| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
५४. दिब्बचक्खुञाणनिद्देसवण्णना
54. Dibbacakkhuñāṇaniddesavaṇṇanā
१०६. दिब्बचक्खुञाणनिद्देसे आलोकसञ्ञं मनसि करोतीति दिवा वा रत्तिं वा सूरियजोतिचन्दमणिआलोकं आलोकोति मनसि करोति। एवं मनसिकरोन्तो च आलोकोति सञ्ञं मनसि पवत्तनतो ‘‘आलोकसञ्ञं मनसि करोती’’ति वुच्चति। दिवासञ्ञं अधिट्ठातीति एवं आलोकसञ्ञं मनसिकरित्वा दिवाति सञ्ञं ठपेति। यथा दिवा तथा रत्तिन्ति यथा दिवा आलोको दिट्ठो, तथेव रत्तिम्पि मनसि करोति। यथा रत्तिं तथा दिवाति यथा रत्तिं आलोको दिट्ठो, तथेव दिवापि मनसि करोति। इति विवटेन चेतसाति एवं अपिहितेन चित्तेन। अपरियोनद्धेनाति समन्ततो अनद्धेन। सप्पभासं चित्तं भावेतीति सओभासं चित्तं वड्ढेति। एतेन दिब्बचक्खुस्स परिकम्मालोकारम्मणं चित्तं कथितं। आलोककसिणारम्मणं चतुत्थज्झानमेव वा सन्धाय वुत्तं। तस्सेवं भावयतो ओभासजातं चित्तं होति विगतन्धकारावरणं। तेन हि दिब्बचक्खुं उप्पादेतुकामेन आदिकम्मिकेन कुलपुत्तेन इमिस्सायेव पाळिया अनुसारेन कसिणारम्मणं अभिञ्ञापादकज्झानं सब्बाकारेन अभिनीहारक्खमं कत्वा ‘‘तेजोकसिणं ओदातकसिणं आलोककसिण’’न्ति इमेसु तीसु कसिणेसु अञ्ञतरं आसन्नं कातब्बं, उपचारज्झानगोचरं कत्वा वड्ढेत्वा ठपेतब्बं, न तत्थ अप्पना उप्पादेतब्बाति अधिप्पायो। सचे हि उप्पादेति, पादकज्झाननिस्सयं होति, न परिकम्मनिस्सयं। इमेसु च पन तीसु आलोककसिणंयेव सेट्ठतरं, तदनुलोमेन पन इतरं कसिणद्वयम्पि वुत्तं। तस्मा आलोककसिणं इतरेसं वा अञ्ञतरं आरम्मणं कत्वा चत्तारि झानानि उप्पादेत्वा पुन उपचारभूमियंयेव ठत्वा कसिणं वड्ढेतब्बं। वड्ढितवड्ढितट्ठानस्स अन्तोयेव रूपगतं पस्सितब्बं। रूपगतं पस्सतो पनस्स तेन ब्यापारेन परिकम्मचित्तेन आलोकफरणं अकुब्बतो परिकम्मस्स वारो अतिक्कमति, ततो आलोको अन्तरधायति, तस्मिं अन्तरहिते रूपगतम्पि न दिस्सति। अथानेन पुनप्पुनं पादकज्झानमेव पविसित्वा ततो वुट्ठाय आलोको फरितब्बो। एवं अनुक्कमेन आलोको थामगतो होतीति। ‘‘एत्थ आलोको होतू’’ति यत्तकं ठानं परिच्छिन्दति, तत्थ आलोको तिट्ठतियेव। दिवसम्पि निसीदित्वा पस्सतो रूपदस्सनं होति। तत्थ यदा तस्स भिक्खुनो मंसचक्खुस्स अनापाथगतं अन्तोकुच्छिगतं हदयवत्थुनिस्सितं हेट्ठापथवीतलनिस्सितं तिरोकुट्टपब्बतपाकारगतं परचक्कवाळगतन्ति इदं रूपं ञाणचक्खुस्स आपाथं आगच्छति, मंसचक्खुना दिस्समानं विय होति, तदा दिब्बचक्खु उप्पन्नं होति। तदेव चेत्थ रूपदस्सनसमत्थं, न पुब्बभागचित्तानि।
106. Dibbacakkhuñāṇaniddese ālokasaññaṃ manasi karotīti divā vā rattiṃ vā sūriyajoticandamaṇiālokaṃ ālokoti manasi karoti. Evaṃ manasikaronto ca ālokoti saññaṃ manasi pavattanato ‘‘ālokasaññaṃ manasi karotī’’ti vuccati. Divāsaññaṃ adhiṭṭhātīti evaṃ ālokasaññaṃ manasikaritvā divāti saññaṃ ṭhapeti. Yathādivā tathā rattinti yathā divā āloko diṭṭho, tatheva rattimpi manasi karoti. Yathā rattiṃ tathā divāti yathā rattiṃ āloko diṭṭho, tatheva divāpi manasi karoti. Iti vivaṭena cetasāti evaṃ apihitena cittena. Apariyonaddhenāti samantato anaddhena. Sappabhāsaṃ cittaṃ bhāvetīti saobhāsaṃ cittaṃ vaḍḍheti. Etena dibbacakkhussa parikammālokārammaṇaṃ cittaṃ kathitaṃ. Ālokakasiṇārammaṇaṃ catutthajjhānameva vā sandhāya vuttaṃ. Tassevaṃ bhāvayato obhāsajātaṃ cittaṃ hoti vigatandhakārāvaraṇaṃ. Tena hi dibbacakkhuṃ uppādetukāmena ādikammikena kulaputtena imissāyeva pāḷiyā anusārena kasiṇārammaṇaṃ abhiññāpādakajjhānaṃ sabbākārena abhinīhārakkhamaṃ katvā ‘‘tejokasiṇaṃ odātakasiṇaṃ ālokakasiṇa’’nti imesu tīsu kasiṇesu aññataraṃ āsannaṃ kātabbaṃ, upacārajjhānagocaraṃ katvā vaḍḍhetvā ṭhapetabbaṃ, na tattha appanā uppādetabbāti adhippāyo. Sace hi uppādeti, pādakajjhānanissayaṃ hoti, na parikammanissayaṃ. Imesu ca pana tīsu ālokakasiṇaṃyeva seṭṭhataraṃ, tadanulomena pana itaraṃ kasiṇadvayampi vuttaṃ. Tasmā ālokakasiṇaṃ itaresaṃ vā aññataraṃ ārammaṇaṃ katvā cattāri jhānāni uppādetvā puna upacārabhūmiyaṃyeva ṭhatvā kasiṇaṃ vaḍḍhetabbaṃ. Vaḍḍhitavaḍḍhitaṭṭhānassa antoyeva rūpagataṃ passitabbaṃ. Rūpagataṃ passato panassa tena byāpārena parikammacittena ālokapharaṇaṃ akubbato parikammassa vāro atikkamati, tato āloko antaradhāyati, tasmiṃ antarahite rūpagatampi na dissati. Athānena punappunaṃ pādakajjhānameva pavisitvā tato vuṭṭhāya āloko pharitabbo. Evaṃ anukkamena āloko thāmagato hotīti. ‘‘Ettha āloko hotū’’ti yattakaṃ ṭhānaṃ paricchindati, tattha āloko tiṭṭhatiyeva. Divasampi nisīditvā passato rūpadassanaṃ hoti. Tattha yadā tassa bhikkhuno maṃsacakkhussa anāpāthagataṃ antokucchigataṃ hadayavatthunissitaṃ heṭṭhāpathavītalanissitaṃ tirokuṭṭapabbatapākāragataṃ paracakkavāḷagatanti idaṃ rūpaṃ ñāṇacakkhussa āpāthaṃ āgacchati, maṃsacakkhunā dissamānaṃ viya hoti, tadā dibbacakkhu uppannaṃ hoti. Tadeva cettha rūpadassanasamatthaṃ, na pubbabhāgacittāni.
तत्रायं दिब्बचक्खुनो उप्पत्तिक्कमो – वुत्तप्पकारमेतं रूपमारम्मणं कत्वा मनोद्वारावज्जने उप्पज्जित्वा निरुद्धे तदेव रूपमारम्मणं कत्वा चत्तारि पञ्च वा जवनानि उप्पज्जन्तीति पुब्बे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। इदं पन ञाणं ‘‘सत्तानं चुतूपपाते ञाण’’न्तिपि ‘‘दिब्बचक्खुञाण’’न्तिपि वुच्चति। तं पनेतं पुथुज्जनस्स परिपन्थो होति। सो हि ‘‘यत्थ यत्थ आलोको होतू’’ति अधिट्ठाति, तं तं पथवीसमुद्दपब्बते विनिविज्झित्वापि एकालोकं होति। अथस्स तत्थ भयानकानि यक्खरक्खसादिरूपानि पस्सतो भयं उप्पज्जति। तेन चित्तविक्खेपं पत्वा झानविब्भन्तको होति। तस्मा रूपदस्सने अप्पमत्तेन भवितब्बं।
Tatrāyaṃ dibbacakkhuno uppattikkamo – vuttappakārametaṃ rūpamārammaṇaṃ katvā manodvārāvajjane uppajjitvā niruddhe tadeva rūpamārammaṇaṃ katvā cattāri pañca vā javanāni uppajjantīti pubbe vuttanayeneva veditabbaṃ. Idaṃ pana ñāṇaṃ ‘‘sattānaṃ cutūpapāte ñāṇa’’ntipi ‘‘dibbacakkhuñāṇa’’ntipi vuccati. Taṃ panetaṃ puthujjanassa paripantho hoti. So hi ‘‘yattha yattha āloko hotū’’ti adhiṭṭhāti, taṃ taṃ pathavīsamuddapabbate vinivijjhitvāpi ekālokaṃ hoti. Athassa tattha bhayānakāni yakkharakkhasādirūpāni passato bhayaṃ uppajjati. Tena cittavikkhepaṃ patvā jhānavibbhantako hoti. Tasmā rūpadassane appamattena bhavitabbaṃ.
सत्तानं चुतूपपातञाणायाति सत्तानं चुतिया च उपपाते च ञाणाय। येन ञाणेन सत्तानं चुति च उपपातो च ञायति, तदत्थं दिब्बचक्खुञाणत्थन्ति वुत्तं होति। दिब्बेन चक्खुनाति वुत्तत्थमेव। विसुद्धेनाति चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्धं। यो हि चुतिमत्तमेव पस्सति, न उपपातं, सो उच्छेददिट्ठिं गण्हाति। यो उपपातमेव पस्सति, न चुतिं, सो नवसत्तपातुभावदिट्ठिं गण्हाति। यो पन तदुभयं पस्सति, सो यस्मा दुविधम्पि तं दिट्ठिगतमतिवत्तति, तस्मास्स तं दस्सनं दिट्ठिविसुद्धिहेतु होति। उभयञ्चेतं बुद्धपुत्ता पस्सन्ति । तेन वुत्तं – ‘‘चुतूपपातदस्सनेन दिट्ठिविसुद्धिहेतुत्ता विसुद्ध’’न्ति। मनुस्सूपचारं अतिक्कमित्वा रूपदस्सनेन अतिक्कन्तमानुसकं, मानुसकं वा मंसचक्खुं अतिक्कन्तत्ता अतिक्कन्तमानुसकं। तेन दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन।
Sattānaṃ cutūpapātañāṇāyāti sattānaṃ cutiyā ca upapāte ca ñāṇāya. Yena ñāṇena sattānaṃ cuti ca upapāto ca ñāyati, tadatthaṃ dibbacakkhuñāṇatthanti vuttaṃ hoti. Dibbena cakkhunāti vuttatthameva. Visuddhenāti cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddhaṃ. Yo hi cutimattameva passati, na upapātaṃ, so ucchedadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo upapātameva passati, na cutiṃ, so navasattapātubhāvadiṭṭhiṃ gaṇhāti. Yo pana tadubhayaṃ passati, so yasmā duvidhampi taṃ diṭṭhigatamativattati, tasmāssa taṃ dassanaṃ diṭṭhivisuddhihetu hoti. Ubhayañcetaṃ buddhaputtā passanti . Tena vuttaṃ – ‘‘cutūpapātadassanena diṭṭhivisuddhihetuttā visuddha’’nti. Manussūpacāraṃ atikkamitvā rūpadassanena atikkantamānusakaṃ, mānusakaṃ vā maṃsacakkhuṃ atikkantattā atikkantamānusakaṃ. Tena dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena.
सत्ते पस्सतीति मनुस्सानं मंसचक्खुना विय सत्ते ओलोकेति। चवमाने उपपज्जमानेति एत्थ चुतिक्खणे उपपत्तिक्खणे वा दिब्बचक्खुना दट्ठुं न सक्का, ये पन आसन्नचुतिका इदानि चविस्सन्ति। ते चवमाना। ये च गहितपटिसन्धिका सम्पतिनिब्बत्ता वा, ते उपपज्जमानाति अधिप्पेता। ते एवरूपे चवमाने च उपपज्जमाने च पस्सतीति दस्सेति। हीनेति मोहनिस्सन्दयुत्तत्ता हीनानं जातिकुलभोगादीनं वसेन हीळिते ओहीळिते ओञ्ञाते अवञ्ञाते। पणीतेति अमोहनिस्सन्दयुत्तत्ता तब्बिपरीते। सुवण्णेति अदोसनिस्सन्दयुत्तत्ता इट्ठकन्तमनापवण्णयुत्ते। दुब्बण्णेति दोसनिस्सन्दयुत्तत्ता अनिट्ठाकन्तामनापवण्णयुत्ते, अनभिरूपे विरूपेतिपि अत्थो। सुगतेति सुगतिगते, अलोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा अड्ढे महद्धने। दुग्गतेति दुग्गतिगते, लोभनिस्सन्दयुत्तत्ता वा दलिद्दे अप्पन्नपाने। यथाकम्मूपगेति यं यं कम्मं उपचितं, तेन तेन उपगते। तत्थ पुरिमेहि ‘‘चवमाने’’तिआदीहि दिब्बचक्खुकिच्चं वुत्तं, इमिना पन पदेन यथाकम्मूपगञाणकिच्चं।
Satte passatīti manussānaṃ maṃsacakkhunā viya satte oloketi. Cavamāne upapajjamāneti ettha cutikkhaṇe upapattikkhaṇe vā dibbacakkhunā daṭṭhuṃ na sakkā, ye pana āsannacutikā idāni cavissanti. Te cavamānā. Ye ca gahitapaṭisandhikā sampatinibbattā vā, te upapajjamānāti adhippetā. Te evarūpe cavamāne ca upapajjamāne ca passatīti dasseti. Hīneti mohanissandayuttattā hīnānaṃ jātikulabhogādīnaṃ vasena hīḷite ohīḷite oññāte avaññāte. Paṇīteti amohanissandayuttattā tabbiparīte. Suvaṇṇeti adosanissandayuttattā iṭṭhakantamanāpavaṇṇayutte. Dubbaṇṇeti dosanissandayuttattā aniṭṭhākantāmanāpavaṇṇayutte, anabhirūpe virūpetipi attho. Sugateti sugatigate, alobhanissandayuttattā vā aḍḍhe mahaddhane. Duggateti duggatigate, lobhanissandayuttattā vā dalidde appannapāne. Yathākammūpageti yaṃ yaṃ kammaṃ upacitaṃ, tena tena upagate. Tattha purimehi ‘‘cavamāne’’tiādīhi dibbacakkhukiccaṃ vuttaṃ, iminā pana padena yathākammūpagañāṇakiccaṃ.
तस्स च ञाणस्स अयमुप्पत्तिक्कमो – इध भिक्खु हेट्ठानिरयाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नेरयिके सत्ते पस्सति महादुक्खमनुभवमाने, तं दस्सनं दिब्बचक्खुकिच्चमेव। सो एवं मनसि करोति ‘‘किं नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं दुक्खमनुभवन्ती’’ति। अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तंकम्मारम्मणं ञाणमुप्पज्जति। तथा उपरिदेवलोकाभिमुखं आलोकं वड्ढेत्वा नन्दनवनमिस्सकवनफारुसकवनादीसु सत्ते पस्सति महासम्पत्तिं अनुभवमाने, तम्पि दस्सनं दिब्बचक्खुकिच्चमेव। सो एवं मनसि करोति ‘‘किं नु खो कम्मं कत्वा इमे सत्ता एतं सम्पत्तिं अनुभवन्ती’’ति। अथस्स ‘‘इदं नाम कत्वा’’ति तंकम्मारम्मणं ञाणमुप्पज्जति। इदं यथाकम्मूपगञाणं नाम। इमस्स विसुं परिकम्मं नाम नत्थि। यथा चिमस्स, एवं अनागतंसञाणस्सापि। दिब्बचक्खुपादकानेव हि इमानि दिब्बचक्खुना सहेव इज्झन्ति।
Tassa ca ñāṇassa ayamuppattikkamo – idha bhikkhu heṭṭhānirayābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nerayike satte passati mahādukkhamanubhavamāne, taṃ dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ dukkhamanubhavantī’’ti. Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇamuppajjati. Tathā uparidevalokābhimukhaṃ ālokaṃ vaḍḍhetvā nandanavanamissakavanaphārusakavanādīsu satte passati mahāsampattiṃ anubhavamāne, tampi dassanaṃ dibbacakkhukiccameva. So evaṃ manasi karoti ‘‘kiṃ nu kho kammaṃ katvā ime sattā etaṃ sampattiṃ anubhavantī’’ti. Athassa ‘‘idaṃ nāma katvā’’ti taṃkammārammaṇaṃ ñāṇamuppajjati. Idaṃ yathākammūpagañāṇaṃ nāma. Imassa visuṃ parikammaṃ nāma natthi. Yathā cimassa, evaṃ anāgataṃsañāṇassāpi. Dibbacakkhupādakāneva hi imāni dibbacakkhunā saheva ijjhanti.
इमे वत भोन्तोतिआदीसु इमेति दिब्बचक्खुना दिट्ठानं निदस्सनवचनं। वताति अनुलोमवचनत्थे निपातो। भोन्तोति भवन्तो। दुट्ठु चरितं, दुट्ठं वा चरितं किलेसपूतिकत्ताति दुच्चरितं, कायेन दुच्चरितं, कायतो वा उप्पन्नं दुच्चरितन्ति कायदुच्चरितं । इतरेसुपि एसेव नयो। समन्नागताति समङ्गीभूता। अरियानं उपवादकाति बुद्धपच्चेकबुद्धसावकानं अरियानं अन्तमसो गिहिसोतापन्नानम्पि अनत्थकामा हुत्वा अन्तिमवत्थुना वा गुणपरिधंसनेन वा उपवादका, अक्कोसका गरहकाति वुत्तं होति। तत्थ ‘‘नत्थि इमेसं समणधम्मो, अस्समणा एते’’ति वदन्तो अन्तिमवत्थुना उपवदति, ‘‘नत्थि इमेसं झानं वा विमोक्खो वा मग्गो वा फलं वा’’तिआदीनि वदन्तो गुणपरिधंसनेन उपवदतीति वेदितब्बो। सो च जानं वा उपवदेय्य अजानं वा, उभयथापि अरियूपवादोव होति। भारियं कम्मं आनन्तरियसदिसं सग्गावरणं मग्गावरणञ्च, सतेकिच्छं पन होति। तस्मा यो अरियं उपवदति, तेन गन्त्वा सचे अत्तना वुड्ढतरो होति, उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘अहं आयस्मन्तं इदञ्चिदञ्च अवचं, तं मे खमाही’’ति खमापेतब्बो। सचे नवकतरो होति, वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हे इदञ्चिदञ्च अवचं, तं मे खमथा’’ति खमापेतब्बो। सचे दिसापक्कन्तो होति, सयं वा गन्त्वा सद्धिविहारिकादिके वा पेसेत्वा खमापेतब्बो। सचे नापि गन्तुं न पेसेतुं सक्का होति, ये तस्मिं विहारे भिक्खू वसन्ति, तेसं सन्तिकं गन्त्वा सचे नवकतरा होन्ति, उक्कुटिकं निसीदित्वा, सचे वुड्ढतरा, वुड्ढे वुत्तनयेनेव पटिपज्जित्वा ‘‘अहं, भन्ते, असुकं नाम आयस्मन्तं इदञ्चिदञ्च अवचं, खमतु मे सो आयस्मा’’ति वत्वा खमापेतब्बो। सम्मुखा अक्खमन्तेपि एतदेव कातब्बं। सचे एकचारिकभिक्खु होति, नेव तस्स वसनट्ठानं, न गतट्ठानं पञ्ञायति, एकस्स पण्डितस्स भिक्खुनो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अहं, भन्ते, असुकं नाम आयस्मन्तं इदञ्चिदञ्च अवचं, तं मे अनुस्सरतो विप्पटिसारो होति, किं करोमी’’ति वत्तब्बं। सो वक्खति ‘‘तुम्हे मा चिन्तयित्थ, थेरो तुम्हाकं खमति, चित्तं वूपसमेथा’’ति। तेनापि अरियस्स गतदिसाभिमुखेन अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘खमथा’’ति वत्तब्बं। यदि सो परिनिब्बुतो होति, परिनिब्बुतमञ्चट्ठानं गन्त्वा याव सिवथिकं गन्त्वापि खमापेतब्बं। एवं कते नेव सग्गावरणं, न मग्गावरणं होति, पाकतिकमेव होतीति।
Ime vata bhontotiādīsu imeti dibbacakkhunā diṭṭhānaṃ nidassanavacanaṃ. Vatāti anulomavacanatthe nipāto. Bhontoti bhavanto. Duṭṭhu caritaṃ, duṭṭhaṃ vā caritaṃ kilesapūtikattāti duccaritaṃ, kāyena duccaritaṃ, kāyato vā uppannaṃ duccaritanti kāyaduccaritaṃ. Itaresupi eseva nayo. Samannāgatāti samaṅgībhūtā. Ariyānaṃ upavādakāti buddhapaccekabuddhasāvakānaṃ ariyānaṃ antamaso gihisotāpannānampi anatthakāmā hutvā antimavatthunā vā guṇaparidhaṃsanena vā upavādakā, akkosakā garahakāti vuttaṃ hoti. Tattha ‘‘natthi imesaṃ samaṇadhammo, assamaṇā ete’’ti vadanto antimavatthunā upavadati, ‘‘natthi imesaṃ jhānaṃ vā vimokkho vā maggo vā phalaṃ vā’’tiādīni vadanto guṇaparidhaṃsanena upavadatīti veditabbo. So ca jānaṃ vā upavadeyya ajānaṃ vā, ubhayathāpi ariyūpavādova hoti. Bhāriyaṃ kammaṃ ānantariyasadisaṃ saggāvaraṇaṃ maggāvaraṇañca, satekicchaṃ pana hoti. Tasmā yo ariyaṃ upavadati, tena gantvā sace attanā vuḍḍhataro hoti, ukkuṭikaṃ nisīditvā ‘‘ahaṃ āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamāhī’’ti khamāpetabbo. Sace navakataro hoti, vanditvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā ‘‘ahaṃ, bhante, tumhe idañcidañca avacaṃ, taṃ me khamathā’’ti khamāpetabbo. Sace disāpakkanto hoti, sayaṃ vā gantvā saddhivihārikādike vā pesetvā khamāpetabbo. Sace nāpi gantuṃ na pesetuṃ sakkā hoti, ye tasmiṃ vihāre bhikkhū vasanti, tesaṃ santikaṃ gantvā sace navakatarā honti, ukkuṭikaṃ nisīditvā, sace vuḍḍhatarā, vuḍḍhe vuttanayeneva paṭipajjitvā ‘‘ahaṃ, bhante, asukaṃ nāma āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, khamatu me so āyasmā’’ti vatvā khamāpetabbo. Sammukhā akkhamantepi etadeva kātabbaṃ. Sace ekacārikabhikkhu hoti, neva tassa vasanaṭṭhānaṃ, na gataṭṭhānaṃ paññāyati, ekassa paṇḍitassa bhikkhuno santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ, bhante, asukaṃ nāma āyasmantaṃ idañcidañca avacaṃ, taṃ me anussarato vippaṭisāro hoti, kiṃ karomī’’ti vattabbaṃ. So vakkhati ‘‘tumhe mā cintayittha, thero tumhākaṃ khamati, cittaṃ vūpasamethā’’ti. Tenāpi ariyassa gatadisābhimukhena añjaliṃ paggahetvā ‘‘khamathā’’ti vattabbaṃ. Yadi so parinibbuto hoti, parinibbutamañcaṭṭhānaṃ gantvā yāva sivathikaṃ gantvāpi khamāpetabbaṃ. Evaṃ kate neva saggāvaraṇaṃ, na maggāvaraṇaṃ hoti, pākatikameva hotīti.
मिच्छादिट्ठिकाति विपरीतदस्सना। मिच्छादिट्ठिकम्मसमादानाति मिच्छादिट्ठिवसेन समादिन्ननानाविधकम्मा, ये च मिच्छादिट्ठिमूलकेसु कायकम्मादीसु अञ्ञेपि समादपेन्ति। एत्थ च वचीदुच्चरितग्गहणेनेव अरियूपवादे, मनोदुच्चरितग्गहणेन च मिच्छादिट्ठिया सङ्गहितायपि इमेसं द्विन्नं पुन वचनं महासावज्जभावदस्सनत्थन्ति वेदितब्बं। महासावज्जो हि अरियूपवादो आनन्तरियसदिसत्ता। वुत्तम्पि चेतं ‘‘सेय्यथापि, सारिपुत्त, भिक्खु सीलसम्पन्नो समाधिसम्पन्नो पञ्ञासम्पन्नो दिट्ठेव धम्मे अञ्ञं आराधेय्य, एवंसम्पदमिदं सारिपुत्त वदामि तं वाचं अप्पहाय तं चित्तं अप्पहाय तं दिट्ठिं अप्पटिनिस्सज्जित्वा यथाभतं निक्खित्तो, एवं निरये’’ति (म॰ नि॰ १.१४९)। मिच्छादिट्ठितो च महासावज्जतरं नाम अञ्ञं नत्थि। यथाह – ‘‘नाहं, भिक्खवे, अञ्ञं एकधम्मम्पि समनुपस्सामि, यं एवं महासावज्जं, यथयिदं, भिक्खवे, मिच्छादिट्ठि, मिच्छादिट्ठिपरमानि, भिक्खवे, वज्जानी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०)।
Micchādiṭṭhikāti viparītadassanā. Micchādiṭṭhikammasamādānāti micchādiṭṭhivasena samādinnanānāvidhakammā, ye ca micchādiṭṭhimūlakesu kāyakammādīsu aññepi samādapenti. Ettha ca vacīduccaritaggahaṇeneva ariyūpavāde, manoduccaritaggahaṇena ca micchādiṭṭhiyā saṅgahitāyapi imesaṃ dvinnaṃ puna vacanaṃ mahāsāvajjabhāvadassanatthanti veditabbaṃ. Mahāsāvajjo hi ariyūpavādo ānantariyasadisattā. Vuttampi cetaṃ ‘‘seyyathāpi, sāriputta, bhikkhu sīlasampanno samādhisampanno paññāsampanno diṭṭheva dhamme aññaṃ ārādheyya, evaṃsampadamidaṃ sāriputta vadāmi taṃ vācaṃ appahāya taṃ cittaṃ appahāya taṃ diṭṭhiṃ appaṭinissajjitvā yathābhataṃ nikkhitto, evaṃ niraye’’ti (ma. ni. 1.149). Micchādiṭṭhito ca mahāsāvajjataraṃ nāma aññaṃ natthi. Yathāha – ‘‘nāhaṃ, bhikkhave, aññaṃ ekadhammampi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahāsāvajjaṃ, yathayidaṃ, bhikkhave, micchādiṭṭhi, micchādiṭṭhiparamāni, bhikkhave, vajjānī’’ti (a. ni. 1.310).
कायस्स भेदाति उपादिन्नक्खन्धपरिच्चागा। परं मरणाति तदनन्तरं अभिनिब्बत्तिक्खन्धग्गहणे। अथ वा कायस्स भेदाति जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदा। परं मरणाति चुतिचित्ततो उद्धं। अपायन्ति एवमादि सब्बं निरयवेवचनमेव। निरयो हि सग्गमोक्खहेतुभूता पुञ्ञसम्मता अया अपेतत्ता, सुखानं वा आयस्स अभावा अपायो। दुक्खस्स गति पटिसरणन्ति दुग्गति, दोसबहुलताय वा दुट्ठेन कम्मुना निब्बत्ता गति दुग्गति। विवसा निपतन्ति तत्थ दुक्कटकारिनोति विनिपातो, विनस्सन्ता वा एत्थ पतन्ति सम्भिज्जमानङ्गपच्चङ्गातिपि विनिपातो। नत्थि एत्थ अस्सादसञ्ञितो अयोति निरयो।
Kāyassabhedāti upādinnakkhandhapariccāgā. Paraṃ maraṇāti tadanantaraṃ abhinibbattikkhandhaggahaṇe. Atha vā kāyassa bhedāti jīvitindriyassupacchedā. Paraṃ maraṇāti cuticittato uddhaṃ. Apāyanti evamādi sabbaṃ nirayavevacanameva. Nirayo hi saggamokkhahetubhūtā puññasammatā ayā apetattā, sukhānaṃ vā āyassa abhāvā apāyo. Dukkhassa gati paṭisaraṇanti duggati, dosabahulatāya vā duṭṭhena kammunā nibbattā gati duggati. Vivasā nipatanti tattha dukkaṭakārinoti vinipāto, vinassantā vā ettha patanti sambhijjamānaṅgapaccaṅgātipi vinipāto. Natthi ettha assādasaññito ayoti nirayo.
अथ वा अपायग्गहणेन तिरच्छानयोनिं दीपेति। तिरच्छानयोनि हि अपायो सुगतितो अपेतत्ता, न दुग्गति महेसक्खानं नागराजादीनं सम्भवतो। दुग्गतिग्गहणेन पेत्तिविसयं। सो हि अपायो चेव दुग्गति च सुगतितो अपेतत्ता दुक्खस्स च गतिभूतत्ता, न तु विनिपातो असुरसदिसं अविनिपतितत्ता। विनिपातग्गहणेन असुरकायं। सो हि यथावुत्तेन अत्थेन अपायो चेव दुग्गति च सब्बसमुस्सयेहि च विनिपतितत्ता विनिपातोति वुच्चति। निरयग्गहणेन अवीचिआदिमनेकप्पकारं निरयमेवाति। उपपन्नाति उपगता, तत्थ अभिनिब्बत्ताति अधिप्पायो। वुत्तविपरियायेन सुक्कपक्खो वेदितब्बो।
Atha vā apāyaggahaṇena tiracchānayoniṃ dīpeti. Tiracchānayoni hi apāyo sugatito apetattā, na duggati mahesakkhānaṃ nāgarājādīnaṃ sambhavato. Duggatiggahaṇena pettivisayaṃ. So hi apāyo ceva duggati ca sugatito apetattā dukkhassa ca gatibhūtattā, na tu vinipāto asurasadisaṃ avinipatitattā. Vinipātaggahaṇena asurakāyaṃ. So hi yathāvuttena atthena apāyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipatitattā vinipātoti vuccati. Nirayaggahaṇena avīciādimanekappakāraṃ nirayamevāti. Upapannāti upagatā, tattha abhinibbattāti adhippāyo. Vuttavipariyāyena sukkapakkho veditabbo.
अयं पन विसेसो – तत्थ सुगतिग्गहणेन मनुस्सगतिपि सङ्गय्हति, सग्गग्गहणेन देवगतियेव। तत्थ सुन्दरा गतीति सुगति। रूपादीहि विसयेहि सुट्ठु अग्गोति सग्गो। सो सब्बोपि लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोकोति अयं वचनत्थो। इति ‘‘दिब्बेन चक्खुना’’तिआदि सब्बं निगमनवचनं। एवं दिब्बेन चक्खुना पस्सतीति अयमेत्थ सङ्खेपत्थोति।
Ayaṃ pana viseso – tattha sugatiggahaṇena manussagatipi saṅgayhati, saggaggahaṇena devagatiyeva. Tattha sundarā gatīti sugati. Rūpādīhi visayehi suṭṭhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti ayaṃ vacanattho. Iti ‘‘dibbena cakkhunā’’tiādi sabbaṃ nigamanavacanaṃ. Evaṃ dibbena cakkhunā passatīti ayamettha saṅkhepatthoti.
दिब्बचक्खुञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Dibbacakkhuñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
पञ्चञाणपकिण्णकं
Pañcañāṇapakiṇṇakaṃ
इमेसु पञ्चसु ञाणेसु इद्धिविधञाणं परित्तमहग्गतअतीतानागतपच्चुप्पन्नअज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन सत्तसु आरम्मणेसु पवत्तति। सोतधातुविसुद्धिञाणं परित्तपच्चुप्पन्नअज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन चतूसु आरम्मणेसु पवत्तति। चेतोपरियञाणं परित्तमहग्गतअप्पमाणमग्गअतीतानागतपच्चुप्पन्नबहिद्धारम्मणवसेन अट्ठसु आरम्मणेसु पवत्तति। पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं
Imesu pañcasu ñāṇesu iddhividhañāṇaṃ parittamahaggataatītānāgatapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena sattasu ārammaṇesu pavattati. Sotadhātuvisuddhiñāṇaṃ parittapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena catūsu ārammaṇesu pavattati. Cetopariyañāṇaṃ parittamahaggataappamāṇamaggaatītānāgatapaccuppannabahiddhārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattati. Pubbenivāsānussatiñāṇaṃ
परित्तमहग्गतअप्पमाणमग्गअतीतअज्झत्तबहिद्धानवत्तब्बारम्मणवसेन अट्ठसु आरम्मणेसु पवत्तति। दिब्बचक्खुञाणं परित्तपच्चुप्पन्नअज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन चतूसु आरम्मणेसु पवत्तति। यथाकम्मूपगञाणं परित्तमहग्गतअतीतअज्झत्तबहिद्धारम्मणवसेन पञ्चसु आरम्मणेसु पवत्तति। अनागतंसञाणं परित्तमहग्गतअप्पमाणमग्गअनागतअज्झत्तबहिद्धानवत्तब्बारम्मणवसेन अट्ठसु आरम्मणेसु पवत्ततीति।
Parittamahaggataappamāṇamaggaatītaajjhattabahiddhānavattabbārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattati. Dibbacakkhuñāṇaṃ parittapaccuppannaajjhattabahiddhārammaṇavasena catūsu ārammaṇesu pavattati. Yathākammūpagañāṇaṃ parittamahaggataatītaajjhattabahiddhārammaṇavasena pañcasu ārammaṇesu pavattati. Anāgataṃsañāṇaṃ parittamahaggataappamāṇamaggaanāgataajjhattabahiddhānavattabbārammaṇavasena aṭṭhasu ārammaṇesu pavattatīti.
पञ्चञाणपकिण्णकं निट्ठितं।
Pañcañāṇapakiṇṇakaṃ niṭṭhitaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ५४. दिब्बचक्खुञाणनिद्देसो • 54. Dibbacakkhuñāṇaniddeso
