| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४२६] १०. दीपिजातकवण्णना
[426] 10. Dīpijātakavaṇṇanā
खमनीयं यापनीयन्ति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो एकं एळिकं आरब्भ कथेसि। एकस्मिञ्हि समये महामोग्गल्लानत्थेरो गिरिपरिक्खित्ते एकद्वारे गिरिब्बजसेनासने विहासि। द्वारसमीपेयेवस्स चङ्कमो अहोसि। तदा एळकपालका ‘‘एळका एत्थ चरन्तू’’ति गिरिब्बजं पवेसेत्वा कीळन्ता विहरन्ति। तेसु एकदिवसं सायं आगन्त्वा एळके गहेत्वा गच्छन्तेसु एका एळिका दूरे चरमाना एळके निक्खमन्ते अदिस्वा ओहीयि। तं पच्छा निक्खमन्तिं एको दीपिको दिस्वा ‘‘खादिस्सामि न’’न्ति गिरिब्बजद्वारे अट्ठासि। सापि इतो चितो च ओलोकेन्ती तं दिस्वा ‘‘एस मं मारेत्वा खादितुकामताय ठितो, सचे निवत्तित्वा पलायिस्सामि, जीवितं मे नत्थि, अज्ज मया पुरिसकारं कातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा सिङ्गानि उक्खिपित्वा तस्स अभिमुखं वेगेन पक्खन्दित्वा दीपिकस्स ‘‘इतो गण्हिस्सामि, इतो गण्हिस्सामी’’ति विप्फन्दतोव गहणं अनुपगन्त्वा वेगेन पलायित्वा एळकानं अन्तरं पाविसि। अथ थेरो तं तेसं किरियं दिस्वा पुनदिवसे गन्त्वा तथागतस्स आरोचेत्वा ‘‘एवं भन्ते, सा एळिका अत्तनो उपायकुसलताय परक्कमं कत्वा दीपिकतो मुच्ची’’ति आह। सत्था ‘‘मोग्गल्लान, इदानि ताव सो दीपिको तं गहेतुं नासक्खि, पुब्बे पन नं विरवन्तिं मारेत्वा खादी’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Khamanīyaṃyāpanīyanti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ekaṃ eḷikaṃ ārabbha kathesi. Ekasmiñhi samaye mahāmoggallānatthero giriparikkhitte ekadvāre giribbajasenāsane vihāsi. Dvārasamīpeyevassa caṅkamo ahosi. Tadā eḷakapālakā ‘‘eḷakā ettha carantū’’ti giribbajaṃ pavesetvā kīḷantā viharanti. Tesu ekadivasaṃ sāyaṃ āgantvā eḷake gahetvā gacchantesu ekā eḷikā dūre caramānā eḷake nikkhamante adisvā ohīyi. Taṃ pacchā nikkhamantiṃ eko dīpiko disvā ‘‘khādissāmi na’’nti giribbajadvāre aṭṭhāsi. Sāpi ito cito ca olokentī taṃ disvā ‘‘esa maṃ māretvā khāditukāmatāya ṭhito, sace nivattitvā palāyissāmi, jīvitaṃ me natthi, ajja mayā purisakāraṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā siṅgāni ukkhipitvā tassa abhimukhaṃ vegena pakkhanditvā dīpikassa ‘‘ito gaṇhissāmi, ito gaṇhissāmī’’ti vipphandatova gahaṇaṃ anupagantvā vegena palāyitvā eḷakānaṃ antaraṃ pāvisi. Atha thero taṃ tesaṃ kiriyaṃ disvā punadivase gantvā tathāgatassa ārocetvā ‘‘evaṃ bhante, sā eḷikā attano upāyakusalatāya parakkamaṃ katvā dīpikato muccī’’ti āha. Satthā ‘‘moggallāna, idāni tāva so dīpiko taṃ gahetuṃ nāsakkhi, pubbe pana naṃ viravantiṃ māretvā khādī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते मगधरट्ठे बोधिसत्तो एकस्मिं गामे महाभोगकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो कामे पहाय इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा चिरं हिमवन्ते वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय राजगहं गन्त्वा एकस्मिंयेव गिरिब्बजे पण्णसालं मापेत्वा वासं कप्पेसि। तदा इमिनाव नियामेन एळकपालकेसु एळके चरन्तेसु एकदिवसं एवमेव एकं एळिकं पच्छा निक्खमन्तिं दिस्वा एको दीपिको ‘‘खादिस्सामि न’’न्ति द्वारे अट्ठासि। सापि तं दिस्वा ‘‘अज्ज मय्हं जीवितं नत्थि, एकेनुपायेन इमिना सद्धिं मधुरपटिसन्थारं कत्वा हदयमस्स मुदुकं जनेत्वा जीवितं रक्खिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा दूरतोव तेन सद्धिं पटिसन्थारं करोन्ती आगच्छमाना पठमं गाथमाह –
Atīte magadharaṭṭhe bodhisatto ekasmiṃ gāme mahābhogakule nibbattitvā vayappatto kāme pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññāyo nibbattetvā ciraṃ himavante vasitvā loṇambilasevanatthāya rājagahaṃ gantvā ekasmiṃyeva giribbaje paṇṇasālaṃ māpetvā vāsaṃ kappesi. Tadā imināva niyāmena eḷakapālakesu eḷake carantesu ekadivasaṃ evameva ekaṃ eḷikaṃ pacchā nikkhamantiṃ disvā eko dīpiko ‘‘khādissāmi na’’nti dvāre aṭṭhāsi. Sāpi taṃ disvā ‘‘ajja mayhaṃ jīvitaṃ natthi, ekenupāyena iminā saddhiṃ madhurapaṭisanthāraṃ katvā hadayamassa mudukaṃ janetvā jīvitaṃ rakkhissāmī’’ti cintetvā dūratova tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ karontī āgacchamānā paṭhamaṃ gāthamāha –
८८.
88.
‘‘खमनीयं यापनीयं, कच्चि मातुल ते सुखं।
‘‘Khamanīyaṃ yāpanīyaṃ, kacci mātula te sukhaṃ;
सुखं ते अम्मा अवच, सुखकामाव ते मय’’न्ति॥
Sukhaṃ te ammā avaca, sukhakāmāva te maya’’nti.
तत्थ सुखं ते अम्माति मय्हं मातापि ‘‘तुम्हाकं सुखं पुच्छेय्यासी’’ति अज्ज मं अवचाति अत्थो। मयन्ति मातुल मयम्पि तुम्हाकं सुखं एव इच्छामाति।
Tattha sukhaṃ te ammāti mayhaṃ mātāpi ‘‘tumhākaṃ sukhaṃ puccheyyāsī’’ti ajja maṃ avacāti attho. Mayanti mātula mayampi tumhākaṃ sukhaṃ eva icchāmāti.
तं सुत्वा दीपिको ‘‘अयं धुत्तिका मं मातुलवादेन वञ्चेतुकामा, न मे कक्खळभावं जानाती’’ति चिन्तेत्वा दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā dīpiko ‘‘ayaṃ dhuttikā maṃ mātulavādena vañcetukāmā, na me kakkhaḷabhāvaṃ jānātī’’ti cintetvā dutiyaṃ gāthamāha –
८९.
89.
‘‘नङ्गुट्ठं मे अवक्कम्म, हेठयित्वान एळिके।
‘‘Naṅguṭṭhaṃ me avakkamma, heṭhayitvāna eḷike;
साज्ज मातुलवादेन, मुञ्चितब्बा नु मञ्ञसी’’ति॥
Sājja mātulavādena, muñcitabbā nu maññasī’’ti.
तस्सत्थो – त्वं मम नङ्गुट्ठमण्डलं अक्कमित्वा हेठयित्वा आगच्छसि, सा त्वं ‘‘अज्ज मातुलवादेन मुञ्चितब्बाहमस्मी’’ति मञ्ञसि नु, एवं मञ्ञसि मञ्ञेति।
Tassattho – tvaṃ mama naṅguṭṭhamaṇḍalaṃ akkamitvā heṭhayitvā āgacchasi, sā tvaṃ ‘‘ajja mātulavādena muñcitabbāhamasmī’’ti maññasi nu, evaṃ maññasi maññeti.
तं सुत्वा इतरा ‘‘मातुल, मा एवं करी’’ति वत्वा ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā itarā ‘‘mātula, mā evaṃ karī’’ti vatvā tatiyaṃ gāthamāha –
९०.
90.
‘‘पुरत्थामुखो निसिन्नोसि, अहं ते मुखमागता।
‘‘Puratthāmukho nisinnosi, ahaṃ te mukhamāgatā;
पच्छतो तुय्हं नङ्गुट्ठं, कथं ख्वाहं अवक्कमि’’न्ति॥
Pacchato tuyhaṃ naṅguṭṭhaṃ, kathaṃ khvāhaṃ avakkami’’nti.
तत्थ मुखन्ति अभिमुखं। कथं ख्वाहं अवक्कमिन्ति तव पच्छतो ठितं अहं कथं अवक्कमिन्ति अत्थो।
Tattha mukhanti abhimukhaṃ. Kathaṃ khvāhaṃ avakkaminti tava pacchato ṭhitaṃ ahaṃ kathaṃ avakkaminti attho.
अथ नं सो ‘‘किं कथेसि एळिके, मम नङ्गुट्ठस्स अट्ठितट्ठानं नाम नत्थी’’ति वत्वा चतुत्थं गाथमाह –
Atha naṃ so ‘‘kiṃ kathesi eḷike, mama naṅguṭṭhassa aṭṭhitaṭṭhānaṃ nāma natthī’’ti vatvā catutthaṃ gāthamāha –
९१.
91.
‘‘यावता चतुरो दीपा, ससमुद्दा सपब्बता।
‘‘Yāvatā caturo dīpā, sasamuddā sapabbatā;
तावता मय्हं नङ्गुट्ठं, कथं खो तं विवज्जयी’’ति॥
Tāvatā mayhaṃ naṅguṭṭhaṃ, kathaṃ kho taṃ vivajjayī’’ti.
तत्थ तावताति एत्तकं ठानं मम नङ्गुट्ठं परिक्खिपित्वा गतन्ति वदति।
Tattha tāvatāti ettakaṃ ṭhānaṃ mama naṅguṭṭhaṃ parikkhipitvā gatanti vadati.
तं सुत्वा एळिका ‘‘अयं पापो मधुरकथाय न अल्लीयति, पटिसत्तु हुत्वा तस्स कथेस्सामी’’ति वत्वा पञ्चमं गाथमाह –
Taṃ sutvā eḷikā ‘‘ayaṃ pāpo madhurakathāya na allīyati, paṭisattu hutvā tassa kathessāmī’’ti vatvā pañcamaṃ gāthamāha –
९२.
92.
‘‘पुब्बेव मेतमक्खिंसु, माता पिता च भातरो।
‘‘Pubbeva metamakkhiṃsu, mātā pitā ca bhātaro;
दीघं दुट्ठस्स नङ्गुट्ठं, साम्हि वेहायसागता’’ति॥
Dīghaṃ duṭṭhassa naṅguṭṭhaṃ, sāmhi vehāyasāgatā’’ti.
तत्थ अक्खिंसूति पुब्बेव मे एतं माता च पिता च भातरो च आचिक्खिंसु। साम्हीति सा अहं ञातकानं सन्तिका तव नङ्गुट्ठस्स दीघभावं सुत्वा तव नङ्गुट्ठं परिहरन्ती वेहायसा आकासेन आगताति।
Tattha akkhiṃsūti pubbeva me etaṃ mātā ca pitā ca bhātaro ca ācikkhiṃsu. Sāmhīti sā ahaṃ ñātakānaṃ santikā tava naṅguṭṭhassa dīghabhāvaṃ sutvā tava naṅguṭṭhaṃ pariharantī vehāyasā ākāsena āgatāti.
अथ नं सो ‘‘जानामि ते अहं आकासेन आगतभावं, एवं आगच्छन्ती पन मय्हं भक्खे नासेत्वा आगतासी’’ति वत्वा छट्ठं गाथमाह –
Atha naṃ so ‘‘jānāmi te ahaṃ ākāsena āgatabhāvaṃ, evaṃ āgacchantī pana mayhaṃ bhakkhe nāsetvā āgatāsī’’ti vatvā chaṭṭhaṃ gāthamāha –
९३.
93.
‘‘तञ्च दिस्वान आयन्तिं, अन्तलिक्खस्मि एळिके।
‘‘Tañca disvāna āyantiṃ, antalikkhasmi eḷike;
मिगसङ्घो पलायित्थ, भक्खो मे नासितो तया’’ति॥
Migasaṅgho palāyittha, bhakkho me nāsito tayā’’ti.
तं सुत्वा इतरा मरणभयभीता अञ्ञं कारणं आहरितुं असक्कोन्ती ‘‘मातुल, मा एवरूपं कक्खळकम्मं करि, जीवितं मे देही’’ति विलपि। इतरोपि नं विलपन्तिञ्ञेव खन्धे गहेत्वा मारेत्वा खादि।
Taṃ sutvā itarā maraṇabhayabhītā aññaṃ kāraṇaṃ āharituṃ asakkontī ‘‘mātula, mā evarūpaṃ kakkhaḷakammaṃ kari, jīvitaṃ me dehī’’ti vilapi. Itaropi naṃ vilapantiññeva khandhe gahetvā māretvā khādi.
९४.
94.
‘‘इच्चेवं विलपन्तिया, एळकिया रुहग्घसो।
‘‘Iccevaṃ vilapantiyā, eḷakiyā ruhagghaso;
गलकं अन्वावमद्दि, नत्थि दुट्ठे सुभासितं॥
Galakaṃ anvāvamaddi, natthi duṭṭhe subhāsitaṃ.
९५.
95.
‘‘नेव दुट्ठे नयो अत्थि, न धम्मो न सुभासितं।
‘‘Neva duṭṭhe nayo atthi, na dhammo na subhāsitaṃ;
निक्कमं दुट्ठे युञ्जेथ, सो च सब्भिं न रञ्जती’’ति॥ –
Nikkamaṃ duṭṭhe yuñjetha, so ca sabbhiṃ na rañjatī’’ti. –
इमा द्वे अभिसम्बुद्धगाथा –
Imā dve abhisambuddhagāthā –
तत्थ रुहग्घसोति रुहिरभक्खो लोहितपायी साहसिकदीपिको। गलकं अन्वावमद्दीति गीवं मद्दि, डंसित्वा फालेसीति अत्थो। नयोति कारणं। धम्मोति सभावो। सुभासितन्ति सुकथितवचनं, सब्बमेतं दुट्ठे नत्थीति अत्थो। निक्कमं दुट्ठे युञ्जेथाति भिक्खवे, दुट्ठपुग्गले परक्कममेव युञ्जेय्य। सो च सब्भिं न रञ्जतीति सो पन पुग्गलो सब्भिं सुन्दरं सुभासितं न रञ्जति, न पियायतीति अत्थो। तापसो तेसं किरियं सब्बं अद्दस।
Tattha ruhagghasoti ruhirabhakkho lohitapāyī sāhasikadīpiko. Galakaṃ anvāvamaddīti gīvaṃ maddi, ḍaṃsitvā phālesīti attho. Nayoti kāraṇaṃ. Dhammoti sabhāvo. Subhāsitanti sukathitavacanaṃ, sabbametaṃ duṭṭhe natthīti attho. Nikkamaṃ duṭṭhe yuñjethāti bhikkhave, duṭṭhapuggale parakkamameva yuñjeyya. So ca sabbhiṃ na rañjatīti so pana puggalo sabbhiṃ sundaraṃ subhāsitaṃ na rañjati, na piyāyatīti attho. Tāpaso tesaṃ kiriyaṃ sabbaṃ addasa.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा एळिकाव एतरहि एळिका अहोसि, दीपिकोपि एतरहि दीपिकोव, तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā eḷikāva etarahi eḷikā ahosi, dīpikopi etarahi dīpikova, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
दीपिजातकवण्णना दसमा।
Dīpijātakavaṇṇanā dasamā.
जातकुद्दानं –
Jātakuddānaṃ –
कच्चानी अट्ठसद्दञ्च, सुलसा च सुमङ्गलं।
Kaccānī aṭṭhasaddañca, sulasā ca sumaṅgalaṃ;
गङ्गमालञ्च चेतियं, इन्द्रियञ्चेव आदित्तं।
Gaṅgamālañca cetiyaṃ, indriyañceva ādittaṃ;
अट्ठानञ्चेव दीपि च, दस अट्ठनिपातके॥
Aṭṭhānañceva dīpi ca, dasa aṭṭhanipātake.
अट्ठकनिपातवण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhakanipātavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४२६. दीपिजातकं • 426. Dīpijātakaṃ
