मादप्पत्ता विय कन्दन्ती परिदेवन्ती आळाहनं पदक्खिणं करोति।
So tāya saddhiṃ katipāhaṃ vasitvā tassā kahāpaṇasahassaṃ datvā ‘‘ahaṃ katipāheneva nivattissāmi. Bhadde , tvaṃ mā ukkaṇṭhasī’’ti vatvā attano nagaraṃ gantvā, nagarassa ca tassa gāmassa ca antare maggaṃ samaṃ kārāpetvā alaṅkārāpetvā mahatā rājānubhāvena tattha gantvā taṃ dārikaṃ kahāpaṇarāsimhi ṭhapetvā suvaṇṇarajatakalasehi nhāpetvā ‘‘ubbarī’’ti nāmaṃ kārāpetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapetvā tañca gāmaṃ tassā ñātīnaṃ datvā mahatā rājānubhāvena taṃ nagaraṃ ānetvā tāya saddhiṃ abhiramamāno yāvajīvaṃ rajjasukhaṃ anubhavitvā āyupariyosāne kālamakāsi. Kālakate ca tasmiṃ, kate ca sarīrakicce ubbarī pativiyogena sokasallasamappitahadayā āḷāhanaṃ gantvā bahū divase gandhapupphādīhi pūjetvā rañño guṇe kittetvā ummādappattā viya kandantī paridevantī āḷāhanaṃ padakkhiṇaṃ karoti.
तेन च समयेन अम्हाकं भगवा बोधिसत्तभूतो इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अधिगतज्झानाभिञ्ञो हिमवन्तस्स सामन्ता अञ्ञतरस्मिं अरञ्ञायतने विहरन्तो सोकसल्लसमप्पितं उब्बरिं दिब्बेन चक्खुना दिस्वा आकासेन आगन्त्वा दिस्समानरूपो आकासे ठत्वा तत्थ ठिते मनुस्से पुच्छि – ‘‘कस्सिदं आळाहनं, कस्सत्थाय चायं इत्थी ‘ब्रह्मदत्त, ब्रह्मदत्ता’ति कन्दन्ती परिदेवती’’ति। तं सुत्वा मनुस्सा ‘‘ब्रह्मदत्तो नाम पञ्चालानं राजा, सो आयुपरियोसाने कालमकासि, तस्सिदं आळाहनं, तस्स अयं अग्गमहेसी उब्बरी नाम ‘ब्रह्मदत्त, ब्रह्मदत्ता’ति तस्स नामं गहेत्वा कन्दन्ती परिदेवती’’ति आहंसु। तमत्थं दीपेन्ता सङ्गीतिकारा –
Tena ca samayena amhākaṃ bhagavā bodhisattabhūto isipabbajjaṃ pabbajitvā adhigatajjhānābhiñño himavantassa sāmantā aññatarasmiṃ araññāyatane viharanto sokasallasamappitaṃ ubbariṃ dibbena cakkhunā disvā ākāsena āgantvā dissamānarūpo ākāse ṭhatvā tattha ṭhite manusse pucchi – ‘‘kassidaṃ āḷāhanaṃ, kassatthāya cāyaṃ itthī ‘brahmadatta, brahmadattā’ti kandantī paridevatī’’ti. Taṃ sutvā manussā ‘‘brahmadatto nāma pañcālānaṃ rājā, so āyupariyosāne kālamakāsi, tassidaṃ āḷāhanaṃ, tassa ayaṃ aggamahesī ubbarī nāma ‘brahmadatta, brahmadattā’ti tassa nāmaṃ gahetvā kandantī paridevatī’’ti āhaṃsu. Tamatthaṃ dīpentā saṅgītikārā –
३६८.
368.
‘‘अहु राजा ब्रह्मदत्तो, पञ्चालानं रथेसभो।
‘‘Ahu rājā brahmadatto, pañcālānaṃ rathesabho;
अहोरत्तानमच्चया, राजा कालमक्रुब्बथ॥
Ahorattānamaccayā, rājā kālamakrubbatha.
३६९.
369.
‘‘तस्स आळाहनं गन्त्वा, भरिया कन्दति उब्बरि।
‘‘Tassa āḷāhanaṃ gantvā, bhariyā kandati ubbari;
ब्रह्मदत्तं अपस्सन्ती, ब्रह्मदत्ताति कन्दति॥
Brahmadattaṃ apassantī, brahmadattāti kandati.
३७०.
370.
‘‘इसि च तत्थ आगच्छि, सम्पन्नचरणो मुनि।
‘‘Isi ca tattha āgacchi, sampannacaraṇo muni;
सो च तत्थ अपुच्छित्थ, ये तत्थ सु समागता॥
So ca tattha apucchittha, ye tattha su samāgatā.
३७१.
371.
‘‘‘कस्स इदं आळाहनं, नानागन्धसमेरितं।
‘‘‘Kassa idaṃ āḷāhanaṃ, nānāgandhasameritaṃ;
कस्सायं कन्दति भरिया, इतो दूरगतं पतिं।
Kassāyaṃ kandati bhariyā, ito dūragataṃ patiṃ;
ब्रह्मदत्तं अपस्सन्ती, ब्रह्मदत्ताति कन्दति’॥
Brahmadattaṃ apassantī, brahmadattāti kandati’.
३७२.
372.
‘‘ते च तत्थ वियाकंसु, ये तत्थ सु समागता।
‘‘Te ca tattha viyākaṃsu, ye tattha su samāgatā;
ब्रह्मदत्तस्स भद्दन्ते, ब्रह्मदत्तस्स मारिस॥
Brahmadattassa bhaddante, brahmadattassa mārisa.
३७३.
373.
‘‘तस्स इदं आळाहनं, नानागन्धसमेरितं।
‘‘Tassa idaṃ āḷāhanaṃ, nānāgandhasameritaṃ;
तस्सायं कन्दति भरिया, इतो दूरगतं पतिं।
Tassāyaṃ kandati bhariyā, ito dūragataṃ patiṃ;
ब्रह्मदत्तं अपस्सन्ती, ब्रह्मदत्ताति कन्दती’’ति॥ – छ गाथा ठपेसुं।
Brahmadattaṃ apassantī, brahmadattāti kandatī’’ti. – cha gāthā ṭhapesuṃ;
३६८-९. तत्थ अहूति अहोसि। पञ्चालानन्ति पञ्चालरट्ठवासीनं, पञ्चालरट्ठस्सेव वा। एकोपि हि जनपदो जनपदिकानं राजकुमारानं वसेन रुळ्हिया ‘‘पञ्चालान’’न्ति बहुवचनेन निद्दिसीयति। रथेसभोति रथेसु उसभसदिसो, महारथोति अत्थो। तस्स आळाहनन्ति तस्स रञ्ञो सरीरस्स दड्ढट्ठानं।
368-9. Tattha ahūti ahosi. Pañcālānanti pañcālaraṭṭhavāsīnaṃ, pañcālaraṭṭhasseva vā. Ekopi hi janapado janapadikānaṃ rājakumārānaṃ vasena ruḷhiyā ‘‘pañcālāna’’nti bahuvacanena niddisīyati. Rathesabhoti rathesu usabhasadiso, mahārathoti attho. Tassa āḷāhananti tassa rañño sarīrassa daḍḍhaṭṭhānaṃ.
३७०. इसीति झानादीनं गुणानं एसनट्ठेन इसि। तत्थाति तस्मिं उब्बरिया ठितट्ठाने, सुसानेति अत्थो। आगच्छीति अगमासि। सम्पन्नचरणोति सीलसम्पदा, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्ञुता, जागरियानुयोगो, सद्धादयो सत्त सद्धम्मा, चत्तारि रूपावचरझानानीति इमेहि पन्नरसहि चरणसङ्खातेहि गुणेहि सम्पन्नो समन्नागतो, चरणसम्पन्नोति अत्थो। मुनीति अत्तहितञ्च परहितञ्च मुनाति जानातीति मुनि। सो च तत्थ अपुच्छित्थाति सो तस्मिं ठाने ठिते जने पटिपुच्छि। ये तत्थ सु समागताति ये मनुस्सा तत्थ सुसाने समागता। सूति निपातमत्तं। ‘‘ये तत्थासुं समागता’’ति वा पाठो। आसुन्ति अहेसुन्ति अत्थो।
370.Isīti jhānādīnaṃ guṇānaṃ esanaṭṭhena isi. Tatthāti tasmiṃ ubbariyā ṭhitaṭṭhāne, susāneti attho. Āgacchīti agamāsi. Sampannacaraṇoti sīlasampadā, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, saddhādayo satta saddhammā, cattāri rūpāvacarajhānānīti imehi pannarasahi caraṇasaṅkhātehi guṇehi sampanno samannāgato, caraṇasampannoti attho. Munīti attahitañca parahitañca munāti jānātīti muni. So ca tattha apucchitthāti so tasmiṃ ṭhāne ṭhite jane paṭipucchi. Ye tattha su samāgatāti ye manussā tattha susāne samāgatā. Sūti nipātamattaṃ. ‘‘Ye tatthāsuṃ samāgatā’’ti vā pāṭho. Āsunti ahesunti attho.
३७१. नानागन्धसमेरितन्ति नानाविधेहि गन्धेहि समन्ततो एरितं उपवासितं। इतोति मनुस्सलोकतो। दूरगतन्ति परलोकं गतत्ता वदति। ब्रह्मदत्ताति कन्दतीति ब्रह्मदत्ताति एवं नामसंकित्तनं कत्वा परिदेवनवसेन अव्हायति।
371.Nānāgandhasameritanti nānāvidhehi gandhehi samantato eritaṃ upavāsitaṃ. Itoti manussalokato. Dūragatanti paralokaṃ gatattā vadati. Brahmadattāti kandatīti brahmadattāti evaṃ nāmasaṃkittanaṃ katvā paridevanavasena avhāyati.
३७२-३. ब्रह्मदत्तस्स भद्दन्ते, ब्रह्मदत्तस्स मारिसाति मारिस, निरामयकायचित्त महामुनि ब्रह्मदत्तस्स रञ्ञो इदं आळाहनं, तस्सेव ब्रह्मदत्तस्स रञ्ञो अयं भरिया, भद्दं ते तस्स च ब्रह्मदत्तस्स भद्दं होतु, तादिसानं महेसीनं हितानुचिन्तनेन परलोके ठितानम्पि हितसुखं होतियेवाति अधिप्पायो।
372-3.Brahmadattassa bhaddante, brahmadattassa mārisāti mārisa, nirāmayakāyacitta mahāmuni brahmadattassa rañño idaṃ āḷāhanaṃ, tasseva brahmadattassa rañño ayaṃ bhariyā, bhaddaṃ te tassa ca brahmadattassa bhaddaṃ hotu, tādisānaṃ mahesīnaṃ hitānucintanena paraloke ṭhitānampi hitasukhaṃ hotiyevāti adhippāyo.
अथ सो तापसो तेसं वचनं सुत्वा अनुकम्पं उपादाय उब्बरिया सन्तिकं गन्त्वा तस्सा सोकविनोदनत्थं –
Atha so tāpaso tesaṃ vacanaṃ sutvā anukampaṃ upādāya ubbariyā santikaṃ gantvā tassā sokavinodanatthaṃ –
३७४.
374.
‘‘छळासीतिसहस्सानि, ब्रह्मदत्तस्सनामका।
‘‘Chaḷāsītisahassāni, brahmadattassanāmakā;
इमस्मिं आळाहने दड्ढा, तेसं कमनुसोचसी’’ति॥ –
Imasmiṃ āḷāhane daḍḍhā, tesaṃ kamanusocasī’’ti. –
गाथमाह । तत्थ छळासीतिसहस्सानीति छसहस्साधिकअसीतिसहस्ससङ्खा। ब्रह्मदत्तस्सनामकाति ब्रह्मदत्तोति एवंनामका। तेसं कमनुसोचसीति तेसं छळासीतिसहस्ससङ्खातानं ब्रह्मदत्तानं कतमं ब्रह्मदत्तं त्वं अनुसोचसि, कतमं पटिच्च ते सोको उप्पन्नोति पुच्छि।
Gāthamāha . Tattha chaḷāsītisahassānīti chasahassādhikaasītisahassasaṅkhā. Brahmadattassanāmakāti brahmadattoti evaṃnāmakā. Tesaṃ kamanusocasīti tesaṃ chaḷāsītisahassasaṅkhātānaṃ brahmadattānaṃ katamaṃ brahmadattaṃ tvaṃ anusocasi, katamaṃ paṭicca te soko uppannoti pucchi.
एवं पन तेन इसिना पुच्छिता उब्बरी अत्तना अधिप्पेतं ब्रह्मदत्तं आचिक्खन्ती –
Evaṃ pana tena isinā pucchitā ubbarī attanā adhippetaṃ brahmadattaṃ ācikkhantī –
३७५.
375.
‘‘यो राजा चूळनीपुत्तो, पञ्चालानं रथेसभो।
‘‘Yo rājā cūḷanīputto, pañcālānaṃ rathesabho;
तं भन्ते अनुसोचामि, भत्तारं सब्बकामद’’न्ति॥ –
Taṃ bhante anusocāmi, bhattāraṃ sabbakāmada’’nti. –
गाथमाह। तत्थ चूळनीपुत्तोति एवंनामस्स रञ्ञो पुत्तो। सब्बकामदन्ति मय्हं सब्बस्स इच्छितिच्छितस्स दातारं, सब्बेसं वा सत्तानं इच्छितदायकं।
Gāthamāha. Tattha cūḷanīputtoti evaṃnāmassa rañño putto. Sabbakāmadanti mayhaṃ sabbassa icchiticchitassa dātāraṃ, sabbesaṃ vā sattānaṃ icchitadāyakaṃ.
एवं उब्बरिया वुत्ते पुन तापसो –
Evaṃ ubbariyā vutte puna tāpaso –
३७६.
376.
‘‘सब्बेवाहेसुं राजानो, ब्रह्मदत्तस्सनामका।
‘‘Sabbevāhesuṃ rājāno, brahmadattassanāmakā;
सब्बेव चूळनीपुत्ता, पञ्चालानं रथेसभा॥
Sabbeva cūḷanīputtā, pañcālānaṃ rathesabhā.
३७७.
377.
‘‘सब्बेसं अनुपुब्बेन, महेसित्तमकारयि।
‘‘Sabbesaṃ anupubbena, mahesittamakārayi;
कस्मा पुरिमके हित्वा, पच्छिमं अनुसोचसी’’ति॥ – गाथाद्वयमाह।
Kasmā purimake hitvā, pacchimaṃ anusocasī’’ti. – gāthādvayamāha;
३७६. तत्थ सब्बेवाहेसुन्ति सब्बेव ते छळासीतिसहस्ससङ्खा राजानो ब्रह्मदत्तस्स नामका चूळनीपुत्ता पञ्चालानं रथेसभाव अहेसुं। इमे राजभावादयो विसेसा तेसु एकस्सापि नाहेसुं।
376. Tattha sabbevāhesunti sabbeva te chaḷāsītisahassasaṅkhā rājāno brahmadattassa nāmakā cūḷanīputtā pañcālānaṃ rathesabhāva ahesuṃ. Ime rājabhāvādayo visesā tesu ekassāpi nāhesuṃ.
३७७. महेसित्तमकारयीति त्वञ्च तेसं सब्बेसम्पि अनुपुब्बेन अग्गमहेसिभावं अकासि, अनुप्पत्ताति अत्थो। कस्माति गुणतो च सामिकभावतो च अविसिट्ठेसु एत्तकेसु जनेसु पुरिमके राजानो पहाय पच्छिमं एकंमेव कस्मा केन कारणेन अनुसोचसीति पुच्छि।
377.Mahesittamakārayīti tvañca tesaṃ sabbesampi anupubbena aggamahesibhāvaṃ akāsi, anuppattāti attho. Kasmāti guṇato ca sāmikabhāvato ca avisiṭṭhesu ettakesu janesu purimake rājāno pahāya pacchimaṃ ekaṃmeva kasmā kena kāraṇena anusocasīti pucchi.
तं सुत्वा उब्बरी संवेगजाता पुन तापसं –
Taṃ sutvā ubbarī saṃvegajātā puna tāpasaṃ –
३७८.
378.
‘‘आतुमे इत्थिभूताय, दीघरत्ताय मारिस।
‘‘Ātume itthibhūtāya, dīgharattāya mārisa;
यस्सा मे इत्थिभूताय, संसारे बहुभाससी’’ति॥ –
Yassā me itthibhūtāya, saṃsāre bahubhāsasī’’ti. –
गाथमाह। तत्थ आतुमेति अत्तनि। इत्थिभूतायाति इत्थिभावं उपगताय। दीघरत्तायाति दीघरत्तं। अयञ्हेत्थ अधिप्पायो – इत्थिभूताय अत्तनि सब्बकालं इत्थीयेव होति, उदाहु पुरिसभावम्पि उपगच्छतीति। यस्सा मे इत्थिभूतायाति यस्सा मय्हं इत्थिभूताय एवं ताव बहुसंसारे महेसिभावं महामुनि त्वं भाससि कथेसीति अत्थो। ‘‘आहु मे इत्थिभूताया’’ति वा पाठो। तत्थ आति अनुस्सरणत्थे निपातो। आहु मेति सयं अनुस्सरितं अञ्ञातमिदं मया, इत्थिभूताय इत्थिभावं उपगताय एवं मय्हं एत्तकं कालं अपरापरुप्पत्ति अहोसि। कस्मा? यस्मा यस्सा मे इत्थिभूताय सब्बेसं अनुपुब्बेन महेसित्तमकारयि, किं त्वं, महामुनि, संसारे बहुं भाससीति योजना।
Gāthamāha. Tattha ātumeti attani. Itthibhūtāyāti itthibhāvaṃ upagatāya. Dīgharattāyāti dīgharattaṃ. Ayañhettha adhippāyo – itthibhūtāya attani sabbakālaṃ itthīyeva hoti, udāhu purisabhāvampi upagacchatīti. Yassā me itthibhūtāyāti yassā mayhaṃ itthibhūtāya evaṃ tāva bahusaṃsāre mahesibhāvaṃ mahāmuni tvaṃ bhāsasi kathesīti attho. ‘‘Āhu me itthibhūtāyā’’ti vā pāṭho. Tattha āti anussaraṇatthe nipāto. Āhu meti sayaṃ anussaritaṃ aññātamidaṃ mayā, itthibhūtāya itthibhāvaṃ upagatāya evaṃ mayhaṃ ettakaṃ kālaṃ aparāparuppatti ahosi. Kasmā? Yasmā yassā me itthibhūtāya sabbesaṃ anupubbena mahesittamakārayi, kiṃ tvaṃ, mahāmuni, saṃsāre bahuṃ bhāsasīti yojanā.
तं सुत्वा तापसो अयं नियमो संसारे नत्थि ‘‘इत्थी इत्थीयेव होति, पुरिसो पुरिसो एवा’’ति दस्सेन्तो –
Taṃ sutvā tāpaso ayaṃ niyamo saṃsāre natthi ‘‘itthī itthīyeva hoti, puriso puriso evā’’ti dassento –
३७९.
379.
‘‘अहु इत्थी अहु पुरिसो, पसुयोनिम्पि आगमा।
‘‘Ahu itthī ahu puriso, pasuyonimpi āgamā;
एवमेतं अतीतानं, परियन्तो न दिस्सती’’ति॥ –
Evametaṃ atītānaṃ, pariyanto na dissatī’’ti. –
गाथमाह। तत्थ अहु इत्थी अहु पुरिसोति त्वं कदाचि इत्थीपि अहोसि, कदाचि पुरिसोपि अहोसि। न केवलं इत्थिपुरिसभावमेव, अथ खो पसु योनिम्पि अगमासि, कदाचि पसुभावम्पि अगमासि, तिरच्छानयोनिम्पि उपगता अहोसि। एवमेतं अतीतानं, परियन्तो न दिस्सतीति एवं यथावुत्तं एतं इत्थिभावं पुरिसभावं तिरच्छानादिभावञ्च उपगतानं अतीतानं अत्तभावानं परियन्तो ञाणचक्खुना महता उस्साहेन पस्सन्तानम्पि न दिस्सति। न केवलं तवेव, अथ खो सब्बेसम्पि संसारे परिब्भमन्तानं सत्तानं अत्तभावस्स परियन्तो न दिस्सतेव न पञ्ञायतेव। तेनाह भगवा –
Gāthamāha. Tattha ahu itthī ahu purisoti tvaṃ kadāci itthīpi ahosi, kadāci purisopi ahosi. Na kevalaṃ itthipurisabhāvameva, atha kho pasu yonimpi agamāsi, kadāci pasubhāvampi agamāsi, tiracchānayonimpi upagatā ahosi. Evametaṃ atītānaṃ, pariyanto na dissatīti evaṃ yathāvuttaṃ etaṃ itthibhāvaṃ purisabhāvaṃ tiracchānādibhāvañca upagatānaṃ atītānaṃ attabhāvānaṃ pariyanto ñāṇacakkhunā mahatā ussāhena passantānampi na dissati. Na kevalaṃ taveva, atha kho sabbesampi saṃsāre paribbhamantānaṃ sattānaṃ attabhāvassa pariyanto na dissateva na paññāyateva. Tenāha bhagavā –
‘‘अनमतग्गोयं, भिक्खवे, संसारो, पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरत’’न्ति (सं॰ नि॰ २.१२४)।
‘‘Anamataggoyaṃ, bhikkhave, saṃsāro, pubbā koṭi na paññāyati avijjānīvaraṇānaṃ sattānaṃ taṇhāsaṃyojanānaṃ sandhāvataṃ saṃsarata’’nti (saṃ. ni. 2.124).
एवं तेन तापसेन संसारस्स अपरियन्ततं कम्मस्सकतञ्च विभावेन्तेन देसितं धम्मं सुत्वा संसारे संविग्गहदया धम्मे च पसन्नमानसा विगतसोकसल्ला हुत्वा अत्तनो पसादं सोकविगमनञ्च पकासेन्ती –
Evaṃ tena tāpasena saṃsārassa apariyantataṃ kammassakatañca vibhāventena desitaṃ dhammaṃ sutvā saṃsāre saṃviggahadayā dhamme ca pasannamānasā vigatasokasallā hutvā attano pasādaṃ sokavigamanañca pakāsentī –
३८०.
380.
‘‘आदित्तं वत मं सन्तं, घतसित्तंव पावकं।
‘‘Ādittaṃ vata maṃ santaṃ, ghatasittaṃva pāvakaṃ;
वारिना विय ओसिञ्चं, सब्बं निब्बापये दरं॥
Vārinā viya osiñcaṃ, sabbaṃ nibbāpaye daraṃ.
३८१.
381.
‘‘अब्बही वत मे सल्लं, सोकं हदयनिस्सितं।
‘‘Abbahī vata me sallaṃ, sokaṃ hadayanissitaṃ;
यो मे सोकपरेताय, पतिसोकं अपानुदि॥
Yo me sokaparetāya, patisokaṃ apānudi.
३८२.
382.
‘‘साहं अब्बूळ्हसल्लास्मि, सीतिभूतास्मि निब्बुता।
‘‘Sāhaṃ abbūḷhasallāsmi, sītibhūtāsmi nibbutā;
न सोचामि न रोदामि, तव सुत्वा महामुनी’’ति॥ –
Na socāmi na rodāmi, tava sutvā mahāmunī’’ti. –
तिस्सो गाथा अभासि। तासं अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव।
Tisso gāthā abhāsi. Tāsaṃ attho heṭṭhā vuttoyeva.
इदानि संविग्गहदयाय उब्बरिया पटिपत्तिं दस्सेन्तो सत्था –
Idāni saṃviggahadayāya ubbariyā paṭipattiṃ dassento satthā –
३८३.
383.
‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, समणस्स सुभासितं।
‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, samaṇassa subhāsitaṃ;
पत्तचीवरमादाय, पब्बजि अनगारियं॥
Pattacīvaramādāya, pabbaji anagāriyaṃ.
३८४.
384.
‘‘सा च पब्बजिता सन्ता, अगारस्मा अनगारियं।
‘‘Sā ca pabbajitā santā, agārasmā anagāriyaṃ;
मेत्तचित्तं आभावेसि, ब्रह्मलोकूपपत्तिया॥
Mettacittaṃ ābhāvesi, brahmalokūpapattiyā.
३८५.
385.
‘‘गामा गामं विचरन्ती, निगमे राजधानियो।
‘‘Gāmā gāmaṃ vicarantī, nigame rājadhāniyo;
उरुवेळा नाम सो गामो, यत्थ कालमक्रुब्बथ॥
Uruveḷā nāma so gāmo, yattha kālamakrubbatha.
३८६.
386.
‘‘मेत्तचित्तं आभावेत्वा, ब्रह्मलोकूपपत्तिया।
‘‘Mettacittaṃ ābhāvetvā, brahmalokūpapattiyā;
इत्थिचित्तं विराजेत्वा, ब्रह्मलोकूपगा अहू’’ति॥ – चतस्सो गाथा अभासि।
Itthicittaṃ virājetvā, brahmalokūpagā ahū’’ti. – catasso gāthā abhāsi;
३८३-४. तत्थ तस्साति तस्स तापसस्स। सुभासितन्ति सुट्ठु भासितं, धम्मन्ति अत्थो। पब्बजिता सन्ताति पब्बज्जं उपगता समाना, पब्बजित्वा वा हुत्वा सन्तकायवाचा। मेत्तचित्तन्ति मेत्तासहगतं चित्तं। चित्तसीसेन मेत्तज्झानं वदति। ब्रह्मलोकूपपत्तियाति तञ्च सा मेत्तचित्तं भावेन्ती ब्रह्मलोकूपपत्तिया अभावेसि, न विपस्सनापादकादिअत्थं। अनुप्पन्ने हि बुद्धे ब्रह्मविहारादिके भावेन्ता तापसपरिब्बाजका यावदेव भवसम्पत्तिअत्थमेव भावेसुं।
383-4. Tattha tassāti tassa tāpasassa. Subhāsitanti suṭṭhu bhāsitaṃ, dhammanti attho. Pabbajitā santāti pabbajjaṃ upagatā samānā, pabbajitvā vā hutvā santakāyavācā. Mettacittanti mettāsahagataṃ cittaṃ. Cittasīsena mettajjhānaṃ vadati. Brahmalokūpapattiyāti tañca sā mettacittaṃ bhāventī brahmalokūpapattiyā abhāvesi, na vipassanāpādakādiatthaṃ. Anuppanne hi buddhe brahmavihārādike bhāventā tāpasaparibbājakā yāvadeva bhavasampattiatthameva bhāvesuṃ.
३८५-६. गामा गामन्ति गामतो अञ्ञं गामं। आभावेत्वाति वड्ढेत्वा ब्रूहेत्वा। ‘‘अभावेत्वा’’ति केचि पठन्ति, तेसं अ-कारो निपातमत्तं। इत्थिचित्तं विराजेत्वाति इत्थिभावे चित्तं अज्झासयं अभिरुचिं विराजेत्वा इत्थिभावे विरत्तचित्ता हुत्वा। ब्रह्मलोकूपगाति पटिसन्धिग्गहणवसेन ब्रह्मलोकं उपगमनका अहोसि। सेसं हेट्ठा वुत्तनयत्ता उत्तानमेव।
385-6.Gāmāgāmanti gāmato aññaṃ gāmaṃ. Ābhāvetvāti vaḍḍhetvā brūhetvā. ‘‘Abhāvetvā’’ti keci paṭhanti, tesaṃ a-kāro nipātamattaṃ. Itthicittaṃ virājetvāti itthibhāve cittaṃ ajjhāsayaṃ abhiruciṃ virājetvā itthibhāve virattacittā hutvā. Brahmalokūpagāti paṭisandhiggahaṇavasena brahmalokaṃ upagamanakā ahosi. Sesaṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānameva.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा तस्सा उपासिकाय सोकं विनोदेत्वा उपरि चतुसच्चदेसनं अकासि। सच्चपरियोसाने सा उपासिका सोतापत्तिफले पतिट्ठहि। सम्पत्तपरिसाय च देसना सात्थिका अहोसीति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā tassā upāsikāya sokaṃ vinodetvā upari catusaccadesanaṃ akāsi. Saccapariyosāne sā upāsikā sotāpattiphale patiṭṭhahi. Sampattaparisāya ca desanā sātthikā ahosīti.
उब्बरिपेतवत्थुवण्णना निट्ठिता।
Ubbaripetavatthuvaṇṇanā niṭṭhitā.
इति खुद्दक-अट्ठकथाय पेतवत्थुस्मिं
Iti khuddaka-aṭṭhakathāya petavatthusmiṃ
तेरसवत्थुपटिमण्डितस्स
Terasavatthupaṭimaṇḍitassa
दुतियस्स उब्बरिवग्गस्स अत्थसंवण्णना निट्ठिता।
Dutiyassa ubbarivaggassa atthasaṃvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पेतवत्थुपाळि • Petavatthupāḷi / १३. उब्बरिपेतवत्थु • 13. Ubbaripetavatthu
