Library / Tipiṭaka / തിപിടക • Tipiṭaka / ബുദ്ധവംസ-അട്ഠകഥാ • Buddhavaṃsa-aṭṭhakathā |
൩. ദീപങ്കരബുദ്ധവംസവണ്ണനാ
3. Dīpaṅkarabuddhavaṃsavaṇṇanā
രമ്മനഗരവാസിനോപി തേ ഉപാസകാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ പുന ഭഗവന്തം ഭുത്താവിം ഓനീതപത്തപാണിം മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേത്വാ വന്ദിത്വാ ദാനാനുമോദനം സോതുകാമാ ഉപനിസീദിംസു. അഥ സത്ഥാ തേസം പരമമധുരം ഹദയങ്ഗമം ദാനാനുമോദനമകാസി –
Rammanagaravāsinopi te upāsakā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā puna bhagavantaṃ bhuttāviṃ onītapattapāṇiṃ mālāgandhādīhi pūjetvā vanditvā dānānumodanaṃ sotukāmā upanisīdiṃsu. Atha satthā tesaṃ paramamadhuraṃ hadayaṅgamaṃ dānānumodanamakāsi –
‘‘ദാനം നാമ സുഖാദീനം, നിദാനം പരമം മതം;
‘‘Dānaṃ nāma sukhādīnaṃ, nidānaṃ paramaṃ mataṃ;
നിബ്ബാനം പന സോപാനം, പതിട്ഠാതി പവുച്ചതി.
Nibbānaṃ pana sopānaṃ, patiṭṭhāti pavuccati.
‘‘ദാനം താണം മനുസ്സാനം, ദാനം ബന്ധു പരായനം;
‘‘Dānaṃ tāṇaṃ manussānaṃ, dānaṃ bandhu parāyanaṃ;
ദാനം ദുക്ഖാധിപന്നാനം, സത്താനം പരമാ ഗതി.
Dānaṃ dukkhādhipannānaṃ, sattānaṃ paramā gati.
‘‘ദുക്ഖനിത്ഥരണട്ഠേന , ദാനം നാവാതി ദീപിതം;
‘‘Dukkhanittharaṇaṭṭhena , dānaṃ nāvāti dīpitaṃ;
ഭയരക്ഖണതോ ദാനം, നഗരന്തി ച വണ്ണിതം.
Bhayarakkhaṇato dānaṃ, nagaranti ca vaṇṇitaṃ.
‘‘ദാനം ദുരാസദട്ഠേന, വുത്തമാസിവിസോതി ച;
‘‘Dānaṃ durāsadaṭṭhena, vuttamāsivisoti ca;
ദാനം ലോഭമലാദീഹി, പദുമം അനുപലിത്തതോ.
Dānaṃ lobhamalādīhi, padumaṃ anupalittato.
‘‘നത്ഥി ദാനസമോ ലോകേ, പുരിസസ്സ അവസ്സയോ;
‘‘Natthi dānasamo loke, purisassa avassayo;
പടിപജ്ജഥ തസ്മാ തം, കിരിയാജ്ഝാസയേന ച.
Paṭipajjatha tasmā taṃ, kiriyājjhāsayena ca.
‘‘സഗ്ഗലോകനിദാനാനി, ദാനാനി മതിമാ ഇധ;
‘‘Saggalokanidānāni, dānāni matimā idha;
കോ ഹി നാമ നരോ ലോകേ, ന ദദേയ്യ ഹിതേ രതോ.
Ko hi nāma naro loke, na dadeyya hite rato.
‘‘സുത്വാ ദേവേസു സമ്പത്തിം, കോ നരോ ദാനസമ്ഭവം;
‘‘Sutvā devesu sampattiṃ, ko naro dānasambhavaṃ;
ന ദജ്ജാ സുഖപ്പദം ദാനം, ദാനം ചിത്തപ്പമോദനം.
Na dajjā sukhappadaṃ dānaṃ, dānaṃ cittappamodanaṃ.
‘‘ദാനേന പടിപന്നേന, അച്ഛരാപരിവാരിതോ;
‘‘Dānena paṭipannena, accharāparivārito;
രമതേ സുചിരം കാലം, നന്ദനേ സുരനന്ദനേ.
Ramate suciraṃ kālaṃ, nandane suranandane.
‘‘പീതിമുളാരം വിന്ദതി ദാതാ, ഗാരവമസ്മിം ഗച്ഛതി ലോകേ;
‘‘Pītimuḷāraṃ vindati dātā, gāravamasmiṃ gacchati loke;
കിത്തിമനന്തം യാതി ച ദാതാ, വിസ്സസനീയോ ഹോതി ച ദാതാ.
Kittimanantaṃ yāti ca dātā, vissasanīyo hoti ca dātā.
‘‘ദത്വാ ദാനം യാതി നരോ സോ, ഭോഗസമിദ്ധിം ദീഘഞ്ചായു;
‘‘Datvā dānaṃ yāti naro so, bhogasamiddhiṃ dīghañcāyu;
സുസ്സരതമ്പി ച വിന്ദതി രൂപം, സഗ്ഗേ സദ്ധിം കീളതി ദേവേഹി;
Sussaratampi ca vindati rūpaṃ, sagge saddhiṃ kīḷati devehi;
വിമാനേസു ഠത്വാ നാനാ, മത്തമയൂരാഭിരുതേസു.
Vimānesu ṭhatvā nānā, mattamayūrābhirutesu.
‘‘ചോരാരിരാജോദകപാവകാനം, ധനം അസാധാരണമേവ ദാനം;
‘‘Corārirājodakapāvakānaṃ, dhanaṃ asādhāraṇameva dānaṃ;
ദദാതി തം സാവകഞാണഭൂമിം, പച്ചേകഭൂമിം പന ബുദ്ധഭൂമി’’ന്തി. –
Dadāti taṃ sāvakañāṇabhūmiṃ, paccekabhūmiṃ pana buddhabhūmi’’nti. –
ഏവമാദിനാ നയേന ദാനാനുമോദനം കത്വാ ദാനാനിസംസം പകാസേത്വാ തദനന്തരം സീലകഥം കഥേസി. സീലം നാമേതം ഇധലോകപരലോകസമ്പത്തീനം മൂലം.
Evamādinā nayena dānānumodanaṃ katvā dānānisaṃsaṃ pakāsetvā tadanantaraṃ sīlakathaṃ kathesi. Sīlaṃ nāmetaṃ idhalokaparalokasampattīnaṃ mūlaṃ.
‘‘സീലം സുഖാനം പരമം നിദാനം, സീലേന സീലീ തിദിവം പയാതി;
‘‘Sīlaṃ sukhānaṃ paramaṃ nidānaṃ, sīlena sīlī tidivaṃ payāti;
സീലഞ്ഹി സംസാരമുപാഗതസ്സ, താണഞ്ച ലേണഞ്ച പരായനഞ്ച.
Sīlañhi saṃsāramupāgatassa, tāṇañca leṇañca parāyanañca.
‘‘അവസ്സയോ സീലസമോ ജനാനം, കുതോ പനഞ്ഞോ ഇധ വാ പരത്ഥ;
‘‘Avassayo sīlasamo janānaṃ, kuto panañño idha vā parattha;
സീലം ഗുണാനം പരമാ പതിട്ഠാ, യഥാ ധരാ ഥാവരജങ്ഗമാനം.
Sīlaṃ guṇānaṃ paramā patiṭṭhā, yathā dharā thāvarajaṅgamānaṃ.
‘‘സീലം കിരേവ കല്യാണം, സീലം ലോകേ അനുത്തരം;
‘‘Sīlaṃ kireva kalyāṇaṃ, sīlaṃ loke anuttaraṃ;
അരിയവുത്തിസമാചാരോ, യേന വുച്ചതി സീലവാ’’. (ജാ॰ ൧.൩.൧൧൮);
Ariyavuttisamācāro, yena vuccati sīlavā’’. (jā. 1.3.118);
സീലാലങ്കാരസമോ അലങ്കാരോ നത്ഥി, സീലഗന്ധസമോ ഗന്ധോ നത്ഥി, സീലസമം കിലേസമലവിസോധനം നത്ഥി, സീലസമം പരിളാഹൂപസമം നത്ഥി, സീലസമം കിത്തിജനനം നത്ഥി, സീലസമം സഗ്ഗാരോഹണസോപാനം നത്ഥി, നിബ്ബാനനഗരപ്പവേസനേ ച സീലസമം ദ്വാരം നത്ഥി. യഥാഹ –
Sīlālaṅkārasamo alaṅkāro natthi, sīlagandhasamo gandho natthi, sīlasamaṃ kilesamalavisodhanaṃ natthi, sīlasamaṃ pariḷāhūpasamaṃ natthi, sīlasamaṃ kittijananaṃ natthi, sīlasamaṃ saggārohaṇasopānaṃ natthi, nibbānanagarappavesane ca sīlasamaṃ dvāraṃ natthi. Yathāha –
‘‘സോഭന്തേവം ന രാജാനോ, മുത്താമണിവിഭൂസിതാ;
‘‘Sobhantevaṃ na rājāno, muttāmaṇivibhūsitā;
യഥാ സോഭന്തി യതിനോ, സീലഭൂസനഭൂസിതാ.
Yathā sobhanti yatino, sīlabhūsanabhūsitā.
‘‘സീലഗന്ധസമോ ഗന്ധോ, കുതോ നാമ ഭവിസ്സതി;
‘‘Sīlagandhasamo gandho, kuto nāma bhavissati;
യോ സമം അനുവാതേ ച, പടിവാതേ ച വായതി. (വിസുദ്ധി॰ ൧.൯);
Yo samaṃ anuvāte ca, paṭivāte ca vāyati. (visuddhi. 1.9);
‘‘ന പുപ്ഫഗന്ധോ പടിവാതമേതി, ന ചന്ദനം തഗ്ഗരമല്ലികാ വാ;
‘‘Na pupphagandho paṭivātameti, na candanaṃ taggaramallikā vā;
സതഞ്ച ഗന്ധോ പടിവാതമേതി, സബ്ബാ ദിസാ സപ്പുരിസോ പവായതി.
Satañca gandho paṭivātameti, sabbā disā sappuriso pavāyati.
‘‘ചന്ദനം തഗരം വാപി, ഉപ്പലം അഥ വസ്സികീ;
‘‘Candanaṃ tagaraṃ vāpi, uppalaṃ atha vassikī;
ഏതേസം ഗന്ധജാതാനം, സീലഗന്ധോ അനുത്തരോ. (ധ॰ പ॰ ൫൪-൫൫; മി॰ പ॰ ൫.൪.൧);
Etesaṃ gandhajātānaṃ, sīlagandho anuttaro. (dha. pa. 54-55; mi. pa. 5.4.1);
‘‘ന ഗങ്ഗാ യമുനാ ചാപി, സരഭൂ വാ സരസ്വതീ;
‘‘Na gaṅgā yamunā cāpi, sarabhū vā sarasvatī;
നിന്നഗാ വാചിരവതീ, മഹീ വാപി മഹാനദീ.
Ninnagā vāciravatī, mahī vāpi mahānadī.
‘‘സക്കുണന്തി വിസോധേതും, തം മലം ഇധ പാണിനം;
‘‘Sakkuṇanti visodhetuṃ, taṃ malaṃ idha pāṇinaṃ;
വിസോധയതി സത്താനം, യം വേ സീലജലം മലം.
Visodhayati sattānaṃ, yaṃ ve sīlajalaṃ malaṃ.
‘‘ന തം സജലദാ വാതാ, ന ചാപി ഹരിചന്ദനം;
‘‘Na taṃ sajaladā vātā, na cāpi haricandanaṃ;
നേവ ഹാരാ ന മണയോ, ന ചന്ദകിരണങ്കുരാ.
Neva hārā na maṇayo, na candakiraṇaṅkurā.
‘‘സമയന്തീധ സത്താനം, പരിളാഹം സുരക്ഖിതം;
‘‘Samayantīdha sattānaṃ, pariḷāhaṃ surakkhitaṃ;
യം സമേതി ഇദം അരിയം, സീലം അച്ചന്തസീതലം.
Yaṃ sameti idaṃ ariyaṃ, sīlaṃ accantasītalaṃ.
‘‘അത്താനുവാദാദിഭയം, വിദ്ധംസയതി സബ്ബദാ;
‘‘Attānuvādādibhayaṃ, viddhaṃsayati sabbadā;
ജനേതി കിത്തിഹാസഞ്ച, സീലം സീലവതോ സദാ.
Janeti kittihāsañca, sīlaṃ sīlavato sadā.
‘‘സഗ്ഗാരോഹണസോപാനം, അഞ്ഞം സീലസമം കുതോ;
‘‘Saggārohaṇasopānaṃ, aññaṃ sīlasamaṃ kuto;
ദ്വാരം വാ പന നിബ്ബാന, നഗരസ്സ പവേസനേ.
Dvāraṃ vā pana nibbāna, nagarassa pavesane.
‘‘ഗുണാനം മൂലഭൂതസ്സ, ദോസാനം ബലഘാതിനോ;
‘‘Guṇānaṃ mūlabhūtassa, dosānaṃ balaghātino;
ഇതി സീലസ്സ ജാനാഥ, ആനിസംസമനുത്തര’’ന്തി. (വിസുദ്ധി॰ ൧.൯);
Iti sīlassa jānātha, ānisaṃsamanuttara’’nti. (visuddhi. 1.9);
ഏവം ഭഗവാ സീലാനിസംസം ദസ്സേത്വാ – ‘‘ഇദം പന സീലം നിസ്സായ അയം സഗ്ഗോ ലഭതീ’’തി ദസ്സനത്ഥം തദനന്തരം സഗ്ഗകഥം കഥേസി. അയം സഗ്ഗോ നാമ ഇട്ഠോ കന്തോ മനാപോ ഏകന്തസുഖോ നിച്ചമേത്ഥ കീളാ നിച്ചം സമ്പത്തിയോ ലഭന്തി. ചാതുമഹാരാജികാ ദേവാ നവുതിവസ്സസതസഹസ്സാനി ദിബ്ബസുഖം ദിബ്ബസമ്പത്തിം പടിലഭന്തി. താവതിംസാ തിസ്സോ വസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനീതി ഏവമാദിസഗ്ഗഗുണപടിസംയുത്തകഥം കഥേസി. ഏവം സഗ്ഗകഥായ പലോഭേത്വാ പുന – ‘‘അയമ്പി സഗ്ഗോ അനിച്ചോ അധുവോ ന തത്ഥ ഛന്ദരാഗോ കാതബ്ബോ’’തി കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസഞ്ച പകാസേത്വാ അമതപരിയോസാനം ധമ്മകഥം കഥേസി. ഏവം തസ്സ മഹാജനസ്സ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഏകച്ചേ സരണേസു ച ഏകച്ചേ പഞ്ചസീലേസു ച ഏകച്ചേ സോതാപത്തിഫലേ ച ഏകച്ചേ സകദാഗാമിഫലേ ഏകച്ചേ അനാഗാമിഫലേ ഏകച്ചേ ചതൂസുപി ഫലേസു ഏകച്ചേ തീസു വിജ്ജാസു ഏകച്ചേ ഛസു അഭിഞ്ഞാസു ഏകച്ചേ അട്ഠസു സമാപത്തീസു പതിട്ഠാപേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ രമ്മനഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ സുദസ്സനമഹാവിഹാരമേവ പാവിസി. തേന വുത്തം –
Evaṃ bhagavā sīlānisaṃsaṃ dassetvā – ‘‘idaṃ pana sīlaṃ nissāya ayaṃ saggo labhatī’’ti dassanatthaṃ tadanantaraṃ saggakathaṃ kathesi. Ayaṃ saggo nāma iṭṭho kanto manāpo ekantasukho niccamettha kīḷā niccaṃ sampattiyo labhanti. Cātumahārājikā devā navutivassasatasahassāni dibbasukhaṃ dibbasampattiṃ paṭilabhanti. Tāvatiṃsā tisso vassakoṭiyo saṭṭhi ca vassasatasahassānīti evamādisaggaguṇapaṭisaṃyuttakathaṃ kathesi. Evaṃ saggakathāya palobhetvā puna – ‘‘ayampi saggo anicco adhuvo na tattha chandarāgo kātabbo’’ti kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṃkilesaṃ nekkhamme ānisaṃsañca pakāsetvā amatapariyosānaṃ dhammakathaṃ kathesi. Evaṃ tassa mahājanassa dhammaṃ desetvā ekacce saraṇesu ca ekacce pañcasīlesu ca ekacce sotāpattiphale ca ekacce sakadāgāmiphale ekacce anāgāmiphale ekacce catūsupi phalesu ekacce tīsu vijjāsu ekacce chasu abhiññāsu ekacce aṭṭhasu samāpattīsu patiṭṭhāpetvā uṭṭhāyāsanā rammanagarato nikkhamitvā sudassanamahāvihārameva pāvisi. Tena vuttaṃ –
൧.
1.
‘‘തദാ തേ ഭോജയിത്വാന, സസങ്ഘം ലോകനായകം;
‘‘Tadā te bhojayitvāna, sasaṅghaṃ lokanāyakaṃ;
ഉപഗച്ഛും സരണം തസ്സ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.
Upagacchuṃ saraṇaṃ tassa, dīpaṅkarassa satthuno.
൨.
2.
‘‘സരണാഗമനേ കഞ്ചി, നിവേസേതി തഥാഗതോ;
‘‘Saraṇāgamane kañci, niveseti tathāgato;
കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസു, സീലേ ദസവിധേ പരം.
Kañci pañcasu sīlesu, sīle dasavidhe paraṃ.
൩.
3.
‘‘കസ്സചി ദേതി സാമഞ്ഞം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേ;
‘‘Kassaci deti sāmaññaṃ, caturo phalamuttame;
കസ്സചി അസമേ ധമ്മേ, ദേതി സോ പടിസമ്ഭിദാ.
Kassaci asame dhamme, deti so paṭisambhidā.
൪.
4.
‘‘കസ്സചി വരസമാപത്തിയോ, അട്ഠ ദേതി നരാസഭോ;
‘‘Kassaci varasamāpattiyo, aṭṭha deti narāsabho;
തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോ, ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതി.
Tisso kassaci vijjāyo, chaḷabhiññā pavecchati.
൫.
5.
‘‘തേന യോഗേന ജനകായം, ഓവദതി മഹാമുനി;
‘‘Tena yogena janakāyaṃ, ovadati mahāmuni;
തേന വിത്ഥാരികം ആസി, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.
Tena vitthārikaṃ āsi, lokanāthassa sāsanaṃ.
൬.
6.
‘‘മഹാഹനുസഭക്ഖന്ധോ , ദീപങ്കരസനാമകോ;
‘‘Mahāhanusabhakkhandho , dīpaṅkarasanāmako;
ബഹൂ ജനേ താരയതി, പരിമോചേതി ദുഗ്ഗതിം.
Bahū jane tārayati, parimoceti duggatiṃ.
൭.
7.
‘‘ബോധനേയ്യം ജനം ദിസ്വാ, സതസഹസ്സേപി യോജനേ;
‘‘Bodhaneyyaṃ janaṃ disvā, satasahassepi yojane;
ഖണേന ഉപഗന്ത്വാന, ബോധേതി തം മഹാമുനീ’’തി.
Khaṇena upagantvāna, bodheti taṃ mahāmunī’’ti.
തത്ഥ തേതി രമ്മനഗരവാസിനോ ഉപാസകാ. സരണന്തി ഏത്ഥ സരണം സരണഗമനം സരണസ്സ ഗന്താ ച വേദിതബ്ബാ. സരതി ഹിംസതി വിനാസേതീതി സരണം, കിം തം? രതനത്തയം. തം പന സരണഗതാനം തേനേവ സരണഗമനേന ഭയം സന്താസം ദുക്ഖം ദുഗ്ഗതിം പരിക്കിലേസം ഹനതി ഹിംസതി വിനാസേതീതി സരണന്തി വുച്ചതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം –
Tattha teti rammanagaravāsino upāsakā. Saraṇanti ettha saraṇaṃ saraṇagamanaṃ saraṇassa gantā ca veditabbā. Sarati hiṃsati vināsetīti saraṇaṃ, kiṃ taṃ? Ratanattayaṃ. Taṃ pana saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena bhayaṃ santāsaṃ dukkhaṃ duggatiṃ parikkilesaṃ hanati hiṃsati vināsetīti saraṇanti vuccatīti. Vuttañhetaṃ –
‘‘യേ കേചി ബുദ്ധം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;
‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി. (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൩൨; സം॰ നി॰ ൧.൩൭);
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressanti. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37);
‘‘യേ കേചി ധമ്മം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;
‘‘Ye keci dhammaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തി. (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൩൨; സം॰ നി॰ ൧.൩൭);
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressanti. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37);
‘‘യേ കേചി സങ്ഘം സരണം ഗതാസേ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായഭൂമിം;
‘‘Ye keci saṅghaṃ saraṇaṃ gatāse, na te gamissanti apāyabhūmiṃ;
പഹായ മാനുസം ദേഹം, ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി. (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൩൨; സം॰ നി॰ ൧.൩൭);
Pahāya mānusaṃ dehaṃ, devakāyaṃ paripūressantī’’ti. (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37);
സരണഗമനം നാമ രതനത്തയപരായനാകാരപ്പവത്തോ ചിത്തുപ്പാദോ. സരണസ്സ ഗന്താ നാമ തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ. ഏവം താവ സരണം സരണഗമനം സരണസ്സ ഗന്താ ചാതി ഇദം തയം വേദിതബ്ബം.
Saraṇagamanaṃ nāma ratanattayaparāyanākārappavatto cittuppādo. Saraṇassa gantā nāma taṃsamaṅgīpuggalo. Evaṃ tāva saraṇaṃ saraṇagamanaṃ saraṇassa gantā cāti idaṃ tayaṃ veditabbaṃ.
തസ്സാതി തം ദീപങ്കരം, ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനം ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഉപഗച്ഛും സരണം തത്ഥാ’’തിപി പാഠോ. സത്ഥുനോതി സത്ഥാരം. സരണാഗമനേ കഞ്ചീതി കഞ്ചി പുഗ്ഗലം സരണഗമനേ നിവേസേതീതി അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി പച്ചുപ്പന്നവസേന വുത്തം, അതീതകാലവസേന പന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ‘‘കസ്സചി സരണാഗമനേ’’തിപി പാഠോ, തസ്സപി സോയേവത്ഥോ. കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസൂതി കഞ്ചി പുഗ്ഗലം പഞ്ചസു വിരതിസീലേസു നിവേസേസീതി അത്ഥോ. ‘‘കസ്സചി പഞ്ചസു സീലേസൂ’’തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. സീലേ ദസവിധേ പരന്തി അപരം പുഗ്ഗലം ദസവിധേ സീലേ നിവേസേസീതി അത്ഥോ. ‘‘കസ്സചി കുസലേ ദസാ’’തിപി പാഠോ, തസ്സ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം ദസ കുസലധമ്മേ സമാദപേസീതി അത്ഥോ. കസ്സചി ദേതി സാമഞ്ഞന്തി ഏത്ഥ പരമത്ഥതോ സാമഞ്ഞന്തി മഗ്ഗോ വുച്ചതി. യഥാഹ –
Tassāti taṃ dīpaṅkaraṃ, upayogatthe sāmivacanaṃ daṭṭhabbaṃ. ‘‘Upagacchuṃ saraṇaṃ tatthā’’tipi pāṭho. Satthunoti satthāraṃ. Saraṇāgamane kañcīti kañci puggalaṃ saraṇagamane nivesetīti attho. Kiñcāpi paccuppannavasena vuttaṃ, atītakālavasena pana attho gahetabbo. Esa nayo sesesupi. ‘‘Kassaci saraṇāgamane’’tipi pāṭho, tassapi soyevattho. Kañci pañcasu sīlesūti kañci puggalaṃ pañcasu viratisīlesu nivesesīti attho. ‘‘Kassaci pañcasu sīlesū’’tipi pāṭho, soyevattho. Sīle dasavidhe paranti aparaṃ puggalaṃ dasavidhe sīle nivesesīti attho. ‘‘Kassaci kusale dasā’’tipi pāṭho, tassa kañci puggalaṃ dasa kusaladhamme samādapesīti attho. Kassaci deti sāmaññanti ettha paramatthato sāmaññanti maggo vuccati. Yathāha –
‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ॰… സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൫.൩൬).
‘‘Katamañca, bhikkhave, sāmaññaṃ? Ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, seyyathidaṃ – sammādiṭṭhi…pe… sammāsamādhi. Idaṃ vuccati, bhikkhave, sāmañña’’nti (saṃ. ni. 5.36).
ചതുരോ ഫലമുത്തമേതി ചത്താരി ഉത്തമാനി ഫലാനീതി അത്ഥോ. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. ലിങ്ഗവിപരിയാസേന വുത്തം. യഥോപനിസ്സയം ചത്താരോ മഗ്ഗേ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി കസ്സചി അദാസീതി അത്ഥോ. കസ്സചി അസമേ ധമ്മേതി കസ്സചി അസദിസേ ചത്താരോ പടിസമ്ഭിദാധമ്മേ അദാസി.
Caturo phalamuttameti cattāri uttamāni phalānīti attho. Ma-kāro padasandhikaro. Liṅgavipariyāsena vuttaṃ. Yathopanissayaṃ cattāro magge cattāri ca sāmaññaphalāni kassaci adāsīti attho. Kassaci asame dhammeti kassaci asadise cattāro paṭisambhidādhamme adāsi.
കസ്സചി വരസമാപത്തിയോതി കസ്സചി പന നീവരണവിഗമേന പധാനഭൂതാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ അദാസി. തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോതി കസ്സചി പുഗ്ഗലസ്സ ഉപനിസ്സയവസേന ദിബ്ബചക്ഖുഞാണപുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണആസവക്ഖയഞാണാനം വസേന തിസ്സോ വിജ്ജായോ. ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതീതി ഛ അഭിഞ്ഞായോ കസ്സചി അദാസി.
Kassaci varasamāpattiyoti kassaci pana nīvaraṇavigamena padhānabhūtā aṭṭha samāpattiyo adāsi. Tisso kassaci vijjāyoti kassaci puggalassa upanissayavasena dibbacakkhuñāṇapubbenivāsānussatiñāṇaāsavakkhayañāṇānaṃ vasena tisso vijjāyo. Chaḷabhiññā pavecchatīti cha abhiññāyo kassaci adāsi.
തേന യോഗേനാതി തേന നയേന തേനാനുക്കമേന ച. ജനകായന്തി ജനസമൂഹം. ഓവദതീതി ഓവദി. കാലവിപരിയാസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇതോ ഉപരിപി ഈദിസേസു വചനേസു അതീതകാലവസേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ . തേന വിത്ഥാരികം ആസീതി തേന ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ ഓവാദേന അനുസാസനിയാ വിത്ഥാരികം വിത്ഥതം വിസാലീഭൂതം സാസനം അഹോസി.
Tena yogenāti tena nayena tenānukkamena ca. Janakāyanti janasamūhaṃ. Ovadatīti ovadi. Kālavipariyāsena vuttanti veditabbaṃ. Ito uparipi īdisesu vacanesu atītakālavaseneva attho gahetabbo . Tena vitthārikaṃ āsīti tena dīpaṅkarassa bhagavato ovādena anusāsaniyā vitthārikaṃ vitthataṃ visālībhūtaṃ sāsanaṃ ahosi.
മഹാഹനൂതി മഹാപുരിസാനം കിര ദ്വേപി ഹനൂനി പരിപുണ്ണാനി ദ്വാദസിയാ പക്ഖസ്സ ചന്ദസദിസാകാരാനി ഹോന്തീതി മഹന്താനി ഹനൂനി യസ്സ സോ മഹാഹനു, സീഹഹനൂതി വുത്തം ഹോതി. ഉസഭക്ഖന്ധോതി ഉസഭസ്സേവ ഖന്ധോ യസ്സ ഭവതി, സോ ഉസഭക്ഖന്ധോ. സുവട്ടിതസുവണ്ണാലിങ്ഗസദിസരുചിരക്ഖന്ധോ സമവട്ടചാരുക്ഖന്ധോതി അത്ഥോ. ദീപങ്കരസനാമകോതി ദീപങ്കരസനാമോ . ബഹൂ ജനേ താരയതീതി ബഹൂ ബുദ്ധവേനേയ്യേ ജനേ താരേസി. പരിമോചേതീതി പരിമോചേസി. ദുഗ്ഗതിന്തി ദുഗ്ഗതിതോ. നിസ്സക്കത്ഥേ ഉപയോഗവചനം.
Mahāhanūti mahāpurisānaṃ kira dvepi hanūni paripuṇṇāni dvādasiyā pakkhassa candasadisākārāni hontīti mahantāni hanūni yassa so mahāhanu, sīhahanūti vuttaṃ hoti. Usabhakkhandhoti usabhasseva khandho yassa bhavati, so usabhakkhandho. Suvaṭṭitasuvaṇṇāliṅgasadisarucirakkhandho samavaṭṭacārukkhandhoti attho. Dīpaṅkarasanāmakoti dīpaṅkarasanāmo . Bahū jane tārayatīti bahū buddhaveneyye jane tāresi. Parimocetīti parimocesi. Duggatinti duggatito. Nissakkatthe upayogavacanaṃ.
ഇദാനി താരണപരിമോചനകരണാകാരദസ്സനത്ഥം ‘‘ബോധനേയ്യം ജന’’ന്തി ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ ബോധനേയ്യം ജനന്തി ബോധനേയ്യം പജം, അയമേവ വാ പാഠോ. ദിസ്വാതി ബുദ്ധചക്ഖുനാ വാ സമന്തചക്ഖുനാ വാ ദിസ്വാ. സതസഹസ്സേപി യോജനേതി അനേകസതസഹസ്സേപി യോജനേ ഠിതം. ഇദം പന ദസസഹസ്സിയംയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
Idāni tāraṇaparimocanakaraṇākāradassanatthaṃ ‘‘bodhaneyyaṃ jana’’nti gāthā vuttā. Tattha bodhaneyyaṃ jananti bodhaneyyaṃ pajaṃ, ayameva vā pāṭho. Disvāti buddhacakkhunā vā samantacakkhunā vā disvā. Satasahassepi yojaneti anekasatasahassepi yojane ṭhitaṃ. Idaṃ pana dasasahassiyaṃyeva sandhāya vuttanti daṭṭhabbaṃ.
ദീപങ്കരോ കിര സത്ഥാ ബുദ്ധത്തം പത്വാ ബോധിമൂലേ സത്തസത്താഹം വീതിനാമേത്വാ അട്ഠമേ സത്താഹേ മഹാബ്രഹ്മുനോ ധമ്മജ്ഝേസനം പടിഞ്ഞായ സുനന്ദാരാമേ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ കോടിസതം ദേവമനുസ്സാനം ധമ്മാമതം പായേസി. അയം പഠമോ അഭിസമയോ അഹോസി.
Dīpaṅkaro kira satthā buddhattaṃ patvā bodhimūle sattasattāhaṃ vītināmetvā aṭṭhame sattāhe mahābrahmuno dhammajjhesanaṃ paṭiññāya sunandārāme dhammacakkaṃ pavattetvā koṭisataṃ devamanussānaṃ dhammāmataṃ pāyesi. Ayaṃ paṭhamo abhisamayo ahosi.
അഥ സത്ഥാ അത്തനോ പുത്തസ്സ സമവട്ടക്ഖന്ധസ്സ ഉസഭക്ഖന്ധസ്സ നാമ ഞാണപരിപാകം ഞത്വാ തം അത്രജം പമുഖം കത്വാ രാഹുലോവാദസദിസം ധമ്മം ദേസേത്വാ ദേവമനുസ്സാനം നവുതികോടിയോ ധമ്മാമതം പായേസി. അയം ദുതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി.
Atha satthā attano puttassa samavaṭṭakkhandhassa usabhakkhandhassa nāma ñāṇaparipākaṃ ñatvā taṃ atrajaṃ pamukhaṃ katvā rāhulovādasadisaṃ dhammaṃ desetvā devamanussānaṃ navutikoṭiyo dhammāmataṃ pāyesi. Ayaṃ dutiyo abhisamayo ahosi.
പുന ഭഗവാ അമരവതീനഗരദ്വാരേ മഹാസിരീസരുക്ഖമൂലേ യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ മഹാജനസ്സ ബന്ധനാമോക്ഖം കത്വാ ദേവഗണപരിവുതോ ദിവസകരാതിരേകജുതിവിസരഭവനേ താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പരമസീതലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാതലേ നിസീദിത്വാ സബ്ബദേവഗണപീതിസഞ്ജനനിം അത്തനോ ജനനിം സുമേധാദേവിം പമുഖം കത്വാ സബ്ബലോകവിദിതവിസുദ്ധിദേവോ ദേവദേവോ ദീപങ്കരോ ഭഗവാ സബ്ബസത്തഹിതകരം പരമാതിരേകഗമ്ഭീരസുഖുമം ബുദ്ധിവിസദകരം സത്തപ്പകരണം അഭിധമ്മപിടകം ദേസേത്വാ നവുതിദേവകോടിസഹസ്സാനം ധമ്മാമതം പായേസി. അയം തതിയോ അഭിസമയോ അഹോസി. തേന വുത്തം –
Puna bhagavā amaravatīnagaradvāre mahāsirīsarukkhamūle yamakapāṭihāriyaṃ katvā mahājanassa bandhanāmokkhaṃ katvā devagaṇaparivuto divasakarātirekajutivisarabhavane tāvatiṃsabhavane pāricchattakamūle paramasītale paṇḍukambalasilātale nisīditvā sabbadevagaṇapītisañjananiṃ attano jananiṃ sumedhādeviṃ pamukhaṃ katvā sabbalokaviditavisuddhidevo devadevo dīpaṅkaro bhagavā sabbasattahitakaraṃ paramātirekagambhīrasukhumaṃ buddhivisadakaraṃ sattappakaraṇaṃ abhidhammapiṭakaṃ desetvā navutidevakoṭisahassānaṃ dhammāmataṃ pāyesi. Ayaṃ tatiyo abhisamayo ahosi. Tena vuttaṃ –
൮.
8.
‘‘പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;
‘‘Paṭhamābhisamaye buddho, koṭisatamabodhayi;
ദുതിയാഭിസമയേ നാഥോ, നവുതികോടിമബോധയി.
Dutiyābhisamaye nātho, navutikoṭimabodhayi.
൯.
9.
‘‘യദാ ച ദേവഭവനമ്ഹി, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി;
‘‘Yadā ca devabhavanamhi, buddho dhammamadesayi;
നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹൂ’’തി.
Navutikoṭisahassānaṃ, tatiyābhisamayo ahū’’ti.
ദീപങ്കരസ്സ പന ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. തത്ഥ സുനന്ദാരാമേ കോടിസതസഹസ്സാനം പഠമോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –
Dīpaṅkarassa pana bhagavato tayo sāvakasannipātā ahesuṃ. Tattha sunandārāme koṭisatasahassānaṃ paṭhamo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
൧൦.
10.
‘‘സന്നിപാതാ തയോ ആസും, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ;
‘‘Sannipātā tayo āsuṃ, dīpaṅkarassa satthuno;
കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ’’തി.
Koṭisatasahassānaṃ, paṭhamo āsi samāgamo’’ti.
അഥാപരേന സമയേന ദസബലോ ചതൂഹി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേഹി പരിവുതോ ഗാമനിഗമനഗരപടിപാടിയാ മഹാജനാനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ ചാരികം ചരമാനോ അനുക്കമേന ഏകസ്മിം പദേസേ മഹാജനകതസക്കാരം സബ്ബലോകവിസ്സുതം അമനുസ്സപരിഗ്ഗഹിതം അതിഭയാനകം ഓലമ്ബാമ്ബുധരപരിചുമ്ബിതകൂടം വിവിധസുരഭിതരുകുസുമവാസിതകൂടം നാനാമിഗഗണവിചരിതകൂടം നാരദകൂടം നാമ പരമരമണീയം പബ്ബതം സമ്പാപുണി. സോ കിര പബ്ബതോ നാരദേന നാമ യക്ഖേന പരിഗ്ഗഹിതോ അഹോസി. തത്ഥ പന തസ്സ യക്ഖസ്സ അനുസംവച്ഛരം മഹാജനോ മനുസ്സബലിം ഉപസംഹരതി.
Athāparena samayena dasabalo catūhi bhikkhusatasahassehi parivuto gāmanigamanagarapaṭipāṭiyā mahājanānuggahaṃ karonto cārikaṃ caramāno anukkamena ekasmiṃ padese mahājanakatasakkāraṃ sabbalokavissutaṃ amanussapariggahitaṃ atibhayānakaṃ olambāmbudharaparicumbitakūṭaṃ vividhasurabhitarukusumavāsitakūṭaṃ nānāmigagaṇavicaritakūṭaṃ nāradakūṭaṃ nāma paramaramaṇīyaṃ pabbataṃ sampāpuṇi. So kira pabbato nāradena nāma yakkhena pariggahito ahosi. Tattha pana tassa yakkhassa anusaṃvaccharaṃ mahājano manussabaliṃ upasaṃharati.
അഥ ദീപങ്കരോ കിര ഭഗവാ തസ്സ മഹാജനസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ദിസ്വാ തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ചാതുദ്ദിസം പേസേത്വാ അദുതിയോ അസഹായോ മഹാകരുണാബലവസങ്ഗതഹദയോ തഞ്ച യക്ഖം വിനേതും തം നാരദപബ്ബതം അഭിരുഹി. അഥ സോ മനുസ്സഭക്ഖോ സകഹിതനിരപേക്ഖോ പരവധദക്ഖോ യക്ഖോ മക്ഖം അസഹമാനോ കോധപരേതമാനസോ ദസബലം ഭിംസാപേത്വാ പലാപേതുകാമോ തം പബ്ബതം ചാലേസി. സോ കിര പബ്ബതോ തേന ചാലിയമാനോ ഭഗവതോ ആനുഭാവേന തസ്സേവ മത്ഥകേ പതമാനോ വിയ അഹോസി.
Atha dīpaṅkaro kira bhagavā tassa mahājanassa upanissayasampattiṃ disvā tato bhikkhusaṅghaṃ cātuddisaṃ pesetvā adutiyo asahāyo mahākaruṇābalavasaṅgatahadayo tañca yakkhaṃ vinetuṃ taṃ nāradapabbataṃ abhiruhi. Atha so manussabhakkho sakahitanirapekkho paravadhadakkho yakkho makkhaṃ asahamāno kodhaparetamānaso dasabalaṃ bhiṃsāpetvā palāpetukāmo taṃ pabbataṃ cālesi. So kira pabbato tena cāliyamāno bhagavato ānubhāvena tasseva matthake patamāno viya ahosi.
തതോ സോ ഭീതോ – ‘‘ഹന്ദ നം അഗ്ഗിനാ ഝാപേസ്സാമീ’’തി മഹന്തം അതിഭീമദസ്സനം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബത്തേസി. സോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പടിവാതേ ഖിത്തോ വിയ അത്തനോവ ദുക്ഖം ജനേസി, ന പന ഭഗവതോ ചീവരേ അംസുമത്തമ്പി ദഡ്ഢും സമത്ഥോ അഹോസി. യക്ഖോ പന ‘‘സമണോ ദഡ്ഢോ, ന ദഡ്ഢോ’’തി ഓലോകേന്തോ ദസബലം സരദസമയവിമലകരനികരം സബ്ബജനരതികരം രജനികരമിവ സീതലജലതലഗതകമലകണ്ണികായ നിസിന്നം വിയ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹോ അയം സമണോ മഹാനുഭാവോ, യം യം ഇമസ്സാഹം അനത്ഥം കരോമി, സോ സോ മമൂപരിയേവ പതതി, ഇമം പന സമണം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം മേ പടിസരണം പരായനം നത്ഥി, പഥവിയം ഉപക്ഖലിതാ പഥവിംയേവ നിസ്സായ ഉട്ഠഹന്തി, ഹന്ദാഹം ഇമംയേവ സമണം സരണം ഗമിസ്സാമീ’’തി.
Tato so bhīto – ‘‘handa naṃ agginā jhāpessāmī’’ti mahantaṃ atibhīmadassanaṃ aggikkhandhaṃ nibbattesi. So aggikkhandho paṭivāte khitto viya attanova dukkhaṃ janesi, na pana bhagavato cīvare aṃsumattampi daḍḍhuṃ samattho ahosi. Yakkho pana ‘‘samaṇo daḍḍho, na daḍḍho’’ti olokento dasabalaṃ saradasamayavimalakaranikaraṃ sabbajanaratikaraṃ rajanikaramiva sītalajalatalagatakamalakaṇṇikāya nisinnaṃ viya bhagavantaṃ disvā cintesi – ‘‘aho ayaṃ samaṇo mahānubhāvo, yaṃ yaṃ imassāhaṃ anatthaṃ karomi, so so mamūpariyeva patati, imaṃ pana samaṇaṃ muñcitvā aññaṃ me paṭisaraṇaṃ parāyanaṃ natthi, pathaviyaṃ upakkhalitā pathaviṃyeva nissāya uṭṭhahanti, handāhaṃ imaṃyeva samaṇaṃ saraṇaṃ gamissāmī’’ti.
അഥേവം പന സോ ചിന്തേത്വാ ഭഗവതോ ചക്കാലങ്കതതലേസു പാദേസു സിരസാ നിപതിത്വാ – ‘‘അച്ചയോ മം, ഭന്തേ, അച്ചഗമാ’’തി വത്വാ ഭഗവന്തം സരണമഗമാസി. അഥസ്സ ഭഗവാ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സോ ദേസനാപരിയോസാനേ ദസഹി യക്ഖസഹസ്സേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തസ്മിം കിര ദിവസേ സകലജമ്ബുദീപതലവാസിനോ മനുസ്സാ തസ്സ ബലികമ്മത്ഥം ഏകേകഗാമതോ ഏകേകം പുരിസം ആഹരിംസു. അഞ്ഞഞ്ച ബഹുതിലതണ്ഡുലകുലത്ഥമുഗ്ഗമാസാദിം സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാദിഞ്ച ആഹരിംസു. അഥ സോ യക്ഖോ തം ദിവസം ആഭതതണ്ഡുലാദികം സബ്ബം തേസംയേവ ദത്വാ തേ ബലികമ്മത്ഥായ ആനീതമനുസ്സേ ദസബലസ്സ നിയ്യാതേസി.
Athevaṃ pana so cintetvā bhagavato cakkālaṅkatatalesu pādesu sirasā nipatitvā – ‘‘accayo maṃ, bhante, accagamā’’ti vatvā bhagavantaṃ saraṇamagamāsi. Athassa bhagavā anupubbikathaṃ kathesi. So desanāpariyosāne dasahi yakkhasahassehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhahi. Tasmiṃ kira divase sakalajambudīpatalavāsino manussā tassa balikammatthaṃ ekekagāmato ekekaṃ purisaṃ āhariṃsu. Aññañca bahutilataṇḍulakulatthamuggamāsādiṃ sappinavanītatelamadhuphāṇitādiñca āhariṃsu. Atha so yakkho taṃ divasaṃ ābhatataṇḍulādikaṃ sabbaṃ tesaṃyeva datvā te balikammatthāya ānītamanusse dasabalassa niyyātesi.
അഥ സത്ഥാ തേ മനുസ്സേ ഏഹിഭിക്ഖുപബ്ബജ്ജായ പബ്ബാജേത്വാ അന്തോസത്താഹേയേവ സബ്ബേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേത്വാ മാഘപുണ്ണമായ കോടിസതഭിക്ഖുമജ്ഝഗതോ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേ സന്നിപാതേ പാതിമോക്ഖമുദ്ദിസി. ചതുരങ്ഗാനി നാമ സബ്ബേവ ഏഹിഭിക്ഖൂ ഹോന്തി, സബ്ബേ ഛളഭിഞ്ഞാ ഹോന്തി, സബ്ബേ അനാമന്തിതാവ ആഗതാ, പന്നരസൂപോസഥദിവസോ ചാതി ഇമാനി ചത്താരി അങ്ഗാനി നാമ. അയം ദുതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –
Atha satthā te manusse ehibhikkhupabbajjāya pabbājetvā antosattāheyeva sabbe arahatte patiṭṭhāpetvā māghapuṇṇamāya koṭisatabhikkhumajjhagato caturaṅgasamannāgate sannipāte pātimokkhamuddisi. Caturaṅgāni nāma sabbeva ehibhikkhū honti, sabbe chaḷabhiññā honti, sabbe anāmantitāva āgatā, pannarasūposathadivaso cāti imāni cattāri aṅgāni nāma. Ayaṃ dutiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
൧൧.
11.
‘‘പുന നാരദകൂടമ്ഹി, പവിവേകഗതേ ജിനേ;
‘‘Puna nāradakūṭamhi, pavivekagate jine;
ഖീണാസവാ വീതമലാ, സമിംസു സതകോടിയോ’’തി.
Khīṇāsavā vītamalā, samiṃsu satakoṭiyo’’ti.
തത്ഥ പവിവേകഗതേതി ഗണം പഹായ ഗതേ. സമിംസൂതി സന്നിപതിംസു.
Tattha pavivekagateti gaṇaṃ pahāya gate. Samiṃsūti sannipatiṃsu.
യദാ പന ദീപങ്കരോ ലോകനായകോ സുദസ്സനനാമകേ പബ്ബതേ വസ്സാവാസമുപഗഞ്ഛി, തദാ കിര ജമ്ബുദീപവാസിനോ മനുസ്സാ അനുസംവച്ഛരം ഗിരഗ്ഗസമജ്ജം കരോന്തി. തസ്മിം കിര സമജ്ജേ സന്നിപതിതാ മനുസ്സാ ദസബലം ദിസ്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ തത്ര പസീദിത്വാ പബ്ബജിംസു. മഹാപവാരണദിവസേ സത്ഥാ തേസം അജ്ഝാസയാനുകൂലം വിപസ്സനാകഥം കഥേസി. തം സുത്വാ തേ സബ്ബേ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ വിപസ്സനാനുപുബ്ബേന മഗ്ഗാനുപുബ്ബേന ച അരഹത്തം പാപുണിംസു. അഥ സത്ഥാ നവുതികോടിസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പവാരേസി. അയം തതിയോ സന്നിപാതോ അഹോസി. തേന വുത്തം –
Yadā pana dīpaṅkaro lokanāyako sudassananāmake pabbate vassāvāsamupagañchi, tadā kira jambudīpavāsino manussā anusaṃvaccharaṃ giraggasamajjaṃ karonti. Tasmiṃ kira samajje sannipatitā manussā dasabalaṃ disvā dhammakathaṃ sutvā tatra pasīditvā pabbajiṃsu. Mahāpavāraṇadivase satthā tesaṃ ajjhāsayānukūlaṃ vipassanākathaṃ kathesi. Taṃ sutvā te sabbe saṅkhāre sammasitvā vipassanānupubbena maggānupubbena ca arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Atha satthā navutikoṭisahassehi saddhiṃ pavāresi. Ayaṃ tatiyo sannipāto ahosi. Tena vuttaṃ –
൧൨.
12.
‘‘യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, സുദസ്സനസിലുച്ചയേ;
‘‘Yamhi kāle mahāvīro, sudassanasiluccaye;
നവുതികോടിസഹസ്സേഹി, പവാരേസി മഹാമുനി.
Navutikoṭisahassehi, pavāresi mahāmuni.
‘‘അഹം തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;
‘‘Ahaṃ tena samayena, jaṭilo uggatāpano;
അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ’’തി. (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ);
Antalikkhamhi caraṇo, pañcābhiññāsu pāragū’’ti. (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā);
അയം ഗാഥാ അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായ നിദാനവണ്ണനായ ദീപങ്കരബുദ്ധവംസേ ലിഖിതാ. ഇമസ്മിം പന ബുദ്ധവംസേ നത്ഥി. നത്ഥിഭാവോയേവ പനസ്സാ യുത്തതരോ. കസ്മാതി ചേ? ഹേട്ഠാ സുമേധകഥാസു കഥിതത്താതി.
Ayaṃ gāthā aṭṭhasāliniyā dhammasaṅgahaṭṭhakathāya nidānavaṇṇanāya dīpaṅkarabuddhavaṃse likhitā. Imasmiṃ pana buddhavaṃse natthi. Natthibhāvoyeva panassā yuttataro. Kasmāti ce? Heṭṭhā sumedhakathāsu kathitattāti.
ദീപങ്കരേ കിര ഭഗവതി ധമ്മം ദേസേന്തേ ദസസഹസ്സാനഞ്ച വീസതിസഹസ്സാനഞ്ച ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസിയേവ. ഏകസ്സ പന ദ്വിന്നം തിണ്ണം ചതുന്നന്തി ച ആദിവസേന അഭിസമയാനം അന്തോ നത്ഥി. തസ്മാ ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ സാസനം വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം അഹോസി. തേന വുത്തം –
Dīpaṅkare kira bhagavati dhammaṃ desente dasasahassānañca vīsatisahassānañca dhammābhisamayo ahosiyeva. Ekassa pana dvinnaṃ tiṇṇaṃ catunnanti ca ādivasena abhisamayānaṃ anto natthi. Tasmā dīpaṅkarassa bhagavato sāsanaṃ vitthārikaṃ bāhujaññaṃ ahosi. Tena vuttaṃ –
൧൩.
13.
‘‘ദസവീസസഹസ്സാനം , ധമ്മാഭിസമയോ അഹു;
‘‘Dasavīsasahassānaṃ , dhammābhisamayo ahu;
ഏകദ്വിന്നം അഭിസമയാ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ’’തി.
Ekadvinnaṃ abhisamayā, gaṇanāto asaṅkhiyā’’ti.
തത്ഥ ദസവീസസഹസ്സാനന്തി ദസസഹസ്സാനം വീസതിസഹസ്സാനഞ്ച. ധമ്മാഭിസമയോതി ചതുസച്ചധമ്മപ്പടിവേധോ. ഏകദ്വിന്നന്തി ഏകസ്സ ചേവ ദ്വിന്നഞ്ച , തിണ്ണം ചതുന്നം…പേ॰… ദസന്നന്തിആദിനാ നയേന അസങ്ഖ്യേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏവം അസങ്ഖ്യേയ്യാഭിസമയത്താ ച വിത്ഥാരികം മഹന്തപ്പത്തം ബഹൂഹി പണ്ഡിതേഹി ദേവമനുസ്സേഹി നിയ്യാനികന്തി ജഞ്ഞം ജാനിതബ്ബം അധിസീലസിക്ഖാദീഹി ഇദ്ധഞ്ച സമാധിആദീഹി ഫീതഞ്ച അഹോസി. തേന വുത്തം –
Tattha dasavīsasahassānanti dasasahassānaṃ vīsatisahassānañca. Dhammābhisamayoti catusaccadhammappaṭivedho. Ekadvinnanti ekassa ceva dvinnañca , tiṇṇaṃ catunnaṃ…pe… dasannantiādinā nayena asaṅkhyeyyāti attho. Evaṃ asaṅkhyeyyābhisamayattā ca vitthārikaṃ mahantappattaṃ bahūhi paṇḍitehi devamanussehi niyyānikanti jaññaṃ jānitabbaṃ adhisīlasikkhādīhi iddhañca samādhiādīhi phītañca ahosi. Tena vuttaṃ –
൧൪.
14.
‘‘വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം, ഇദ്ധം ഫീതം അഹൂ തദാ;
‘‘Vitthārikaṃ bāhujaññaṃ, iddhaṃ phītaṃ ahū tadā;
ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ, സാസനം സുവിസോധിത’’ന്തി.
Dīpaṅkarassa bhagavato, sāsanaṃ suvisodhita’’nti.
തത്ഥ സുവിസോധിതന്തി സുട്ഠു ഭഗവതാ സോധിതം വിസുദ്ധം കതം. ദീപങ്കരം കിര സത്ഥാരം സബ്ബകാലം ഛളഭിഞ്ഞാനം മഹിദ്ധികാനം ഭിക്ഖൂനം ചത്താരി സതസഹസ്സാനി പരിവാരേന്തി. തേന ച സമയേന യേ സേക്ഖാ കാലകിരിയം കരോന്തി, തേ ഗരഹിതാ ഭവന്തി, സബ്ബേ ഖീണാസവാ ഹുത്വാവ പരിനിബ്ബായന്തീതി അധിപ്പായോ. തസ്മാ ഹി തസ്സ ഭഗവതോ സാസനം സുപുപ്ഫിതം സുസമിദ്ധം ഖീണാസവേഹി ഭിക്ഖൂഹി അതിവിയ സോഭിത്ഥ. തേന വുത്തം –
Tattha suvisodhitanti suṭṭhu bhagavatā sodhitaṃ visuddhaṃ kataṃ. Dīpaṅkaraṃ kira satthāraṃ sabbakālaṃ chaḷabhiññānaṃ mahiddhikānaṃ bhikkhūnaṃ cattāri satasahassāni parivārenti. Tena ca samayena ye sekkhā kālakiriyaṃ karonti, te garahitā bhavanti, sabbe khīṇāsavā hutvāva parinibbāyantīti adhippāyo. Tasmā hi tassa bhagavato sāsanaṃ supupphitaṃ susamiddhaṃ khīṇāsavehi bhikkhūhi ativiya sobhittha. Tena vuttaṃ –
൧൫.
15.
‘‘ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;
‘‘Cattāri satasahassāni, chaḷabhiññā mahiddhikā;
ദീപങ്കരം ലോകവിദും, പരിവാരേന്തി സബ്ബദാ.
Dīpaṅkaraṃ lokaviduṃ, parivārenti sabbadā.
൧൬.
16.
‘‘യേ കേചി തേന സമയേന, ജഹന്തി മാനുസം ഭവം;
‘‘Ye keci tena samayena, jahanti mānusaṃ bhavaṃ;
അപ്പത്തമാനസാ സേഖാ, ഗരഹിതാ ഭവന്തി തേ.
Appattamānasā sekhā, garahitā bhavanti te.
൧൭.
17.
‘‘സുപുപ്ഫിതം പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഹി;
‘‘Supupphitaṃ pāvacanaṃ, arahantehi tādihi;
ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, ഉപസോഭതി സബ്ബദാ’’തി.
Khīṇāsavehi vimalehi, upasobhati sabbadā’’ti.
തത്ഥ ചത്താരി സതസഹസ്സാനീതി ഗണനായ ദസ്സിതാ ഏവം ദസ്സിതഗണനാ ഇമേ ഭിക്ഖൂതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ’’തി വുത്തന്തി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. അഥ വാ ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാതി ഛളഭിഞ്ഞാനം മഹിദ്ധികാനന്തി സാമിഅത്ഥേ പച്ചത്തവചനം ദട്ഠബ്ബം. പരിവാരേന്തി സബ്ബദാതി നിച്ചകാലം ദസബലം പരിവാരേന്തി, ഭഗവന്തം മുഞ്ചിത്വാ കത്ഥചി ന ഗച്ഛന്തീതി അധിപ്പായോ. തേന സമയേനാതി തസ്മിം സമയേ. അയം പന സമയ-സദ്ദോ സമവായാദീസു നവസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. യഥാഹ –
Tattha cattāri satasahassānīti gaṇanāya dassitā evaṃ dassitagaṇanā ime bhikkhūti dassanatthaṃ ‘‘chaḷabhiññā mahiddhikā’’ti vuttanti evamattho gahetabbo. Atha vā chaḷabhiññā mahiddhikāti chaḷabhiññānaṃ mahiddhikānanti sāmiatthe paccattavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Parivārenti sabbadāti niccakālaṃ dasabalaṃ parivārenti, bhagavantaṃ muñcitvā katthaci na gacchantīti adhippāyo. Tena samayenāti tasmiṃ samaye. Ayaṃ pana samaya-saddo samavāyādīsu navasu atthesu dissati. Yathāha –
‘‘സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതുദിട്ഠിസു;
‘‘Samavāye khaṇe kāle, samūhe hetudiṭṭhisu;
പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതീ’’തി. (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧; മ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ; സം॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧; അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൧; ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൧ കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയ; ഖു॰ പാ॰ അട്ഠ॰ മംഗലസുത്തവണ്ണനാ, ഏവമിച്ചാദിപാഠവണ്ണനാ; പടി॰ മ॰ അട്ഠ॰ ൨.൧.൧൮൪);
Paṭilābhe pahāne ca, paṭivedhe ca dissatī’’ti. (dī. ni. aṭṭha. 1.1; ma. ni. aṭṭha. 1.mūlapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. aṭṭha. 1.1.1; a. ni. aṭṭha. 1.1.1; dha. sa. aṭṭha. 1 kāmāvacarakusalapadabhājanīya; khu. pā. aṭṭha. maṃgalasuttavaṇṇanā, evamiccādipāṭhavaṇṇanā; paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.184);
ഇധ സോ കാലേ ദട്ഠബ്ബോ; തസ്മിം കാലേതി അത്ഥോ. മാനുസം ഭവന്തി മനുസ്സഭാവം. അപ്പത്തമാനസാതി അപ്പത്തം അനധിഗതം മാനസം യേഹി തേ അപ്പത്തമാനസാ. മാനസന്തി രാഗസ്സ ച ചിത്തസ്സ ച അരഹത്തസ്സ ച അധിവചനം. ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ, യ്വായം ചരതി മാനസോ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൧൫൧; മഹാവ॰ ൩൩) ഹി ഏത്ഥ പന രാഗോ ‘‘മാനസോ’’തി വുത്തോ. ‘‘ചിത്തം മനോ മാനസം ഹദയം പണ്ഡര’’ന്തി (ധ॰ സ॰ ൬; വിഭ॰ ൧൮൪; മഹാനി॰ ൧; ചൂളനി॰ പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൧൪) ഏത്ഥ ചിത്തം. ‘‘അപ്പത്തമാനസോ സേഖോ, കാലം കയിരാ ജനേസുതാ’’തി (സം॰ നി॰ ൧.൧൫൯) ഏത്ഥ അരഹത്തം. ഇധാപി അരഹത്തമേവ അധിപ്പേതം (ധ॰ സ॰ അട്ഠ॰ ൫ കാമാവചരകുസലനിദ്ദേസവാരകഥാ; മഹാനി॰ അട്ഠ॰ ൧). തസ്മാ അപ്പത്തഅരഹത്തഫലാതി അത്ഥോ. സേഖാതി കേനട്ഠേന സേഖാ? സേഖധമ്മപടിലാഭട്ഠേന സേഖാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേ, സേഖോ ഹോതീതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേഖായ സമ്മാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി…പേ॰… സേഖേന സമ്മാസമാധിനാ സമന്നാഗതോ ഹോതി. ഏത്താവതാ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേഖോ ഹോതീ’’തി (സം॰ നി॰ ൫.൧൩). അപി ച സിക്ഖന്തീതി സേഖാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘സിക്ഖതി, സിക്ഖതീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, തസ്മാ സേഖോതി വുച്ചതി. കിഞ്ച സിക്ഖതി? അധിസീലമ്പി സിക്ഖതി അധിചിത്തമ്പി അധിപഞ്ഞമ്പി സിക്ഖതീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, തസ്മാ സേഖോതി വുച്ചതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൩.൮൬).
Idha so kāle daṭṭhabbo; tasmiṃ kāleti attho. Mānusaṃ bhavanti manussabhāvaṃ. Appattamānasāti appattaṃ anadhigataṃ mānasaṃ yehi te appattamānasā. Mānasanti rāgassa ca cittassa ca arahattassa ca adhivacanaṃ. ‘‘Antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso’’ti (saṃ. ni. 1.151; mahāva. 33) hi ettha pana rāgo ‘‘mānaso’’ti vutto. ‘‘Cittaṃ mano mānasaṃ hadayaṃ paṇḍara’’nti (dha. sa. 6; vibha. 184; mahāni. 1; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 114) ettha cittaṃ. ‘‘Appattamānaso sekho, kālaṃ kayirā janesutā’’ti (saṃ. ni. 1.159) ettha arahattaṃ. Idhāpi arahattameva adhippetaṃ (dha. sa. aṭṭha. 5 kāmāvacarakusalaniddesavārakathā; mahāni. aṭṭha. 1). Tasmā appattaarahattaphalāti attho. Sekhāti kenaṭṭhena sekhā? Sekhadhammapaṭilābhaṭṭhena sekhā. Vuttañhetaṃ – ‘‘kittāvatā nu kho, bhante, sekho hotīti? Idha, bhikkhave, bhikkhu sekhāya sammādiṭṭhiyā samannāgato hoti…pe… sekhena sammāsamādhinā samannāgato hoti. Ettāvatā kho, bhikkhave, bhikkhu sekho hotī’’ti (saṃ. ni. 5.13). Api ca sikkhantīti sekhā. Vuttañhetaṃ – ‘‘sikkhati, sikkhatīti kho, bhikkhu, tasmā sekhoti vuccati. Kiñca sikkhati? Adhisīlampi sikkhati adhicittampi adhipaññampi sikkhatīti kho, bhikkhu, tasmā sekhoti vuccatī’’ti (a. ni. 3.86).
സുപുപ്ഫിതന്തി സുട്ഠു വികസിതം. പാവചനന്തി പസത്ഥം വചനം, വുദ്ധിപ്പത്തം വാ വചനം പവചനം, പവചനമേവ പാവചനം, സാസനന്തി അത്ഥോ. ഉപസോഭതീതി അഭിരാജതി അതിവിരോചതി. സബ്ബദാതി സബ്ബകാലം. ‘‘ഉപസോഭതി സദേവകേ’’തിപി പാഠോ.
Supupphitanti suṭṭhu vikasitaṃ. Pāvacananti pasatthaṃ vacanaṃ, vuddhippattaṃ vā vacanaṃ pavacanaṃ, pavacanameva pāvacanaṃ, sāsananti attho. Upasobhatīti abhirājati ativirocati. Sabbadāti sabbakālaṃ. ‘‘Upasobhati sadevake’’tipi pāṭho.
തസ്സ ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ രമ്മവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, സുമേധാ നാമ ദേവീ മാതാ, സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ചാതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സാഗതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, നന്ദാ ച സുനന്ദാ ചാതി ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ പിപ്ഫലിരുക്ഖോ അഹോസി, അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ, സതസഹസ്സവസ്സാനി ആയൂതി. കിം പനിമേസം ജാതനഗരാദീനം ദസ്സനേ പയോജനന്തി ചേ? വുച്ചതേ – യസ്സ യദി നേവ ജാതനഗരം ന പിതാ ന മാതാ പഞ്ഞായേയ്യ, ഇമസ്സ പന നേവ ജാതനഗരം ന പിതാ ന മാതാ പഞ്ഞായതി, ദേവോ വാ സക്കോ വാ യക്ഖോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ഏസ മഞ്ഞേ, ദേവാനമ്പി ഈദിസം പാടിഹാരിയം അനച്ഛരിയന്തി മഞ്ഞമാനാ ന സോതബ്ബം ന സദ്ദഹിതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യും, തതോ അഭിസമയോ ന ഭവേയ്യ, അസതി അഭിസമയേ നിരത്ഥകോ ബുദ്ധുപ്പാദോ ഭവേയ്യ, അനിയ്യാനികം സാസനം. തസ്മാ സബ്ബബുദ്ധാനം ജാതനഗരാദികോ പരിച്ഛേദോ ദസ്സേതബ്ബോ. തേന വുത്തം –
Tassa dīpaṅkarassa bhagavato rammavatī nāma nagaraṃ ahosi, sudevo nāma khattiyo pitā, sumedhā nāma devī mātā, sumaṅgalo ca tisso cāti dve aggasāvakā, sāgato nāma upaṭṭhāko, nandā ca sunandā cāti dve aggasāvikā, bodhi tassa bhagavato pipphalirukkho ahosi, asītihatthubbedho, satasahassavassāni āyūti. Kiṃ panimesaṃ jātanagarādīnaṃ dassane payojananti ce? Vuccate – yassa yadi neva jātanagaraṃ na pitā na mātā paññāyeyya, imassa pana neva jātanagaraṃ na pitā na mātā paññāyati, devo vā sakko vā yakkho vā māro vā brahmā vā esa maññe, devānampi īdisaṃ pāṭihāriyaṃ anacchariyanti maññamānā na sotabbaṃ na saddahitabbaṃ maññeyyuṃ, tato abhisamayo na bhaveyya, asati abhisamaye niratthako buddhuppādo bhaveyya, aniyyānikaṃ sāsanaṃ. Tasmā sabbabuddhānaṃ jātanagarādiko paricchedo dassetabbo. Tena vuttaṃ –
൧൮.
18.
‘‘നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;
‘‘Nagaraṃ rammavatī nāma, sudevo nāma khattiyo;
സുമേധാ നാമ ജനികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.
Sumedhā nāma janikā, dīpaṅkarassa satthuno.
൨൪.
24.
‘‘സുമങ്ഗലോ ച തിസ്സോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;
‘‘Sumaṅgalo ca tisso ca, ahesuṃ aggasāvakā;
സാഗതോ നാമുപട്ഠാകോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.
Sāgato nāmupaṭṭhāko, dīpaṅkarassa satthuno.
൨൫.
25.
‘‘നന്ദാ ചേവ സുനന്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;
‘‘Nandā ceva sunandā ca, ahesuṃ aggasāvikā;
ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, പിപ്ഫലീതി പവുച്ചതി.
Bodhi tassa bhagavato, pipphalīti pavuccati.
൨൭.
27.
‘‘അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;
‘‘Asītihatthamubbedho, dīpaṅkaro mahāmuni;
സോഭതി ദീപരുക്ഖോവ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.
Sobhati dīparukkhova, sālarājāva phullito.
൨൮.
28.
‘‘സതസഹസ്സവസ്സാനി, ആയു തസ്സ മഹേസിനോ;
‘‘Satasahassavassāni, āyu tassa mahesino;
താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
൨൯.
29.
‘‘ജോതയിത്വാന സദ്ധമ്മം, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;
‘‘Jotayitvāna saddhammaṃ, santāretvā mahājanaṃ;
ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.
Jalitvā aggikkhandhova, nibbuto so sasāvako.
൩൦.
30.
‘‘സാ ച ഇദ്ധി സോ ച യസോ, താനി ച പാദേസു ചക്കരതനാനി;
‘‘Sā ca iddhi so ca yaso, tāni ca pādesu cakkaratanāni;
സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാ’’തി.
Sabbaṃ tamantarahitaṃ, nanu rittā sabbasaṅkhārā’’ti.
തത്ഥ സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോതി സുദേവോ നാമസ്സ ഖത്തിയോ പിതാ അഹോസീതി അത്ഥോ. ജനികാതി ജനേത്തി. പിപ്ഫലീതി പിലക്ഖകപീതനരുക്ഖോ ബോധി. അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോതി അസീതിഹത്ഥം ഉച്ചഗ്ഗതോ. ദീപരുക്ഖോ വാതി സമ്പജ്ജലിതദീപമാലാകുലോ ദീപരുക്ഖോ വിയ ആരോഹപരിണാഹസണ്ഠാനപാരിപൂരിസമ്പന്നോ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനസമലങ്കതസരീരോ വിപ്ഫുരിതരംസിജാലാവിസരതാരാഗണസമുജ്ജലമിവ ഗഗനതലം ഭഗവാ ധരമാനകാലേ സോഭതീതി സോഭിത്ഥ. സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോതി പുപ്ഫിതോ സബ്ബഫാലിഫുല്ലോ സാലരാജരുക്ഖോ വിയ ച സബ്ബഫാലിഫുല്ലോ യോജനസതുബ്ബേധോ പാരിച്ഛത്തോ വിയ ച അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധോ ഭഗവാ അതിവിയ സോഭതി.
Tattha sudevo nāma khattiyoti sudevo nāmassa khattiyo pitā ahosīti attho. Janikāti janetti. Pipphalīti pilakkhakapītanarukkho bodhi. Asītihatthamubbedhoti asītihatthaṃ uccaggato. Dīparukkho vāti sampajjalitadīpamālākulo dīparukkho viya ārohapariṇāhasaṇṭhānapāripūrisampanno dvattiṃsavaralakkhaṇānubyañjanasamalaṅkatasarīro vipphuritaraṃsijālāvisaratārāgaṇasamujjalamiva gaganatalaṃ bhagavā dharamānakāle sobhatīti sobhittha. Sālarājāva phullitoti pupphito sabbaphāliphullo sālarājarukkho viya ca sabbaphāliphullo yojanasatubbedho pāricchatto viya ca asītihatthubbedho bhagavā ativiya sobhati.
സതസഹസ്സവസ്സാനീതി വസ്സസതസഹസ്സാനി തസ്സ ആയൂതി അത്ഥോ. താവതാ തിട്ഠമാനോതി താവതകം കാലം തിട്ഠമാനോ. ജനതന്തി ജനസമൂഹം. സന്താരേത്വാ മഹാജനന്തി താരയിത്വാ മഹാജനം. ‘‘സന്താരേത്വാ സദേവക’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സ സദേവകം ലോകന്തി അത്ഥോ. സാ ച ഇദ്ധീതി സാ ച സമ്പത്തി ആനുഭാവോ. സോ ച യസോതി സോ ച പരിവാരോ. സബ്ബം തമന്തരഹിതന്തി തം സബ്ബം വുത്തപ്പകാരം സമ്പത്തിജാതം അന്തരഹിതം അപഗതന്തി അത്ഥോ. നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാതി സബ്ബേ പന സങ്ഖതധമ്മാ നനു രിത്താ തുച്ഛാ, നിച്ചസാരാദിരഹിതാതി അത്ഥോ.
Satasahassavassānīti vassasatasahassāni tassa āyūti attho. Tāvatā tiṭṭhamānoti tāvatakaṃ kālaṃ tiṭṭhamāno. Janatanti janasamūhaṃ. Santāretvā mahājananti tārayitvā mahājanaṃ. ‘‘Santāretvā sadevaka’’ntipi pāṭho, tassa sadevakaṃ lokanti attho. Sā ca iddhīti sā ca sampatti ānubhāvo. So ca yasoti so ca parivāro. Sabbaṃ tamantarahitanti taṃ sabbaṃ vuttappakāraṃ sampattijātaṃ antarahitaṃ apagatanti attho. Nanu rittā sabbasaṅkhārāti sabbe pana saṅkhatadhammā nanu rittā tucchā, niccasārādirahitāti attho.
ഏത്ഥ പന നഗരാദിപരിച്ഛേദോ പാളിയമാഗതോവ. സമ്ബഹുലവാരോ പന നാഗതോ, സോ ആനേത്വാ ദീപേതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം – പുത്തപരിച്ഛേദോ, ഭരിയാപരിച്ഛേദോ, പാസാദപരിച്ഛേദോ, അഗാരവാസപരിച്ഛേദോ, നാടകിത്ഥിപരിച്ഛേദോ, അഭിനിക്ഖമനപരിച്ഛേദോ, പധാനപരിച്ഛേദോ, വിഹാരപരിച്ഛേദോ, ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോതി. ഏതേസമ്പി ദീപനേ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. തസ്സ പന ദീപങ്കരസ്സ ഭരിയാനം തിസതസഹസ്സം അഹോസി. തസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ പദുമാ നാമ, തസ്സ പന പുത്തോ ഉസഭക്ഖന്ധോ നാമ. തേന വുത്തം –
Ettha pana nagarādiparicchedo pāḷiyamāgatova. Sambahulavāro pana nāgato, so ānetvā dīpetabbo. Seyyathidaṃ – puttaparicchedo, bhariyāparicchedo, pāsādaparicchedo, agāravāsaparicchedo, nāṭakitthiparicchedo, abhinikkhamanaparicchedo, padhānaparicchedo, vihāraparicchedo, upaṭṭhākaparicchedoti. Etesampi dīpane kāraṇaṃ heṭṭhā vuttameva. Tassa pana dīpaṅkarassa bhariyānaṃ tisatasahassaṃ ahosi. Tassa aggamahesī padumā nāma, tassa pana putto usabhakkhandho nāma. Tena vuttaṃ –
‘‘ഭരിയാ പദുമാ നാമ, വിബുദ്ധപദുമാനനാ;
‘‘Bhariyā padumā nāma, vibuddhapadumānanā;
അത്രജോ ഉസഭക്ഖന്ധോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.
Atrajo usabhakkhandho, dīpaṅkarassa satthuno.
‘‘ഹംസാ കോഞ്ചാ മയൂരാഖ്യാ, പാസാദാപി തയോ മതാ;
‘‘Haṃsā koñcā mayūrākhyā, pāsādāpi tayo matā;
ദസവസ്സസഹസ്സാനി, അഗാരം അവസീ കിര.
Dasavassasahassāni, agāraṃ avasī kira.
‘‘ഹത്ഥിയാനേന നിക്ഖന്തോ, നന്ദാരാമേ ജിനോ വസീ;
‘‘Hatthiyānena nikkhanto, nandārāme jino vasī;
നന്ദോ നാമസ്സുപട്ഠാകോ, ലോകാനന്ദകരോ കിരാ’’തി.
Nando nāmassupaṭṭhāko, lokānandakaro kirā’’ti.
സബ്ബബുദ്ധാനം പന പഞ്ച വേമത്താനി ഹോന്തി ആയുവേമത്തം പമാണവേമത്തം കുലവേമത്തം പധാനവേമത്തം രസ്മിവേമത്തന്തി. തത്ഥ ആയുവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘായുകാ ഹോന്തി കേചി അപ്പായുകാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരസ്സ പന ഭഗവതോ വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ വസ്സസതം.
Sabbabuddhānaṃ pana pañca vemattāni honti āyuvemattaṃ pamāṇavemattaṃ kulavemattaṃ padhānavemattaṃ rasmivemattanti. Tattha āyuvemattaṃ nāma keci dīghāyukā honti keci appāyukā. Tathā hi dīpaṅkarassa pana bhagavato vassasatasahassaṃ āyuppamāṇaṃ ahosi, amhākaṃ bhagavato vassasataṃ.
പമാണവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘാ ഹോന്തി കേചി രസ്സാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരോ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണോ അഹോസി, അമ്ഹാകം പന ഭഗവാ അട്ഠാരസഹത്ഥപ്പമാണോ.
Pamāṇavemattaṃ nāma keci dīghā honti keci rassā. Tathā hi dīpaṅkaro asītihatthappamāṇo ahosi, amhākaṃ pana bhagavā aṭṭhārasahatthappamāṇo.
കുലവേമത്തം നാമ കേചി ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തന്തി കേചി ബ്രാഹ്മണകുലേ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരാദയോ ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തിംസു, കകുസന്ധകോണാഗമനാദയോ ബ്രാഹ്മണകുലേ.
Kulavemattaṃ nāma keci khattiyakule nibbattanti keci brāhmaṇakule. Tathā hi dīpaṅkarādayo khattiyakule nibbattiṃsu, kakusandhakoṇāgamanādayo brāhmaṇakule.
പധാനവേമത്തം നാമ കേസഞ്ചി പധാനം ഇത്തരമേവ ഹോതി യഥാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ , കേസഞ്ചി അദ്ധനിയം അമ്ഹാകം ഭഗവതോ വിയ.
Padhānavemattaṃ nāma kesañci padhānaṃ ittarameva hoti yathā kassapassa bhagavato , kesañci addhaniyaṃ amhākaṃ bhagavato viya.
രസ്മിവേമത്തം നാമ മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ സരീരസ്മി ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ബ്യാമമത്തം. തത്ര രസ്മിവേമത്തം അജ്ഝാസയപടിബദ്ധം ഹോതി. യോ യത്തകം ഇച്ഛസി, തസ്സ തത്തകം സരീരപ്പഭാ ഫരതി. മങ്ഗലസ്സ പന ‘‘ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരതൂ’’തി അജ്ഝാസയോ അഹോസി. പടിവിദ്ധഗുണേസു പന കസ്സചി വേമത്തം നാമ നത്ഥി (ദീ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൨.൧൨ ആദയോ).
Rasmivemattaṃ nāma maṅgalassa bhagavato sarīrasmi dasasahassilokadhātuṃ pharitvā aṭṭhāsi, amhākaṃ bhagavato byāmamattaṃ. Tatra rasmivemattaṃ ajjhāsayapaṭibaddhaṃ hoti. Yo yattakaṃ icchasi, tassa tattakaṃ sarīrappabhā pharati. Maṅgalassa pana ‘‘dasasahassilokadhātuṃ pharatū’’ti ajjhāsayo ahosi. Paṭividdhaguṇesu pana kassaci vemattaṃ nāma natthi (dī. ni. aṭṭha. 2.12 ādayo).
തഥാ സബ്ബബുദ്ധാനം ചത്താരി അവിജഹിതട്ഠാനാനി നാമ ഹോന്തി. ബോധിപല്ലങ്കോ അവിജഹിതോ ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഹോതി. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനട്ഠാനം ഇസിപതനേ മിഗദായേ അവിജഹിതമേവ ഹോതി. ദേവോരോഹണകാലേ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പഠമപാദക്കമോ അവിജഹിതോവ ഹോതി. ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയാ ചത്താരി മഞ്ചപാദട്ഠാനാനി അവിജഹിതാനേവ ഹോന്തി. വിഹാരോപി അവിജഹിതോവ. സോ പന ഖുദ്ദകോ വാ മഹന്തോ വാ ഹോതി.
Tathā sabbabuddhānaṃ cattāri avijahitaṭṭhānāni nāma honti. Bodhipallaṅko avijahito ekasmiṃyeva ṭhāne hoti. Dhammacakkappavattanaṭṭhānaṃ isipatane migadāye avijahitameva hoti. Devorohaṇakāle saṅkassanagaradvāre paṭhamapādakkamo avijahitova hoti. Jetavane gandhakuṭiyā cattāri mañcapādaṭṭhānāni avijahitāneva honti. Vihāropi avijahitova. So pana khuddako vā mahanto vā hoti.
അപരം പന അമ്ഹാകംയേവ ഭഗവതോ സഹജാതപരിച്ഛേദഞ്ച നക്ഖത്തപരിച്ഛേദഞ്ച വിസേസം. അമ്ഹാകം സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തേന കിര സദ്ധിം രാഹുലമാതാ ആനന്ദത്ഥേരോ ഛന്നോ കണ്ഡകോ അസ്സരാജാ നിധികുമ്ഭാ മഹാബോധിരുക്ഖോ കാളുദായീതി ഇമാനി സത സഹജാതാനി. മഹാപുരിസോ കിര ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേനേവ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമി, മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി , ധമ്മചക്കം പവത്തേസി, യമകപാടിഹാരിയം അകാസി. വിസാഖനക്ഖത്തേന ജാതോ ച അഭിസമ്ബുദ്ധോ ച പരിനിബ്ബുതോ ച, മാഘനക്ഖത്തേന തസ്സ സാവകസന്നിപാതോ ചേവ ആയുസങ്ഖാരവോസജ്ജനഞ്ച അഹോസി, അസ്സയുജനക്ഖത്തേന ദേവോരോഹണന്തി ഏത്തകം ആഹരിത്വാ ദീപേതബ്ബം. അയം സമ്ബഹുലവാരപരിച്ഛേദോ. സേസഗാഥാ സഉത്താനാ ഏവാതി.
Aparaṃ pana amhākaṃyeva bhagavato sahajātaparicchedañca nakkhattaparicchedañca visesaṃ. Amhākaṃ sabbaññubodhisattena kira saddhiṃ rāhulamātā ānandatthero channo kaṇḍako assarājā nidhikumbhā mahābodhirukkho kāḷudāyīti imāni sata sahajātāni. Mahāpuriso kira uttarāsāḷhanakkhatteneva mātukucchiṃ okkami, mahābhinikkhamanaṃ nikkhami , dhammacakkaṃ pavattesi, yamakapāṭihāriyaṃ akāsi. Visākhanakkhattena jāto ca abhisambuddho ca parinibbuto ca, māghanakkhattena tassa sāvakasannipāto ceva āyusaṅkhāravosajjanañca ahosi, assayujanakkhattena devorohaṇanti ettakaṃ āharitvā dīpetabbaṃ. Ayaṃ sambahulavāraparicchedo. Sesagāthā sauttānā evāti.
ഇതി ഭഗവാ ദീപങ്കരോ യാവതായുകം ഠത്വാ സബ്ബബുദ്ധകിച്ചം കത്വാ അനുക്കമേന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.
Iti bhagavā dīpaṅkaro yāvatāyukaṃ ṭhatvā sabbabuddhakiccaṃ katvā anukkamena anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi.
യസ്മിം കിര കപ്പേ ദീപങ്കരദസബലോ ഉദപാദി, തസ്മിം അഞ്ഞേപി തണ്ഹങ്കരോ, മേധങ്കരോ, സരണങ്കരോതി തയോ ബുദ്ധാ അഹേസും. തേസം സന്തികേ ബോധിസത്തസ്സ ബ്യാകരണം നത്ഥി. തസ്മാ തേ ഇധ ന ദസ്സിതാ. അട്ഠകഥായം പന തമ്ഹാ കപ്പാ ആദിതോ പട്ഠായുപ്പന്നുപ്പന്നേ സബ്ബബുദ്ധേ ദസ്സേതും ഇദം വുത്തം –
Yasmiṃ kira kappe dīpaṅkaradasabalo udapādi, tasmiṃ aññepi taṇhaṅkaro, medhaṅkaro, saraṇaṅkaroti tayo buddhā ahesuṃ. Tesaṃ santike bodhisattassa byākaraṇaṃ natthi. Tasmā te idha na dassitā. Aṭṭhakathāyaṃ pana tamhā kappā ādito paṭṭhāyuppannuppanne sabbabuddhe dassetuṃ idaṃ vuttaṃ –
‘‘തണ്ഹങ്കരോ മേധങ്കരോ, അഥോപി സരണങ്കരോ;
‘‘Taṇhaṅkaro medhaṅkaro, athopi saraṇaṅkaro;
ദീപങ്കരോ ച സമ്ബുദ്ധോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ദ്വിപദുത്തമോ.
Dīpaṅkaro ca sambuddho, koṇḍañño dvipaduttamo.
‘‘മങ്ഗലോ ച സുമനോ ച, രേവതോ സോഭിതോ മുനി;
‘‘Maṅgalo ca sumano ca, revato sobhito muni;
അനോമദസ്സീ പദുമോ, നാരദോ പദുമുത്തരോ.
Anomadassī padumo, nārado padumuttaro.
‘‘സുമേധോ ച സുജാതോ ച, പിയദസ്സീ മഹായസോ;
‘‘Sumedho ca sujāto ca, piyadassī mahāyaso;
അത്ഥദസ്സീ ധമ്മദസ്സീ, സിദ്ധത്ഥോ ലോകനായകോ.
Atthadassī dhammadassī, siddhattho lokanāyako.
‘‘തിസ്സോ ഫുസ്സോ ച സമ്ബുദ്ധോ, വിപസ്സീ സിഖി വേസ്സഭൂ;
‘‘Tisso phusso ca sambuddho, vipassī sikhi vessabhū;
കകുസന്ധോ കോണാഗമനോ, കസ്സപോ ചാപി നായകോ.
Kakusandho koṇāgamano, kassapo cāpi nāyako.
‘‘ഏതേ അഹേസും സമ്ബുദ്ധാ, വീതരാഗാ സമാഹിതാ;
‘‘Ete ahesuṃ sambuddhā, vītarāgā samāhitā;
സതരംസീവ ഉപ്പന്നാ, മഹാതമവിനോദനാ;
Sataraṃsīva uppannā, mahātamavinodanā;
ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ, നിബ്ബുതാ തേ സസാവകാ’’തി. (അപ॰ അട്ഠ॰ ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ; ചരിയാ॰ അട്ഠ॰ നിദാനകഥാ; ജാ॰ അട്ഠ॰ ൧.ദൂരേനിദാനകഥാ);
Jalitvā aggikkhandhāva, nibbutā te sasāvakā’’ti. (apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; cariyā. aṭṭha. nidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā);
ഏത്താവതാ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരവസേന കതായ
Ettāvatā nātisaṅkhepavitthāravasena katāya
മധുരത്ഥവിലാസിനിയാ ബുദ്ധവംസ-അട്ഠകഥായ
Madhuratthavilāsiniyā buddhavaṃsa-aṭṭhakathāya
ദീപങ്കരബുദ്ധവംസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
Dīpaṅkarabuddhavaṃsavaṇṇanā niṭṭhitā.
നിട്ഠിതോ പഠമോ ബുദ്ധവംസോ.
Niṭṭhito paṭhamo buddhavaṃso.
Related texts:
തിപിടക (മൂല) • Tipiṭaka (Mūla) / സുത്തപിടക • Suttapiṭaka / ഖുദ്ദകനികായ • Khuddakanikāya / ബുദ്ധവംസപാളി • Buddhavaṃsapāḷi / ൩. ദീപങ്കരബുദ്ധവംസോ • 3. Dīpaṅkarabuddhavaṃso