| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
दिब्बचक्खुञाणकथा
Dibbacakkhuñāṇakathā
१३. सो एवं…पे॰… चुतूपपातञाणायाति चुतिया च उपपाते च ञाणाय; येन ञाणेन सत्तानं चुति च उपपातो च ञायति, तदत्थन्ति वुत्तं होति। चित्तं अभिनिन्नामेसिन्ति परिकम्मचित्तं नीहरिं। सो दिब्बेन…पे॰… पस्सामीति एत्थ पन पूरितपारमीनं महासत्तानं परिकम्मकरणं नत्थि। ते हि चित्ते अभिनिन्नामितमत्ते एव दिब्बेन चक्खुना सत्ते पस्सन्ति, आदिकम्मिककुलपुत्ता पन परिकम्मं कत्वा। तस्मा तेसं वसेन परिकम्मं वत्तब्बं सिया। तं पन वुच्चमानं अतिभारियं विनयनिदानं करोति; तस्मा तं न वदाम। अत्थिकेहि पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.४११) वुत्तनयेन गहेतब्बं। इध पन पाळिमेव वण्णयिस्साम।
13.Soevaṃ…pe… cutūpapātañāṇāyāti cutiyā ca upapāte ca ñāṇāya; yena ñāṇena sattānaṃ cuti ca upapāto ca ñāyati, tadatthanti vuttaṃ hoti. Cittaṃ abhininnāmesinti parikammacittaṃ nīhariṃ. So dibbena…pe… passāmīti ettha pana pūritapāramīnaṃ mahāsattānaṃ parikammakaraṇaṃ natthi. Te hi citte abhininnāmitamatte eva dibbena cakkhunā satte passanti, ādikammikakulaputtā pana parikammaṃ katvā. Tasmā tesaṃ vasena parikammaṃ vattabbaṃ siyā. Taṃ pana vuccamānaṃ atibhāriyaṃ vinayanidānaṃ karoti; tasmā taṃ na vadāma. Atthikehi pana visuddhimagge (visuddhi. 2.411) vuttanayena gahetabbaṃ. Idha pana pāḷimeva vaṇṇayissāma.
सोति सो अहं। दिब्बेनातिआदीसु दिब्बसदिसत्ता दिब्बं । देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तं पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं उपक्किलेसविनिमुत्तताय दूरेपि आरम्मणसम्पटिच्छनसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदञ्चापि वीरियभावनाबलनिब्बत्तं ञाणचक्खु तादिसमेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं, दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तना च दिब्बविहारसन्निस्सितत्तापि दिब्बं, आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्तापि दिब्बं, तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनेन महागतिकत्तापि दिब्बं। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। दस्सनट्ठेन चक्खु। चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खु। चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्धं। यो हि चुतिमत्तमेव पस्सति न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। यो उपपातमत्तमेव पस्सति न चुतिं, सो नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति। यो पन तदुभयं पस्सति, सो यस्मा दुविधम्पि तं दिट्ठिगतं अतिवत्तति, तस्मास्स तं दस्सनं दिट्ठिविसुद्धिहेतु होति। तदुभयञ्च भगवा अद्दस। तेनेतं वुत्तं – ‘‘चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्ध’’न्ति।
Soti so ahaṃ. Dibbenātiādīsu dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavinimuttatāya dūrepi ārammaṇasampaṭicchanasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attanā ca dibbavihārasannissitattāpi dibbaṃ, ālokapariggahena mahājutikattāpi dibbaṃ, tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhu. Cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu. Cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātamattameva passati na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigataṃ ativattati, tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Tadubhayañca bhagavā addasa. Tenetaṃ vuttaṃ – ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti.
एकादसउपक्किलेसविरहतो वा विसुद्धं। भगवतो हि एकादसपक्किलेसविरहितं दिब्बचक्खु। यथाह – ‘‘सो खो अहं, अनुरुद्ध, ‘विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति इति विदित्वा विचिकिच्छं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं। अमनसिकारो…पे॰… थिनमिद्धं… छम्भितत्तं… उप्पिलं… दुट्ठुल्लं… अच्चारद्धवीरियं… अतिलीनवीरियं… अभिजप्पा… नानत्तसञ्ञा… ‘अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति इति विदित्वा अतिनिज्झायितत्तं रूपानं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहिं। सो खो अहं, अनुरुद्ध, अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो ओभासञ्हि खो सञ्जानामि, न च रूपानि पस्सामि। रूपानि हि खो पस्सामि, न च ओभासं सञ्जानामी’’ति (म॰ नि॰ ३.२४२-२४३) एवमादि। तदेवं एकादसुपक्किलेसविरहतो विसुद्धं।
Ekādasaupakkilesavirahato vā visuddhaṃ. Bhagavato hi ekādasapakkilesavirahitaṃ dibbacakkhu. Yathāha – ‘‘so kho ahaṃ, anuruddha, ‘vicikicchā cittassa upakkileso’ti iti viditvā vicikicchaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ. Amanasikāro…pe… thinamiddhaṃ… chambhitattaṃ… uppilaṃ… duṭṭhullaṃ… accāraddhavīriyaṃ… atilīnavīriyaṃ… abhijappā… nānattasaññā… ‘atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkileso’ti iti viditvā atinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ cittassa upakkilesaṃ pajahiṃ. So kho ahaṃ, anuruddha, appamatto ātāpī pahitatto viharanto obhāsañhi kho sañjānāmi, na ca rūpāni passāmi. Rūpāni hi kho passāmi, na ca obhāsaṃ sañjānāmī’’ti (ma. ni. 3.242-243) evamādi. Tadevaṃ ekādasupakkilesavirahato visuddhaṃ.
मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेन अतिक्कन्तमानुसकं; मानुसकं वा मंसचक्खुं अतिक्कन्तत्ता अतिक्कन्तमानुसकन्ति वेदितब्बं। तेन दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन।
Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ; mānusakaṃ vā maṃsacakkhuṃ atikkantattā atikkantamānusakanti veditabbaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
सत्ते पस्सामीति मनुस्समंसचक्खुना विय सत्ते पस्सामि दक्खामि ओलोकेमि। चवमाने उपपज्जमानेति एत्थ चुतिक्खणे वा उपपत्तिक्खणे वा दिब्बचक्खुना दट्ठुं न सक्का, ये पन आसन्नचुतिका इदानि चविस्सन्ति ते चवमाना। ये च गहितपटिसन्धिका सम्पतिनिब्बत्ता वा, ते उपपज्जमानाति अधिप्पेता। ते एवरूपे चवमाने उपपज्जमाने च पस्सामीति दस्सेति। हीनेति मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता हीनानं जातिकुलभोगादीनं वसेन हीळिते ओहीळिते उञ्ञाते अवञ्ञाते। पणीतेति अमोहनिस्सन्दयुत्तत्ता तब्बिपरीते। सुवण्णेति अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता इट्ठकन्तमनापवण्णयुत्ते। दुब्बण्णेति दोसनिस्सन्दयुत्तत्ता अनिट्ठाकन्तअमनापवण्णयुत्ते; अभिरूपे विरूपेतिपि अत्थो। सुगतेति सुगतिगते, अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने। दुग्गतेति दुग्गतिगते, लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपाने। यथाकम्मूपगेति यं यं कम्मं उपचितं तेन तेन उपगते। तत्थ पुरिमेहि ‘‘चवमाने’’तिआदीहि दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तं; इमिना पन पदेन यथाकम्मूपगञाणकिच्चं।
Sattepassāmīti manussamaṃsacakkhunā viya satte passāmi dakkhāmi olokemi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe vā upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunā daṭṭhuṃ na sakkā, ye pana āsannacutikā idāni cavissanti te cavamānā. Ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā vā, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne upapajjamāne ca passāmīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite ohīḷite uññāte avaññāte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantaamanāpavaṇṇayutte; abhirūpe virūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapāne. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ tena tena upagate. Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ; iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ.
तस्स च ञाणस्स अयमुप्पत्तिक्कमो – सो हेट्ठा निरयाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नेरयिकसत्ते पस्सति महन्तं दुक्खमनुभवमाने, तं दस्सनं दिब्बचक्खुकिच्चमेव। सो एवं मनसि करोति – ‘‘किन्नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं दुक्खमनुभवन्ती’’ति? अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तं कम्मारम्मणं ञाणं उप्पज्जति। तथा उपरि देवलोकाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नन्दनवन-मिस्सकवन-फारुसकवनादीसु सत्ते पस्सति महासम्पत्तिं अनुभवमाने। तम्पि दस्सनं दिब्बचक्खुकिच्चमेव। सो एवं मनसि करोति – ‘‘किन्नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं सम्पत्तिं अनुभवन्ती’’ति? अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तंकम्मारम्मणं ञाणं उप्पज्जति। इदं यथाकम्मूपगञाणं नाम। इमस्स विसुं परिकम्मं नाम नत्थि। यथा चिमस्स, एवं अनागतंसञाणस्सपि। दिब्बचक्खुपादकानेव हि इमानि दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ति।
Tassa ca ñāṇassa ayamuppattikkamo – so heṭṭhā nirayābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nerayikasatte passati mahantaṃ dukkhamanubhavamāne, taṃ dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti – ‘‘kinnu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ dukkhamanubhavantī’’ti? Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃ kammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Tathā upari devalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nandanavana-missakavana-phārusakavanādīsu satte passati mahāsampattiṃ anubhavamāne. Tampi dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti – ‘‘kinnu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ sampattiṃ anubhavantī’’ti? Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇaṃ uppajjati. Idaṃ yathākammūpagañāṇaṃ nāma. Imassa visuṃ parikammaṃ nāma natthi. Yathā cimassa, evaṃ anāgataṃsañāṇassapi. Dibbacakkhupādakāneva hi imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti.
कायदुच्चरितेनातिआदीसु दुट्ठु चरितं दुट्ठं वा चरितं किलेसपूतिकत्ताति दुच्चरितं; कायेन दुच्चरितं, कायतो वा उप्पन्नं दुच्चरितन्ति कायदुच्चरितं। एवं वचीमनोदुच्चरितानिपि दट्ठब्बानि। समन्नागताति समङ्गीभूता। अरियानं उपवादकाति बुद्ध-पच्चेकबुद्ध-बुद्धसावकानं अरियानं अन्तमसो गिहिसोतापन्नानम्पि अनत्थकामा हुत्वा अन्तिमवत्थुना वा गुणपरिधंसनेन वा उपवादका; अक्कोसका, गरहकाति वुत्तं होति। तत्थ ‘‘नत्थि इमेसं समणधम्मो, अस्समणा एते’’ति वदन्तो अन्तिमवत्थुना उपवदति। ‘‘नत्थि इमेसं झानं वा विमोक्खो वा मग्गो वा फलं वा’’ति वदन्तो गुणपरिधंसनेन उपवदतीति वेदितब्बो। सो च जानं वा उपवदेय्य अजानं वा, उभयथापि अरियूपवादोव होति। भारियं कम्मं सग्गावरणं मग्गावरणञ्च, सतेकिच्छं पन होति। तस्स च आविभावत्थं इदं वत्थुमुदाहरन्ति –
Kāyaduccaritenātiādīsu duṭṭhu caritaṃ duṭṭhaṃ vā caritaṃ kilesapūtikattāti duccaritaṃ; kāyena duccaritaṃ, kāyato vā uppannaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Evaṃ vacīmanoduccaritānipi daṭṭhabbāni. Samannāgatāti samaṅgībhūtā. Ariyānaṃ upavādakāti buddha-paccekabuddha-buddhasāvakānaṃ ariyānaṃ antamaso gihisotāpannānampi anatthakāmā hutvā antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā; akkosakā, garahakāti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘natthi imesaṃ samaṇadhammo, assamaṇā ete’’ti vadanto antimavatthunā upavadati. ‘‘Natthi imesaṃ jhānaṃ vā vimokkho vā maggo vā phalaṃ vā’’ti vadanto guṇaparidhaṃsanena upavadatīti veditabbo. So ca jānaṃ vā upavadeyya ajānaṃ vā, ubhayathāpi ariyūpavādova hoti. Bhāriyaṃ kammaṃ saggāvaraṇaṃ maggāvaraṇañca, satekicchaṃ pana hoti. Tassa ca āvibhāvatthaṃ idaṃ vatthumudāharanti –
‘‘अञ्ञतरस्मिं किर गामे एको थेरो च दहरभिक्खु च पिण्डाय चरन्ति। ते पठमघरेयेव उळुङ्कमत्तं उण्हयागुं लभिंसु। थेरस्स च कुच्छिवातो अत्थि। सो चिन्तेसि – ‘अयं यागु मय्हं सप्पाया, याव न सीतला होति ताव नं पिवामी’ति। सो मनुस्सेहि उम्मारत्थाय आहटे दारुक्खन्धे निसीदित्वा तं पिवि। इतरो तं जिगुच्छि – ‘अतिच्छातो वतायं महल्लको अम्हाकं लज्जितब्बकं अकासी’ति। थेरो गामे चरित्वा विहारं गन्त्वा दहरभिक्खुं आह – ‘अत्थि ते, आवुसो, इमस्मिं सासने पतिट्ठा’ति? ‘आम, भन्ते, सोतापन्नो अह’न्ति। ‘तेन हावुसो, उपरिमग्गत्थाय वायामं मा अकासि, खीणासवो तया उपवदितो’ति। सो तं खमापेसि। तेनस्स तं पाकतिकं अहोसि’’। तस्मा यो अञ्ञोपि अरियं उपवदति, तेन गन्त्वा सचे अत्तना वुड्ढतरो होति, ‘‘अहं आयस्मन्तं इदञ्चिदञ्च अवचं, तं मे खमाही’’ति खमापेतब्बो। सचे नवकतरो होति , वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते तुम्हे इदञ्चिदञ्च अवचं, तं मे खमथा’’ति खमापेतब्बो। सचे सो नक्खमति दिसापक्कन्तो वा होति, ये तस्मिं विहारे भिक्खू वसन्ति तेसं सन्तिकं गन्त्वा सचे अत्तना वुड्ढतरो होति ठितकेनेव, सचे नवकतरो उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं, भन्ते, असुकं नाम आयस्मन्तं इदञ्चिदञ्च अवचं, खमतु मे सो आयस्मा’’ति एवं वदन्तेन खमापेतब्बो। सचे सो परिनिब्बुतो होति, परिनिब्बुतमञ्चट्ठानं गन्त्वा याव सिवथिकं गन्त्वापि खमापेतब्बो। एवं कते सग्गावरणञ्च मग्गावरणञ्च न होति, पाकतिकमेव होति।
‘‘Aññatarasmiṃ kira gāme eko thero ca daharabhikkhu ca piṇḍāya caranti. Te paṭhamaghareyeva uḷuṅkamattaṃ uṇhayāguṃ labhiṃsu. Therassa ca kucchivāto atthi. So cintesi – ‘ayaṃ yāgu mayhaṃ sappāyā, yāva na sītalā hoti tāva naṃ pivāmī’ti. So manussehi ummāratthāya āhaṭe dārukkhandhe nisīditvā taṃ pivi. Itaro taṃ jigucchi – ‘aticchāto vatāyaṃ mahallako amhākaṃ lajjitabbakaṃ akāsī’ti. Thero gāme caritvā vihāraṃ gantvā daharabhikkhuṃ āha – ‘atthi te, āvuso, imasmiṃ sāsane patiṭṭhā’ti? ‘Āma, bhante, sotāpanno aha’nti. ‘Tena hāvuso, uparimaggatthāya vāyāmaṃ mā akāsi, khīṇāsavo tayā upavadito’ti. So taṃ khamāpesi. Tenassa taṃ pākatikaṃ ahosi’’. Tasmā yo aññopi ariyaṃ upavadati, tena gantvā sace attanā vuḍḍhataro hoti, ‘‘ahaṃ āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamāhī’’ti khamāpetabbo. Sace navakataro hoti , vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ bhante tumhe idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamathā’’ti khamāpetabbo. Sace so nakkhamati disāpakkanto vā hoti, ye tasmiṃ vihāre bhikkhū vasanti tesaṃ santikaṃ gantvā sace attanā vuḍḍhataro hoti ṭhitakeneva, sace navakataro ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ, bhante, asukaṃ nāma āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, khamatu me so āyasmā’’ti evaṃ vadantena khamāpetabbo. Sace so parinibbuto hoti, parinibbutamañcaṭṭhānaṃ gantvā yāva sivathikaṃ gantvāpi khamāpetabbo. Evaṃ kate saggāvaraṇañca maggāvaraṇañca na hoti, pākatikameva hoti.
मिच्छादिट्ठिकाति विपरीतदस्सना। मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानाति मिच्छादिट्ठिवसेन समादिन्ननानाविधकम्मा, ये च मिच्छादिट्ठिमूलकेसु कायकम्मादीसु अञ्ञेपि समादपेन्ति। तत्थ वचीदुच्चरितग्गहणेनेव अरियूपवादे, मनोदुच्चरितग्गहणेन च मिच्छादिट्ठिया सङ्गहितायपि इमेसं द्विन्नं पुन वचनं महासावज्जभावदस्सनत्थन्ति वेदितब्बं। महासावज्जो हि अरियूपवादो आनन्तरियसदिसो। यथाह – ‘‘सेय्यथापि, सारिपुत्त, भिक्खु सीलसम्पन्नो समाधिसम्पन्नो पञ्ञासम्पन्नो दिट्ठेव धम्मे अञ्ञं आराधेय्य; एवंसम्पदमिदं, सारिपुत्त, वदामि तं वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो, एवं निरये’’ति (म॰ नि॰ १.१४९)।
Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhivasena samādinnanānāvidhakammā, ye ca micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Tattha vacīduccaritaggahaṇeneva ariyūpavāde, manoduccaritaggahaṇena ca micchādiṭṭhiyā saṅgahitāyapi imesaṃ dvinnaṃ puna vacanaṃ mahāsāvajjabhāvadassanatthanti veditabbaṃ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo ānantariyasadiso. Yathāha – ‘‘seyyathāpi, sāriputta, bhikkhu sīlasampanno samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṃ ārādheyya; evaṃsampadamidaṃ, sāriputta, vadāmi taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā yathābhataṃ nikkhitto, evaṃ niraye’’ti (ma. ni. 1.149).
मिच्छादिट्ठितो च महासावज्जतरं नाम अञ्ञं नत्थि। यथाह – ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, एवं महासावज्जतरं, यथयिदं, मिच्छादिट्ठि। मिच्छादिट्ठिपरमानि, भिक्खवे, वज्जानी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०)।
Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi. Yathāha – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, evaṃ mahāsāvajjataraṃ, yathayidaṃ, micchādiṭṭhi. Micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, vajjānī’’ti (a. ni. 1.310).
कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तक्खन्धग्गहणे। अथवा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदा। परं मरणाति चुतिचित्ततो उद्धं। अपायन्ति एवमादि सब्बं निरयवेवचनं। निरयो हि सग्गमोक्खहेतुभूता पुञ्ञसम्मता अया अपेतत्ता, सुखानं वा आयस्स अभावा अपायो। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति; दोसबहुलताय वा दुट्ठेन कम्मुना निब्बत्ता गतीति दुग्गति। विवसा निपतन्ति एत्थ दुक्कटकारिनोति विनिपातो; विनस्सन्ता वा एत्थ निपतन्ति सम्भिज्जमानङ्गपच्चङ्गाति विनिपातो। नत्थि एत्थ अस्सादसञ्ञितो अयोति निरयो।
Kāyassa bhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattakkhandhaggahaṇe. Athavā kāyassa bhedāti jīvitindriyassupacchedā. Paraṃ maraṇāti cuticittato uddhaṃ. Apāyanti evamādi sabbaṃ nirayavevacanaṃ. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati; dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gatīti duggati. Vivasā nipatanti ettha dukkaṭakārinoti vinipāto; vinassantā vā ettha nipatanti sambhijjamānaṅgapaccaṅgāti vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.
अथ वा अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनिं दीपेति। तिरच्छानयोनि हि अपायो, सुगतिया अपेतत्ता; न दुग्गति, महेसक्खानं नागराजादीनं सम्भवतो। दुग्गतिग्गहणेन पेत्तिविसयं दीपेति। सो हि अपायो चेव दुग्गति च सुगतितो अपेतत्ता, दुक्खस्स च गतिभूतत्ता; न तु विनिपातो असुरसदिसं अविनिपतितत्ता। पेतमहिद्धिकानञ्हि विमानानिपि निब्बत्तन्ति। विनिपातग्गहणेन असुरकायं दीपेति। सो हि यथावुत्तेनत्थेन अपायो चेव दुग्गति च सब्बसमुस्सयेहि च विनिपतितत्ता विनिपातोति वुच्चति। निरयग्गहणेन अवीचि-आदिअनेकप्पकारं निरयमेव दीपेति। उपपन्नाति उपगता, तत्थ अभिनिब्बत्ताति अधिप्पायो। वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो।
Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti. Tiracchānayoni hi apāyo, sugatiyā apetattā; na duggati, mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayaṃ dīpeti. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā, dukkhassa ca gatibhūtattā; na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Petamahiddhikānañhi vimānānipi nibbattanti. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ dīpeti. So hi yathāvuttenatthena apāyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipatitattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīci-ādianekappakāraṃ nirayameva dīpeti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
अयं पन विसेसो – एत्थ सुगतिग्गहणेन मनुस्सगतिपि सङ्गय्हति। सग्गग्गहणेन देवगतियेव। तत्थ सुन्दरा गतीति सुगति। रूपादिविसयेहि सुट्ठु अग्गोति सग्गो। सो सब्बोपि लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति अयं वचनत्थो। विज्जाति दिब्बचक्खुञाणविज्जा। अविज्जाति सत्तानं चुतिपटिसन्धिपटिच्छादिका अविज्जा। सेसं वुत्तनयमेव। अयमेव हेत्थ विसेसो – यथा पुब्बेनिवासकथायं ‘‘पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणमुखतुण्डकेन पुब्बेनिवुत्थक्खन्धपअच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा’’ति वुत्तं; एवमिध ‘‘चुतूपपातञाणमुखतुण्डकेन चुतूपपातपटिच्छादकं अविज्जण्डकोसं पदालेत्वा’’ति वत्तब्बन्ति।
Ayaṃ pana viseso – ettha sugatiggahaṇena manussagatipi saṅgayhati. Saggaggahaṇena devagatiyeva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādivisayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti ayaṃ vacanattho. Vijjāti dibbacakkhuñāṇavijjā. Avijjāti sattānaṃ cutipaṭisandhipaṭicchādikā avijjā. Sesaṃ vuttanayameva. Ayameva hettha viseso – yathā pubbenivāsakathāyaṃ ‘‘pubbenivāsānussatiñāṇamukhatuṇḍakena pubbenivutthakkhandhapaacchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā’’ti vuttaṃ; evamidha ‘‘cutūpapātañāṇamukhatuṇḍakena cutūpapātapaṭicchādakaṃ avijjaṇḍakosaṃ padāletvā’’ti vattabbanti.
दिब्बचक्खुञाणकथा निट्ठिता।
Dibbacakkhuñāṇakathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना • Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना • Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā
