| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४१३] ८. धूमकारिजातकवण्णना
[413] 8. Dhūmakārijātakavaṇṇanā
राजा अपुच्छि विधुरन्ति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलरञ्ञो आगन्तुकसङ्गहं आरब्भ कथेसि। सो किर एकस्मिं समये पवेणिआगतानं पोराणकयोधानं सङ्गहं अकत्वा अभिनवागतानं आगन्तुकानञ्ञेव सक्कारसम्मानं अकासि। अथस्स पच्चन्ते कुपिते युज्झनत्थाय गतस्स ‘‘आगन्तुका लद्धसक्कारा युज्झिस्सन्ती’’ति पोराणकयोधा न युज्झिंसु, ‘‘पोराणकयोधा युज्झिस्सन्ती’’ति आगन्तुकापि न युज्झिंसु। चोरा राजानं जिनिंसु। राजा पराजितो आगन्तुकसङ्गहदोसेन अत्तनो पराजितभावं ञत्वा सावत्थिं पच्चागन्त्वा ‘‘किं नु खो अहमेव एवं करोन्तो पराजितो, उदाहु अञ्ञेपि राजानो पराजितपुब्बाति दसबलं पुच्छिस्सामी’’ति भुत्तपातरासो जेतवनं गन्त्वा सक्कारं कत्वा सत्थारं वन्दित्वा तमत्थं पुच्छि। सत्था ‘‘न खो, महाराज, त्वमेवेको, पोराणकराजानोपि आगन्तुकसङ्गहं कत्वा पराजिता’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Rājāapucchi vidhuranti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarañño āgantukasaṅgahaṃ ārabbha kathesi. So kira ekasmiṃ samaye paveṇiāgatānaṃ porāṇakayodhānaṃ saṅgahaṃ akatvā abhinavāgatānaṃ āgantukānaññeva sakkārasammānaṃ akāsi. Athassa paccante kupite yujjhanatthāya gatassa ‘‘āgantukā laddhasakkārā yujjhissantī’’ti porāṇakayodhā na yujjhiṃsu, ‘‘porāṇakayodhā yujjhissantī’’ti āgantukāpi na yujjhiṃsu. Corā rājānaṃ jiniṃsu. Rājā parājito āgantukasaṅgahadosena attano parājitabhāvaṃ ñatvā sāvatthiṃ paccāgantvā ‘‘kiṃ nu kho ahameva evaṃ karonto parājito, udāhu aññepi rājāno parājitapubbāti dasabalaṃ pucchissāmī’’ti bhuttapātarāso jetavanaṃ gantvā sakkāraṃ katvā satthāraṃ vanditvā tamatthaṃ pucchi. Satthā ‘‘na kho, mahārāja, tvameveko, porāṇakarājānopi āgantukasaṅgahaṃ katvā parājitā’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते कुरुरट्ठे इन्दपत्थनगरे युधिट्ठिलगोत्तो धनञ्चयो नाम कोरब्यराजा रज्जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो तस्स पुरोहितकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा इन्दपत्थं पच्चागन्त्वा पितु अच्चयेन पुरोहितट्ठानं लभित्वा रञ्ञो अत्थधम्मानुसासको अहोसि, विधुरपण्डितोतिस्स नामं करिंसु। तदा धनञ्चयराजा पोराणकयोधे अगणेत्वा आगन्तुकानञ्ञेव सङ्गहं अकासि। तस्स पच्चन्ते कुपिते युज्झनत्थाय गतस्स ‘‘आगन्तुका जानिस्सन्ती’’ति नेव पोराणका युज्झिंसु, ‘‘पोराणका युज्झिस्सन्ती’’ति न आगन्तुका युज्झिंसु। राजा पराजितो इन्दपत्थमेव पच्चागन्त्वा ‘‘आगन्तुकसङ्गहस्स कतभावेन पराजितोम्ही’’ति चिन्तेसि। सो एकदिवसं ‘‘किं नु खो अहमेव आगन्तुकसङ्गहं कत्वा पराजितो, उदाहु अञ्ञेपि राजानो पराजितपुब्बा अत्थीति विधुरपण्डितं पुच्छिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तं राजुपट्ठानं आगन्त्वा निसिन्नं तमत्थं पुच्छि। अथस्स तं पुच्छनाकारं आविकरोन्तो सत्था उपड्ढं गाथमाह –
Atīte kururaṭṭhe indapatthanagare yudhiṭṭhilagotto dhanañcayo nāma korabyarājā rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto tassa purohitakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā indapatthaṃ paccāgantvā pitu accayena purohitaṭṭhānaṃ labhitvā rañño atthadhammānusāsako ahosi, vidhurapaṇḍitotissa nāmaṃ kariṃsu. Tadā dhanañcayarājā porāṇakayodhe agaṇetvā āgantukānaññeva saṅgahaṃ akāsi. Tassa paccante kupite yujjhanatthāya gatassa ‘‘āgantukā jānissantī’’ti neva porāṇakā yujjhiṃsu, ‘‘porāṇakā yujjhissantī’’ti na āgantukā yujjhiṃsu. Rājā parājito indapatthameva paccāgantvā ‘‘āgantukasaṅgahassa katabhāvena parājitomhī’’ti cintesi. So ekadivasaṃ ‘‘kiṃ nu kho ahameva āgantukasaṅgahaṃ katvā parājito, udāhu aññepi rājāno parājitapubbā atthīti vidhurapaṇḍitaṃ pucchissāmī’’ti cintetvā taṃ rājupaṭṭhānaṃ āgantvā nisinnaṃ tamatthaṃ pucchi. Athassa taṃ pucchanākāraṃ āvikaronto satthā upaḍḍhaṃ gāthamāha –
१२८.
128.
‘‘राजा अपुच्छि विधुरं, धम्मकामो युधिट्ठिलो’’ति॥
‘‘Rājā apucchi vidhuraṃ, dhammakāmo yudhiṭṭhilo’’ti.
तत्थ धम्मकामोति सुचरितधम्मप्पियो।
Tattha dhammakāmoti sucaritadhammappiyo.
‘‘अपि ब्राह्मण जानासि, को एको बहु सोचती’’ति –
‘‘Api brāhmaṇa jānāsi, ko eko bahu socatī’’ti –
सेसउपड्ढगाथाय पन अयमत्थो – अपि नाम, ब्राह्मण, त्वं जानासि ‘‘को इमस्मिं लोके
Sesaupaḍḍhagāthāya pana ayamattho – api nāma, brāhmaṇa, tvaṃ jānāsi ‘‘ko imasmiṃ loke
एको बहु सोचति, नानाकारणेन सोचती’’ति।
Eko bahu socati, nānākāraṇena socatī’’ti.
तं सुत्वा बोधिसत्तो ‘‘महाराज, किं सोको नाम तुम्हाकं सोको, पुब्बे धूमकारी नामेको अजपालब्राह्मणो महन्तं अजयूथं गहेत्वा अरञ्ञे वजं कत्वा तत्थ अजा ठपेत्वा अग्गिञ्च धूमञ्च कत्वा अजयूथं पटिजग्गन्तो खीरादीनि परिभुञ्जन्तो वसि। सो तत्थ आगते सुवण्णवण्णे सरभे दिस्वा तेसु सिनेहं कत्वा अजा अगणेत्वा अजानं सक्कारं सरभानं कत्वा सरदकाले सरभेसु पलायित्वा हिमवन्तं गतेसु अजासुपि नट्ठासु सरभे अपस्सन्तो सोकेन पण्डुरोगी हुत्वा जीवितक्खयं पत्तो, अयं आगन्तुकसङ्गहं कत्वा तुम्हेहि सतगुणेन सहस्सगुणेन सोचित्वा किलमित्वा विनासं पत्तो’’ति इदं उदाहरणं आनेत्वा दस्सेन्तो इमा गाथा आह –
Taṃ sutvā bodhisatto ‘‘mahārāja, kiṃ soko nāma tumhākaṃ soko, pubbe dhūmakārī nāmeko ajapālabrāhmaṇo mahantaṃ ajayūthaṃ gahetvā araññe vajaṃ katvā tattha ajā ṭhapetvā aggiñca dhūmañca katvā ajayūthaṃ paṭijagganto khīrādīni paribhuñjanto vasi. So tattha āgate suvaṇṇavaṇṇe sarabhe disvā tesu sinehaṃ katvā ajā agaṇetvā ajānaṃ sakkāraṃ sarabhānaṃ katvā saradakāle sarabhesu palāyitvā himavantaṃ gatesu ajāsupi naṭṭhāsu sarabhe apassanto sokena paṇḍurogī hutvā jīvitakkhayaṃ patto, ayaṃ āgantukasaṅgahaṃ katvā tumhehi sataguṇena sahassaguṇena socitvā kilamitvā vināsaṃ patto’’ti idaṃ udāharaṇaṃ ānetvā dassento imā gāthā āha –
१२९.
129.
‘‘ब्राह्मणो अजयूथेन, पहूतेजो वने वसं।
‘‘Brāhmaṇo ajayūthena, pahūtejo vane vasaṃ;
धूमं अकासि वासेट्ठो, रत्तिन्दिवमतन्दितो॥
Dhūmaṃ akāsi vāseṭṭho, rattindivamatandito.
१३०.
130.
‘‘तस्स तंधूमगन्धेन, सरभा मकसड्डिता।
‘‘Tassa taṃdhūmagandhena, sarabhā makasaḍḍitā;
वस्सावासं उपगच्छुं, धूमकारिस्स सन्तिके॥
Vassāvāsaṃ upagacchuṃ, dhūmakārissa santike.
१३१.
131.
‘‘सरभेसु मनं कत्वा, अजा सो नावबुज्झथ।
‘‘Sarabhesu manaṃ katvā, ajā so nāvabujjhatha;
आगच्छन्ती वजन्ती वा, तस्स ता विनसुं अजा॥
Āgacchantī vajantī vā, tassa tā vinasuṃ ajā.
१३२.
132.
‘‘सरभा सरदे काले, पहीनमकसे वने।
‘‘Sarabhā sarade kāle, pahīnamakase vane;
पाविसुं गिरिदुग्गानि, नदीनं पभवानि च॥
Pāvisuṃ giriduggāni, nadīnaṃ pabhavāni ca.
१३३.
133.
‘‘सरभे च गते दिस्वा, अजा च विभवं गता।
‘‘Sarabhe ca gate disvā, ajā ca vibhavaṃ gatā;
किसो च विवण्णो चासि, पण्डुरोगी च ब्राह्मणो॥
Kiso ca vivaṇṇo cāsi, paṇḍurogī ca brāhmaṇo.
१३४.
134.
‘‘एवं यो सं निरंकत्वा, आगन्तुं कुरुते पियं।
‘‘Evaṃ yo saṃ niraṃkatvā, āgantuṃ kurute piyaṃ;
सो एको बहु सोचति, धूमकारीव ब्राह्मणो’’ति॥
So eko bahu socati, dhūmakārīva brāhmaṇo’’ti.
तत्थ पहूतेजोति पहूतइन्धनो। धूमं अकासीति मक्खिकपरिपन्थहरणत्थाय अग्गिञ्च धूमञ्च अकासि। वासेट्ठोति तस्स गोत्तं। अतन्दितोति अनलसो हुत्वा। तंधूमगन्धेनाति तेन धूमगन्धेन। सरभाति सरभमिगा। मकसड्डिताति मकसेहि उपद्दुता पीळिता। सेसमक्खिकापि मकसग्गहणेनेव गहिता। वस्सावासन्ति वस्सारत्तवासं वसिंसु। मनं कत्वाति सिनेहं उप्पादेत्वा। नावबुज्झथाति अरञ्ञतो चरित्वा वजं आगच्छन्ती चेव वजतो अरञ्ञं गच्छन्ती च ‘‘एत्तका आगता, एत्तका अनागता’’ति न जानाति। तस्स ता विनसुन्ति तस्स ता एवं अपच्चवेक्खन्तस्स सीहपरिपन्थादितो अरक्खियमाना अजा सीहपरिपन्थादीहि विनस्सिंसु, सब्बाव विनट्ठा।
Tattha pahūtejoti pahūtaindhano. Dhūmaṃ akāsīti makkhikaparipanthaharaṇatthāya aggiñca dhūmañca akāsi. Vāseṭṭhoti tassa gottaṃ. Atanditoti analaso hutvā. Taṃdhūmagandhenāti tena dhūmagandhena. Sarabhāti sarabhamigā. Makasaḍḍitāti makasehi upaddutā pīḷitā. Sesamakkhikāpi makasaggahaṇeneva gahitā. Vassāvāsanti vassārattavāsaṃ vasiṃsu. Manaṃ katvāti sinehaṃ uppādetvā. Nāvabujjhathāti araññato caritvā vajaṃ āgacchantī ceva vajato araññaṃ gacchantī ca ‘‘ettakā āgatā, ettakā anāgatā’’ti na jānāti. Tassa tā vinasunti tassa tā evaṃ apaccavekkhantassa sīhaparipanthādito arakkhiyamānā ajā sīhaparipanthādīhi vinassiṃsu, sabbāva vinaṭṭhā.
नदीनं पभवानि चाति पब्बतेय्यानं नदीनं पभवट्ठानानि च पविट्ठा। विभवन्ति अभावं। अजा च विनासं पत्ता दिस्वा जानित्वा। किसो च विवण्णोति खीरादिदायिका अजा पहाय सरभे सङ्गण्हित्वा तेपि अपस्सन्तो उभतो परिहीनो सोकाभिभूतो किसो चेव दुब्बण्णो च अहोसि। एवं यो सं निरंकत्वाति एवं महाराज, यो सकं पोराणं अज्झत्तिकं जनं नीहरित्वा पहाय किस्मिञ्चि अगणेत्वा आगन्तुकं पियं करोति, सो तुम्हादिसो एको बहु सोचति, अयं ते मया दस्सितो धूमकारी ब्राह्मणो विय बहु सोचतीति।
Nadīnaṃ pabhavāni cāti pabbateyyānaṃ nadīnaṃ pabhavaṭṭhānāni ca paviṭṭhā. Vibhavanti abhāvaṃ. Ajā ca vināsaṃ pattā disvā jānitvā. Kiso ca vivaṇṇoti khīrādidāyikā ajā pahāya sarabhe saṅgaṇhitvā tepi apassanto ubhato parihīno sokābhibhūto kiso ceva dubbaṇṇo ca ahosi. Evaṃ yo saṃ niraṃkatvāti evaṃ mahārāja, yo sakaṃ porāṇaṃ ajjhattikaṃ janaṃ nīharitvā pahāya kismiñci agaṇetvā āgantukaṃ piyaṃ karoti, so tumhādiso eko bahu socati, ayaṃ te mayā dassito dhūmakārī brāhmaṇo viya bahu socatīti.
एवं महासत्तो राजानं सञ्ञापेन्तो कथेसि। सोपि सञ्ञत्तं गन्त्वा तस्स पसीदित्वा बहुं धनं अदासि। ततो पट्ठाय च अज्झत्तिकसङ्गहमेव करोन्तो दानादीनि पुञ्ञानि कत्वा सग्गपरायणो अहोसि।
Evaṃ mahāsatto rājānaṃ saññāpento kathesi. Sopi saññattaṃ gantvā tassa pasīditvā bahuṃ dhanaṃ adāsi. Tato paṭṭhāya ca ajjhattikasaṅgahameva karonto dānādīni puññāni katvā saggaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कोरब्यराजा आनन्दो अहोसि, धूमकारी पसेनदिकोसलो, विधुरपण्डितो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā korabyarājā ānando ahosi, dhūmakārī pasenadikosalo, vidhurapaṇḍito pana ahameva ahosi’’nti.
धूमकारिजातकवण्णना अट्ठमा।
Dhūmakārijātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४१३. धूमकारिजातकं • 413. Dhūmakārijātakaṃ
