| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना
Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā
१३. ‘‘चुतूपपातञाणाया’’ति फलूपचारेन वुत्तं। इदञ्हि दिब्बचक्खुञाणं रूपारम्मणत्ता परित्तपच्चुप्पन्नअज्झत्तबहिद्धारम्मणं होति। न चुतिं वा पटिसन्धिं वा आरम्मणं करोति। तस्मा ‘‘यथाकम्मूपगे सत्ते पजानामी’’ति (पारा॰ १३) वचनं विय फलूपचारेनेव वुत्तमिदन्ति वेदितब्बं। दिब्बविहारसन्निस्सितत्ता कारणोपचारेन दिब्बं। इमिना पन केचि आचरिया ‘‘कुसलाकुसला चक्खू दिब्बचक्खु कामावचर’’न्ति वदन्ति, ते पटिसेधिता होन्ति। चतुत्थज्झानपञ्ञा हि एत्थ अधिप्पेता। महाजुतिकत्ता महागतिकत्ताति एतेसु ‘‘सद्दसत्थानुसारेना’’ति वुत्तं। एकादसन्नं उपक्किलेसानं एवं उप्पत्तिक्कमो उपक्किलेसभावो च वेदितब्बो, महासत्तस्स आलोकं वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुना नानाविधानि रूपानि दिस्वा ‘‘इदं नु खो कि’’न्ति विचिकिच्छा उदपादि, सो उपक्किलेसो उपक्किलेससुत्ते (म॰ नि॰ ३.२३६ आदयो) ‘‘विचिकिच्छाधिकरणञ्च पन मे समाधिम्हि चवि, समाधिम्हि चुते ओभासो अन्तरधायति दस्सनञ्च रूपान’’न्ति वचनतो। ततो ‘‘रूपानि मे पस्सतो विचिकिच्छा उप्पज्जति, इदानि न किञ्चि मनसि करिस्सामी’’ति चिन्तयतो अमनसिकारो, ततो किञ्चि अमनसिकरोन्तस्स थिनमिद्धं उदपादि, ततो तस्स पहानत्थं आलोकं वड्ढेत्वा रूपानि पस्सतो हिमवन्तादीसु दानवरक्खसादयो पस्सन्तस्स छम्भितत्तं उदपादि, ततो तस्स पहानत्थं ‘‘मया दिट्ठभयं पकतिया ओलोकियमानं नत्थि, अदिट्ठे किं नाम भय’’न्ति चिन्तयतो उप्पिलावितत्तं उदपादि। गण्ठिपदे पन ‘‘उप्पिलं दिब्बरूपदस्सेनेना’’ति वुत्तं, ‘‘तं दुवुत्तं परतो अभिजप्पावचनेन तदत्थसिद्धितो’’ति आचरियो वदति। ततो छम्भितत्तप्पहानत्थं ‘‘मया वीरियं दळ्हं पग्गहितं, तेन मे इदं उप्पिलं उप्पन्न’’न्ति वीरियं सिथिलं करोन्तस्स कायदुट्ठुल्लं कायदरथो कायालसियं उदपादि, ततो तं चजन्तस्स अच्चारद्धवीरियं उदपादि, तत्थ दोसं पस्सतो अतिलीनवीरियं उपदादि, ततो तं पहाय समप्पवत्तेन वीरियेन छम्भितत्तभया हिमवन्तादिट्ठानं पहाय देवलोकाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा देवसङ्घं पस्सतो तण्हासङ्खाता अभिजप्पा उदपादि, ततो ‘‘मय्हं एकजातिकरूपं मनसि करोन्तस्स अभिजप्पा उप्पन्ना, तस्मा दानि नानाविधं रूपं मनसि करिस्सामी’’ति कालेन देवलोकाभिमुखं, कालेन मनुस्सलोकाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नानाविधानि रूपानि मनसि करोतो नानत्तसञ्ञा उदपादि, ततो ‘‘नानाविधरूपानि मे मनसि करोन्तस्स नानत्तसञ्ञा उदपादि, तस्मा दानि अभिजप्पादिभया इट्ठादिनिमित्तग्गाहं पहाय एकजातिकमेव रूपं मनसि करिस्सामी’’ति तथा करोतो अभिनिज्झायितत्तं रूपानं उदपादि एवं पहीनउपक्किलेसस्सापि अनधिट्ठितत्ता। ओभासञ्हि खो जानामि, न च रूपानि पस्सामीतिआदि जातं।
13.‘‘Cutūpapātañāṇāyā’’ti phalūpacārena vuttaṃ. Idañhi dibbacakkhuñāṇaṃ rūpārammaṇattā parittapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇaṃ hoti. Na cutiṃ vā paṭisandhiṃ vā ārammaṇaṃ karoti. Tasmā ‘‘yathākammūpage satte pajānāmī’’ti (pārā. 13) vacanaṃ viya phalūpacāreneva vuttamidanti veditabbaṃ. Dibbavihārasannissitattā kāraṇopacārena dibbaṃ. Iminā pana keci ācariyā ‘‘kusalākusalā cakkhū dibbacakkhu kāmāvacara’’nti vadanti, te paṭisedhitā honti. Catutthajjhānapaññā hi ettha adhippetā. Mahājutikattā mahāgatikattāti etesu ‘‘saddasatthānusārenā’’ti vuttaṃ. Ekādasannaṃ upakkilesānaṃ evaṃ uppattikkamo upakkilesabhāvo ca veditabbo, mahāsattassa ālokaṃ vaḍḍhetvā dibbacakkhunā nānāvidhāni rūpāni disvā ‘‘idaṃ nu kho ki’’nti vicikicchā udapādi, so upakkileso upakkilesasutte (ma. ni. 3.236 ādayo) ‘‘vicikicchādhikaraṇañca pana me samādhimhi cavi, samādhimhi cute obhāso antaradhāyati dassanañca rūpāna’’nti vacanato. Tato ‘‘rūpāni me passato vicikicchā uppajjati, idāni na kiñci manasi karissāmī’’ti cintayato amanasikāro, tato kiñci amanasikarontassa thinamiddhaṃ udapādi, tato tassa pahānatthaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā rūpāni passato himavantādīsu dānavarakkhasādayo passantassa chambhitattaṃ udapādi, tato tassa pahānatthaṃ ‘‘mayā diṭṭhabhayaṃ pakatiyā olokiyamānaṃ natthi, adiṭṭhe kiṃ nāma bhaya’’nti cintayato uppilāvitattaṃ udapādi. Gaṇṭhipade pana ‘‘uppilaṃ dibbarūpadassenenā’’ti vuttaṃ, ‘‘taṃ duvuttaṃ parato abhijappāvacanena tadatthasiddhito’’ti ācariyo vadati. Tato chambhitattappahānatthaṃ ‘‘mayā vīriyaṃ daḷhaṃ paggahitaṃ, tena me idaṃ uppilaṃ uppanna’’nti vīriyaṃ sithilaṃ karontassa kāyaduṭṭhullaṃ kāyadaratho kāyālasiyaṃ udapādi, tato taṃ cajantassa accāraddhavīriyaṃ udapādi, tattha dosaṃ passato atilīnavīriyaṃ upadādi, tato taṃ pahāya samappavattena vīriyena chambhitattabhayā himavantādiṭṭhānaṃ pahāya devalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā devasaṅghaṃ passato taṇhāsaṅkhātā abhijappā udapādi, tato ‘‘mayhaṃ ekajātikarūpaṃ manasi karontassa abhijappā uppannā, tasmā dāni nānāvidhaṃ rūpaṃ manasi karissāmī’’ti kālena devalokābhimukhaṃ, kālena manussalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nānāvidhāni rūpāni manasi karoto nānattasaññā udapādi, tato ‘‘nānāvidharūpāni me manasi karontassa nānattasaññā udapādi, tasmā dāni abhijappādibhayā iṭṭhādinimittaggāhaṃ pahāya ekajātikameva rūpaṃ manasi karissāmī’’ti tathā karoto abhinijjhāyitattaṃ rūpānaṃ udapādi evaṃ pahīnaupakkilesassāpi anadhiṭṭhitattā. Obhāsañhi kho jānāmi, na ca rūpāni passāmītiādi jātaṃ.
तस्सत्थो – यदा परिकम्मोभासमेव मनसि करोमि, तदा ओभासं सञ्जानामि, दिब्बेन चक्खुना रूपानि न च पस्सामि, रूपदस्सनकाले च ओभासं न जानामीति। किमत्थमिदं वुत्तं, न हि एतं उपक्किसेसगतन्ति? न केवलं उपक्किलेसप्पजहनमेवेत्थ कत्तब्बं, येन इदं विसुद्धं होति, अञ्ञम्पि तदुत्तरि कत्तब्बं अत्थीति दस्सनत्थं। विचिकिच्छा चित्तस्स उपक्किलेसोतिआदीसु ‘‘इमे धम्मा उपक्किलेसाति आदीनवदस्सनेन पजहिं, न मय्हं तदा उप्पन्नत्ता’’ति केचि वदन्ति। मानुसकं वाति इमिना सभावातिक्कमं दस्सेति। मंसचक्खुना वियाति इमिना परियत्तिग्गहणं, वण्णमत्तारम्मणतञ्च उपमेति। वण्णमत्ते हेत्थ सत्त-सद्दो, न ‘‘सब्बे सत्ता आहारट्ठितिका’’ति (अ॰ नि॰ १०.२७) एत्थ विय सब्बसङ्खतेसु, हीनजातिआदयो मोहस्स निस्सन्दो विपाको। कायदुच्चरितेन समन्नागता पुब्बे अतीतभवे अहेसुं, सम्पति निरयं उपपन्नाति एवं पाठसेसेन सम्बन्धो वेदितब्बो। ‘‘यथाकम्मूपगञाणञ्हि एकन्तमतीतारम्मणं, दिब्बचक्खु पच्चुप्पन्नारम्मण’’न्ति उभिन्नं किच्चवसेन वुत्तं। महल्लकोति समणानं सारुप्पमसारुप्पं, लोकाचारं वा न जानातीति अधिप्पायेन वुत्तत्ता गुणपरिधंसनेन गरहतीति वेदितब्बं। ‘‘नियतो सम्बोधिपरायनो’’ति (सं॰ नि॰ २.४१; ५.९९८, १००४) वुत्तो अरियपुग्गलो मग्गावरणं कातुं समत्थं फरुसवचनं यदि कथेय्य, अपायगमनीयम्पि करेय्य, तेन सो अपायुपगोपि भवेय्य, तस्मा उपपरिक्खितब्बन्ति एके। ‘‘वायामं मा अकासीति थेरेन वुत्तत्ता मग्गावरणं करोती’’ति वदन्ति। पुब्बेव सोतापन्नेन अपायद्वारो पिहितो, तस्मास्स सग्गावरणं नत्थि। ‘‘पाकतिकन्ति पवत्तिविपाकं अहोसी’’ति वदन्ति। ‘‘वुद्धि हेसा, भिक्खवे, अरियस्स विनये, यो अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोती’’ति (म॰ नि॰ ३.३७०; दी॰ नि॰ १.२५१) वचनतो पाकतिकं अहोसीति एके। सचे सो न खमतीति सोतापन्नादीनं खन्तिगुणस्स मन्दताय वा आयतिं तस्स सुट्ठु संवरत्थाय वा अक्खमनं सन्धाय वुत्तं। सुखानं वा आयस्स आरम्मणादिनो अभावा कालकञ्चिका असुरा होन्ति। ‘‘इतो भो सुगतिं गच्छा’’ति (इतिवु॰ ८३) वचनतो मनुस्सगतिपि। दिब्बचक्खुञाणविज्जाति दिब्बचक्खुमेव दस्सनट्ठेन ञाणं, तस्स तस्स अत्थस्स विन्दनट्ठेन विज्जाति अत्थो।
Tassattho – yadā parikammobhāsameva manasi karomi, tadā obhāsaṃ sañjānāmi, dibbena cakkhunā rūpāni na ca passāmi, rūpadassanakāle ca obhāsaṃ na jānāmīti. Kimatthamidaṃ vuttaṃ, na hi etaṃ upakkisesagatanti? Na kevalaṃ upakkilesappajahanamevettha kattabbaṃ, yena idaṃ visuddhaṃ hoti, aññampi taduttari kattabbaṃ atthīti dassanatthaṃ. Vicikicchā cittassa upakkilesotiādīsu ‘‘ime dhammā upakkilesāti ādīnavadassanena pajahiṃ, na mayhaṃ tadā uppannattā’’ti keci vadanti. Mānusakaṃ vāti iminā sabhāvātikkamaṃ dasseti. Maṃsacakkhunāviyāti iminā pariyattiggahaṇaṃ, vaṇṇamattārammaṇatañca upameti. Vaṇṇamatte hettha satta-saddo, na ‘‘sabbe sattā āhāraṭṭhitikā’’ti (a. ni. 10.27) ettha viya sabbasaṅkhatesu, hīnajātiādayo mohassa nissando vipāko. Kāyaduccaritena samannāgatā pubbe atītabhave ahesuṃ, sampati nirayaṃ upapannāti evaṃ pāṭhasesena sambandho veditabbo. ‘‘Yathākammūpagañāṇañhi ekantamatītārammaṇaṃ, dibbacakkhu paccuppannārammaṇa’’nti ubhinnaṃ kiccavasena vuttaṃ. Mahallakoti samaṇānaṃ sāruppamasāruppaṃ, lokācāraṃ vā na jānātīti adhippāyena vuttattā guṇaparidhaṃsanena garahatīti veditabbaṃ. ‘‘Niyato sambodhiparāyano’’ti (saṃ. ni. 2.41; 5.998, 1004) vutto ariyapuggalo maggāvaraṇaṃ kātuṃ samatthaṃ pharusavacanaṃ yadi katheyya, apāyagamanīyampi kareyya, tena so apāyupagopi bhaveyya, tasmā upaparikkhitabbanti eke. ‘‘Vāyāmaṃ mā akāsīti therena vuttattā maggāvaraṇaṃ karotī’’ti vadanti. Pubbeva sotāpannena apāyadvāro pihito, tasmāssa saggāvaraṇaṃ natthi. ‘‘Pākatikanti pavattivipākaṃ ahosī’’ti vadanti. ‘‘Vuddhi hesā, bhikkhave, ariyassa vinaye, yo accayaṃ accayato disvā yathādhammaṃ paṭikarotī’’ti (ma. ni. 3.370; dī. ni. 1.251) vacanato pākatikaṃ ahosīti eke. Sace so na khamatīti sotāpannādīnaṃ khantiguṇassa mandatāya vā āyatiṃ tassa suṭṭhu saṃvaratthāya vā akkhamanaṃ sandhāya vuttaṃ. Sukhānaṃ vā āyassa ārammaṇādino abhāvā kālakañcikā asurā honti. ‘‘Ito bho sugatiṃ gacchā’’ti (itivu. 83) vacanato manussagatipi. Dibbacakkhuñāṇavijjāti dibbacakkhumeva dassanaṭṭhena ñāṇaṃ, tassa tassa atthassa vindanaṭṭhena vijjāti attho.
दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना निट्ठिता।
Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / दिब्बचक्खुञाणकथा • Dibbacakkhuñāṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / दिब्बचक्खुञाणकथा • Dibbacakkhuñāṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / दिब्बचक्खुञाणकथावण्णना • Dibbacakkhuñāṇakathāvaṇṇanā
