| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
३. अड्ढवग्गो
3. Aḍḍhavaggo
[३७१] १. दीघीतिकोसलजातकवण्णना
[371] 1. Dīghītikosalajātakavaṇṇanā
एवंभूतस्स ते राजाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसम्बके भण्डनकारके आरब्भ कथेसि। तेसञ्हि जेतवनं आगन्त्वा खमापनकाले सत्था ते आमन्तेत्वा ‘‘भिक्खवे, तुम्हे मय्हं ओरसा मुखतो जाता पुत्ता नाम, पुत्तेहि च पितरा दिन्नं ओवादं भिन्दितुं न वट्टति, तुम्हे पन मम ओवादं न करित्थ, पोराणकपण्डिता अत्तनो मातापितरो घातेत्वा रज्जं गहेत्वा ठितचोरेपि अरञ्ञे हत्थपथं आगते मातापितूहि दिन्नं ओवादं न भिन्दिस्सामाति न मारयिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Evaṃbhūtassate rājāti idaṃ satthā jetavane viharanto kosambake bhaṇḍanakārake ārabbha kathesi. Tesañhi jetavanaṃ āgantvā khamāpanakāle satthā te āmantetvā ‘‘bhikkhave, tumhe mayhaṃ orasā mukhato jātā puttā nāma, puttehi ca pitarā dinnaṃ ovādaṃ bhindituṃ na vaṭṭati, tumhe pana mama ovādaṃ na karittha, porāṇakapaṇḍitā attano mātāpitaro ghātetvā rajjaṃ gahetvā ṭhitacorepi araññe hatthapathaṃ āgate mātāpitūhi dinnaṃ ovādaṃ na bhindissāmāti na mārayiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
इमस्मिं पन जातके द्वेपि वत्थूनि। सङ्घभेदकक्खन्धके वित्थारतो आवि भविस्सन्ति। सो पन दीघावुकुमारो अरञ्ञे अत्तनो अङ्के निपन्नं बाराणसिराजानं चूळाय गहेत्वा ‘‘इदानि मय्हं मातापितुघातकं चोरं खण्डाखण्डं कत्वा छिन्दिस्सामी’’ति असिं उक्खिपन्तो तस्मिं खणे मातापितूहि दिन्नं ओवादं सरित्वा ‘‘जीवितं चजन्तोपि तेसं ओवादं न भिन्दिस्सामि, केवलं इमं तज्जेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा पठमं गाथमाह –
Imasmiṃ pana jātake dvepi vatthūni. Saṅghabhedakakkhandhake vitthārato āvi bhavissanti. So pana dīghāvukumāro araññe attano aṅke nipannaṃ bārāṇasirājānaṃ cūḷāya gahetvā ‘‘idāni mayhaṃ mātāpitughātakaṃ coraṃ khaṇḍākhaṇḍaṃ katvā chindissāmī’’ti asiṃ ukkhipanto tasmiṃ khaṇe mātāpitūhi dinnaṃ ovādaṃ saritvā ‘‘jīvitaṃ cajantopi tesaṃ ovādaṃ na bhindissāmi, kevalaṃ imaṃ tajjessāmī’’ti cintetvā paṭhamaṃ gāthamāha –
११०.
110.
‘‘एवंभूतस्स ते राज, आगतस्स वसे मम।
‘‘Evaṃbhūtassa te rāja, āgatassa vase mama;
अत्थि नु कोचि परियायो, यो तं दुक्खा पमोचये’’ति॥
Atthi nu koci pariyāyo, yo taṃ dukkhā pamocaye’’ti.
तत्थ वसे ममाति मम वसं आगतस्स। परियायोति कारणं।
Tattha vase mamāti mama vasaṃ āgatassa. Pariyāyoti kāraṇaṃ.
ततो राजा दुतियं गाथमाह –
Tato rājā dutiyaṃ gāthamāha –
१११.
111.
‘‘एवंभूतस्स मे तात, आगतस्स वसे तव।
‘‘Evaṃbhūtassa me tāta, āgatassa vase tava;
नत्थि नो कोचि परियायो, यो मं दुक्खा पमोचये’’ति॥
Natthi no koci pariyāyo, yo maṃ dukkhā pamocaye’’ti.
तत्थ नोति निपातमत्थं, नत्थि कोचि परियायो, यो मं एतस्मा दुक्खा पमोचयेति अत्थो।
Tattha noti nipātamatthaṃ, natthi koci pariyāyo, yo maṃ etasmā dukkhā pamocayeti attho.
ततो बोधिसत्तो अवसेसगाथा अभासि –
Tato bodhisatto avasesagāthā abhāsi –
११२.
112.
‘‘नाञ्ञं सुचरितं राज, नाञ्ञं राज सुभासितं।
‘‘Nāññaṃ sucaritaṃ rāja, nāññaṃ rāja subhāsitaṃ;
तायते मरणकाले, एवमेवितरं धनं॥
Tāyate maraṇakāle, evamevitaraṃ dhanaṃ.
११३.
113.
‘‘अक्कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
‘‘Akkocchi maṃ avadhi maṃ, ajini maṃ ahāsi me;
ये च तं उपनय्हन्ति, वेरं तेसं न सम्मति॥
Ye ca taṃ upanayhanti, veraṃ tesaṃ na sammati.
११४.
114.
‘‘अक्कोच्छि मं अवधि मं, अजिनि मं अहासि मे।
‘‘Akkocchi maṃ avadhi maṃ, ajini maṃ ahāsi me;
ये च तं नुपनय्हन्ति, वेरं तेसूपसम्मति॥
Ye ca taṃ nupanayhanti, veraṃ tesūpasammati.
११५.
115.
‘‘न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्तीध कुदाचनं।
‘‘Na hi verena verāni, sammantīdha kudācanaṃ;
अवेरेन च सम्मन्ति, एस धम्मो सनन्तनो’’न्ति॥
Averena ca sammanti, esa dhammo sanantano’’nti.
तत्थ नाञ्ञं सुचरितन्ति नाञ्ञं सुचरिता, अयमेव वा पाठो, ठपेत्वा सुचरितं अञ्ञं न पस्सामीति अत्थो। इध ‘‘सुचरित’’न्तिपि ‘‘सुभासित’’न्तिपि मातापितूहि दिन्नं ओवादंयेव सन्धायाह। एवमेवाति निरत्थकमेव। इदं वुत्तं होति – महाराज, अञ्ञत्र ओवादानुसिट्ठिसङ्खाता सुचरितसुभासिता मरणकाले तायितुं रक्खितुं समत्थो नाम अञ्ञो नत्थि, यं एतं इतरं धनं, तं एवमेव निरत्थकमेव होति, त्वञ्हि इदानि मय्हं कोटिसतसहस्समत्तम्पि धनं ददन्तो जीवितं न लभेय्यासि, तस्मा वेदितब्बमेतं ‘‘धनतो सुचरितसुभासितमेव उत्तरितर’’न्ति।
Tattha nāññaṃ sucaritanti nāññaṃ sucaritā, ayameva vā pāṭho, ṭhapetvā sucaritaṃ aññaṃ na passāmīti attho. Idha ‘‘sucarita’’ntipi ‘‘subhāsita’’ntipi mātāpitūhi dinnaṃ ovādaṃyeva sandhāyāha. Evamevāti niratthakameva. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, aññatra ovādānusiṭṭhisaṅkhātā sucaritasubhāsitā maraṇakāle tāyituṃ rakkhituṃ samattho nāma añño natthi, yaṃ etaṃ itaraṃ dhanaṃ, taṃ evameva niratthakameva hoti, tvañhi idāni mayhaṃ koṭisatasahassamattampi dhanaṃ dadanto jīvitaṃ na labheyyāsi, tasmā veditabbametaṃ ‘‘dhanato sucaritasubhāsitameva uttaritara’’nti.
सेसगाथासुपि अयं सङ्खेपत्थो – महाराज, ये पुरिसा ‘‘अयं मं अक्कोसि, अयं मं पहरि, अयं मं अजिनि, अयं मम सन्तकं अहासी’’ति एवं वेरं उपनय्हन्ति बन्धित्वा विय हदये ठपेन्ति, तेसं वेरं न उपसम्मति। ये च पनेतं न उपनय्हन्ति हदये न ठपेन्ति, तेसं वूपसम्मति। वेरानि हि न कदाचि वेरेन सम्मन्ति, अवेरेनेव पन सम्मन्ति। एस धम्मो सनन्तनोति एसो पोराणको धम्मो चिरकालप्पवत्तो सभावोति।
Sesagāthāsupi ayaṃ saṅkhepattho – mahārāja, ye purisā ‘‘ayaṃ maṃ akkosi, ayaṃ maṃ pahari, ayaṃ maṃ ajini, ayaṃ mama santakaṃ ahāsī’’ti evaṃ veraṃ upanayhanti bandhitvā viya hadaye ṭhapenti, tesaṃ veraṃ na upasammati. Ye ca panetaṃ na upanayhanti hadaye na ṭhapenti, tesaṃ vūpasammati. Verāni hi na kadāci verena sammanti, avereneva pana sammanti. Esa dhammo sanantanoti eso porāṇako dhammo cirakālappavatto sabhāvoti.
एवञ्च पन वत्वा बोधिसत्तो ‘‘अहं, महाराज, तयि न दुब्भामि, त्वं पन मं मारेही’’ति तस्स हत्थे असिं ठपेसि। राजापि ‘‘नाहं तयि दुब्भामी’’ति सपथं कत्वा तेन सद्धिं नगरं गन्त्वा तं अमच्चानं दस्सेत्वा ‘‘अयं, भणे, कोसलरञ्ञो पुत्तो दीघावुकुमारो नाम, इमिना मय्हं जीवितं दिन्नं, न लब्भा इमं किञ्चि कातु’’न्ति वत्वा अत्तनो धीतरं दत्वा पितु सन्तके रज्जे पतिट्ठापेसि। ततो पट्ठाय उभोपि समग्गा सम्मोदमाना रज्जं कारेसुं।
Evañca pana vatvā bodhisatto ‘‘ahaṃ, mahārāja, tayi na dubbhāmi, tvaṃ pana maṃ mārehī’’ti tassa hatthe asiṃ ṭhapesi. Rājāpi ‘‘nāhaṃ tayi dubbhāmī’’ti sapathaṃ katvā tena saddhiṃ nagaraṃ gantvā taṃ amaccānaṃ dassetvā ‘‘ayaṃ, bhaṇe, kosalarañño putto dīghāvukumāro nāma, iminā mayhaṃ jīvitaṃ dinnaṃ, na labbhā imaṃ kiñci kātu’’nti vatvā attano dhītaraṃ datvā pitu santake rajje patiṭṭhāpesi. Tato paṭṭhāya ubhopi samaggā sammodamānā rajjaṃ kāresuṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं, दीघावुकुमारो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, dīghāvukumāro pana ahameva ahosi’’nti.
दीघीतिकोसलजातकवण्णना पठमा।
Dīghītikosalajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३७१. दीघीतिकोसलजातकं • 371. Dīghītikosalajātakaṃ
