Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / వినయాలఙ్కార-టీకా • Vinayālaṅkāra-ṭīkā

    ౧. దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథా

    1. Divāseyyavinicchayakathā

    . ఏవం పాళిముత్తవినిచ్ఛయకథానం మాతికం ఠపేత్వా ఇదాని యథాఠపితమాతికానుక్కమేన నిద్దిసన్తో ‘‘తత్థ దివాసేయ్యాతి దివానిపజ్జన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ తత్థాతి తేసు మాతికాపదేసు సమభినివిట్ఠస్స ‘‘దివాసేయ్యా’’తి పదస్స ‘‘దివానిపజ్జన’’న్తి అత్థో దట్ఠబ్బోతి యోజనా. తత్థ దివా-సద్దో అహవాచకో ఆకారన్తో నిపాతో. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం ‘‘ఆనుకూల్యేతు సద్ధఞ్చ, నత్తం దోసో దివా త్వహే’’తి. సయనం సేయ్యా, కరజకాయగతరూపానం ఉద్ధం అనుగ్గన్త్వా దీఘవసేన విత్థారతో పవత్తనసఙ్ఖాతో ఇరియాపథవిసేసో. దివాకాలస్మిం సేయ్యా దివాసేయ్యా. అరుణుగ్గమనతో పట్ఠాయ యావ సూరియత్థఙ్గమనా, ఏతస్మిం కాలే సయనఇరియాపథకరణన్తి. తేనాహ ‘‘దివానిపజ్జనన్తి అత్థో’’తి.

    1. Evaṃ pāḷimuttavinicchayakathānaṃ mātikaṃ ṭhapetvā idāni yathāṭhapitamātikānukkamena niddisanto ‘‘tattha divāseyyāti divānipajjana’’ntiādimāha. Tattha tatthāti tesu mātikāpadesu samabhiniviṭṭhassa ‘‘divāseyyā’’ti padassa ‘‘divānipajjana’’nti attho daṭṭhabboti yojanā. Tattha divā-saddo ahavācako ākāranto nipāto. Vuttañhi abhidhānappadīpikāyaṃ ‘‘ānukūlyetu saddhañca, nattaṃ doso divā tvahe’’ti. Sayanaṃ seyyā, karajakāyagatarūpānaṃ uddhaṃ anuggantvā dīghavasena vitthārato pavattanasaṅkhāto iriyāpathaviseso. Divākālasmiṃ seyyā divāseyyā. Aruṇuggamanato paṭṭhāya yāva sūriyatthaṅgamanā, etasmiṃ kāle sayanairiyāpathakaraṇanti. Tenāha ‘‘divānipajjananti attho’’ti.

    తత్రాతి తస్మిం దివాసయనే అయం వక్ఖమానో వినిచ్ఛయో వేదితబ్బోతి యోజనా. ‘‘అనుజానామి…పే॰… వచనతో’’తి (పారా॰ ౭౭) అయం పఠమపారాజికసిక్ఖాపదస్స వినీతవత్థూసు ఆగతో భగవతా ఆహచ్చభాసితో ఞాపకపాఠో. తత్థ దివా పటిసల్లీయన్తేనాతి దివా నిపజ్జన్తేన. ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితున్తి ద్వారం పిదహిత్వా నిపజ్జితుం. ‘‘దివా…పే॰… నిపజ్జితబ్బన్తి ఞాప్యం. నను పాళియం ‘‘అయం నామ ఆపత్తీ’’తి న వుత్తా, అథ కథమేత్థ ఆపత్తి విఞ్ఞాయతీతి చోదనం సన్ధాయాహ ‘‘ఏత్థ చ కిఞ్చాపీ’’తిఆది. తత్థ ఏత్థాతి ఏతస్మిం దివానిపజ్జనే. -సద్దో వాక్యారమ్భజోతకో, కిఞ్చాపి-సద్దో నిపాతసముదాయో, యదిపీత్యత్థో. పాళియం అయం నామ ఆపత్తీతి కిఞ్చాపి న వుత్తా, పన తథాపి అసంవరిత్వా నిపజ్జన్తస్స అట్ఠకథాయం (పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౭౭) దుక్కటం యస్మా వుత్తం, తస్మా ఏత్థ ఆపత్తి విఞ్ఞాయతీతి యోజనా. ఏవం సన్తేపి అసతి భగవతో వచనే కథం అట్ఠకథాయం వుత్తం సియాతి ఆహ ‘‘వివరిత్వా…పే॰… అనుఞ్ఞాతత్తా’’తి. ఏతేన భగవతో అనుజాననమ్పి తం అకరోన్తస్స ఆపత్తికారణం హోతీతి దస్సేతి.

    Tatrāti tasmiṃ divāsayane ayaṃ vakkhamāno vinicchayo veditabboti yojanā. ‘‘Anujānāmi…pe… vacanato’’ti (pārā. 77) ayaṃ paṭhamapārājikasikkhāpadassa vinītavatthūsu āgato bhagavatā āhaccabhāsito ñāpakapāṭho. Tattha divā paṭisallīyantenāti divā nipajjantena. Dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitunti dvāraṃ pidahitvā nipajjituṃ. ‘‘Divā…pe… nipajjitabbanti ñāpyaṃ. Nanu pāḷiyaṃ ‘‘ayaṃ nāma āpattī’’ti na vuttā, atha kathamettha āpatti viññāyatīti codanaṃ sandhāyāha ‘‘ettha ca kiñcāpī’’tiādi. Tattha etthāti etasmiṃ divānipajjane. Ca-saddo vākyārambhajotako, kiñcāpi-saddo nipātasamudāyo, yadipītyattho. Pāḷiyaṃ ayaṃ nāma āpattīti kiñcāpi na vuttā, pana tathāpi asaṃvaritvā nipajjantassa aṭṭhakathāyaṃ (pārā. aṭṭha. 1.77) dukkaṭaṃ yasmā vuttaṃ, tasmā ettha āpatti viññāyatīti yojanā. Evaṃ santepi asati bhagavato vacane kathaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ siyāti āha ‘‘vivaritvā…pe… anuññātattā’’ti. Etena bhagavato anujānanampi taṃ akarontassa āpattikāraṇaṃ hotīti dasseti.

    తత్థ ‘‘ఉప్పన్నే వత్థుమ్హీతి ఇత్థియా కతఅజ్ఝాచారవత్థుస్మి’’న్తి విమతివినోదనియం (వి॰ వి॰ టీ॰ ౧.౭౭) వుత్తం, సారత్థదీపనియం (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౭౭) పన ‘‘మేథునవత్థుస్మిం ఉప్పన్నే’’తి వుత్తం, పోరాణటీకాయమ్పి తమేవ గహేత్వా ‘‘ఉప్పన్నే మేథునవత్థుస్మి’’న్తి వుత్తం, తదేతం విచారేతబ్బం మేథునలక్ఖణస్స అభావా. నను సిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం నామ బుద్ధవిసయో, అథ కస్మా అట్ఠకథాయం దుక్కటం వుత్తన్తి ఆహ ‘‘భగవతో’’తిఆది. న కేవలం ఉపాలిత్థేరాదీహి ఏవ అట్ఠకథా ఠపితా, అథ ఖో పాళితో చ అత్థతో చ బుద్ధేన భగవతా వుత్తో. న హి భగవతా అబ్యాకతం తన్తిపదం నామ అత్థి, సబ్బేసంయేవ అత్థో కథితో, తస్మా సమ్బుద్ధేనేవ తిణ్ణం పిటకానం అత్థవణ్ణనక్కమోపి భాసితోతి దట్ఠబ్బం. తత్థ తత్థ హి భగవతా పవత్తితా పకిణ్ణకదేసనాయేవ అట్ఠకథాతి.

    Tattha ‘‘uppanne vatthumhīti itthiyā kataajjhācāravatthusmi’’nti vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.77) vuttaṃ, sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. 2.77) pana ‘‘methunavatthusmiṃ uppanne’’ti vuttaṃ, porāṇaṭīkāyampi tameva gahetvā ‘‘uppanne methunavatthusmi’’nti vuttaṃ, tadetaṃ vicāretabbaṃ methunalakkhaṇassa abhāvā. Nanu sikkhāpadapaññāpanaṃ nāma buddhavisayo, atha kasmā aṭṭhakathāyaṃ dukkaṭaṃ vuttanti āha ‘‘bhagavato’’tiādi. Na kevalaṃ upālittherādīhi eva aṭṭhakathā ṭhapitā, atha kho pāḷito ca atthato ca buddhena bhagavatā vutto. Na hi bhagavatā abyākataṃ tantipadaṃ nāma atthi, sabbesaṃyeva attho kathito, tasmā sambuddheneva tiṇṇaṃ piṭakānaṃ atthavaṇṇanakkamopi bhāsitoti daṭṭhabbaṃ. Tattha tattha hi bhagavatā pavattitā pakiṇṇakadesanāyeva aṭṭhakathāti.

    కిం పనేత్థ ఏతం దివా ద్వారం అసంవరిత్వా నిపజ్జన్తస్స దుక్కటాపత్తిఆపజ్జనం అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఏవ సిద్ధం, ఉదాహు అఞ్ఞేనపీతి ఆహ ‘‘అత్థాపత్తీ’’తిఆది. ఏతం దుక్కటాపత్తిఆపజ్జనం న కేవలం అట్ఠకథాయం వుత్తత్తా ఏవ సిద్ధం, అథ ఖో ‘‘అత్థాపత్తి దివా ఆపజ్జతి, నో రత్తి’’న్తి (పరి॰ ౩౨౩) ఇమినా పరివారపాఠేనపి సిద్ధం హోతీతి యోజనా. కతరస్మిం పన వత్థుస్మిం ఇదం సిక్ఖాపదం వుత్తన్తి? ‘‘తేన ఖో పన సమయేన అఞ్ఞతరో భిక్ఖు వేసాలియం మహావనే కూటాగారసాలాయం దివా విహారగతో ద్వారం వివరిత్వా నిపన్నో అహోసి. తస్స అఙ్గమఙ్గాని వాతుపత్థద్ధాని అహేసుం. తేన ఖో పన సమయేన సమ్బహులా ఇత్థియో గన్ధఞ్చ మాలఞ్చ ఆదాయ విహారం ఆగమింసు విహారపేక్ఖికాయో. అథ ఖో తా ఇత్థియో తం భిక్ఖుం పస్సిత్వా అఙ్గజాతే అభినిసీదిత్వా యావదత్థం కత్వా ‘పురిసుసభో వతాయ’న్తి వత్వా గన్ధఞ్చ మాలఞ్చ ఆరోపేత్వా పక్కమింసు. భిక్ఖూ కిలిన్నం పస్సిత్వా భగవతో ఏతమత్థం ఆరోచేసుం. పఞ్చహి, భిక్ఖవే, ఆకారేహి అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి రాగేన, వచ్చేన, పస్సావేన, వాతేన, ఉచ్చాలిఙ్గపాణకదట్ఠేన. ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, పఞ్చహాకారేహి అఙ్గజాతం కమ్మనియం హోతి. అట్ఠానమేతం, భిక్ఖవే, అనవకాసో, యం తస్స భిక్ఖునో రాగేన అఙ్గజాతం కమ్మనియం అస్స, అరహం సో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు, అనాపత్తి భిక్ఖవే తస్స భిక్ఖునో. అనుజానామి భిక్ఖవే దివా పటిసల్లీయన్తేన ద్వారం సంవరిత్వా పటిసల్లీయితు’’న్తి (పారా॰ ౭౭) ఏతస్మిం వత్థుస్మిం ఇదం వుత్తన్తి దట్ఠబ్బం.

    Kiṃ panettha etaṃ divā dvāraṃ asaṃvaritvā nipajjantassa dukkaṭāpattiāpajjanaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttattā eva siddhaṃ, udāhu aññenapīti āha ‘‘atthāpattī’’tiādi. Etaṃ dukkaṭāpattiāpajjanaṃ na kevalaṃ aṭṭhakathāyaṃ vuttattā eva siddhaṃ, atha kho ‘‘atthāpatti divā āpajjati, no ratti’’nti (pari. 323) iminā parivārapāṭhenapi siddhaṃ hotīti yojanā. Katarasmiṃ pana vatthusmiṃ idaṃ sikkhāpadaṃ vuttanti? ‘‘Tena kho pana samayena aññataro bhikkhu vesāliyaṃ mahāvane kūṭāgārasālāyaṃ divā vihāragato dvāraṃ vivaritvā nipanno ahosi. Tassa aṅgamaṅgāni vātupatthaddhāni ahesuṃ. Tena kho pana samayena sambahulā itthiyo gandhañca mālañca ādāya vihāraṃ āgamiṃsu vihārapekkhikāyo. Atha kho tā itthiyo taṃ bhikkhuṃ passitvā aṅgajāte abhinisīditvā yāvadatthaṃ katvā ‘purisusabho vatāya’nti vatvā gandhañca mālañca āropetvā pakkamiṃsu. Bhikkhū kilinnaṃ passitvā bhagavato etamatthaṃ ārocesuṃ. Pañcahi, bhikkhave, ākārehi aṅgajātaṃ kammaniyaṃ hoti rāgena, vaccena, passāvena, vātena, uccāliṅgapāṇakadaṭṭhena. Imehi kho, bhikkhave, pañcahākārehi aṅgajātaṃ kammaniyaṃ hoti. Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ tassa bhikkhuno rāgena aṅgajātaṃ kammaniyaṃ assa, arahaṃ so, bhikkhave, bhikkhu, anāpatti bhikkhave tassa bhikkhuno. Anujānāmi bhikkhave divā paṭisallīyantena dvāraṃ saṃvaritvā paṭisallīyitu’’nti (pārā. 77) etasmiṃ vatthusmiṃ idaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    . ఇదాని ద్వారవిసేసం దస్సేతుం ‘‘కీదిస’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ పరివత్తకద్వారమేవాతి సంవరణవివరణవసేన ఇతో చితో చ పరివత్తనయోగ్గద్వారమేవ. రుక్ఖసూచికణ్టకద్వారన్తి రుక్ఖసూచిద్వారం కణ్టకద్వారఞ్చ. ‘‘రుక్ఖసూచిద్వారకణ్టకద్వార’’మిచ్చేవ వా పాఠో. యం ఉభోసు పస్సేసు రుక్ఖత్థమ్భే నిఖనిత్వా తత్థ విజ్ఝిత్వా మజ్ఝే ద్వే తిస్సో రుక్ఖసూచియో పవేసేత్వా కరోన్తి, తం రుక్ఖసూచిద్వారం నామ. పవేసననిక్ఖమనకాలే అపనేత్వా థకనయోగ్గం ఏకాయ, బహూహి వా కణ్టకసాఖాహి కతం కణ్టకద్వారం నామ. గామద్వారస్స పిధానత్థం పదరేన వా కణ్టకసాఖాదీహి వా కతస్స కవాటస్స ఉదుక్ఖలపాసకరహితతాయ ఏకేన సంవరితుం వివరితుఞ్చ అసక్కుణేయ్యస్స హేట్ఠా ఏకం చక్కం యోజేన్తి, యేన పరివత్తమానకకవాటం సుఖథకనకం హోతి, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘చక్కలకయుత్తద్వార’’న్తి. చక్కమేవ హి లాతబ్బత్థేన సంవరణవివరణత్థాయ గహేతబ్బత్థేన చక్కలకం, తేన యుత్తకవాటమ్పి చక్కలకం నామ, తేన యుత్తద్వారం చక్కలకయుత్తద్వారం.

    2. Idāni dvāravisesaṃ dassetuṃ ‘‘kīdisa’’ntiādimāha. Tattha parivattakadvāramevāti saṃvaraṇavivaraṇavasena ito cito ca parivattanayoggadvārameva. Rukkhasūcikaṇṭakadvāranti rukkhasūcidvāraṃ kaṇṭakadvārañca. ‘‘Rukkhasūcidvārakaṇṭakadvāra’’micceva vā pāṭho. Yaṃ ubhosu passesu rukkhatthambhe nikhanitvā tattha vijjhitvā majjhe dve tisso rukkhasūciyo pavesetvā karonti, taṃ rukkhasūcidvāraṃ nāma. Pavesananikkhamanakāle apanetvā thakanayoggaṃ ekāya, bahūhi vā kaṇṭakasākhāhi kataṃ kaṇṭakadvāraṃ nāma. Gāmadvārassa pidhānatthaṃ padarena vā kaṇṭakasākhādīhi vā katassa kavāṭassa udukkhalapāsakarahitatāya ekena saṃvarituṃ vivarituñca asakkuṇeyyassa heṭṭhā ekaṃ cakkaṃ yojenti, yena parivattamānakakavāṭaṃ sukhathakanakaṃ hoti, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkalakayuttadvāra’’nti. Cakkameva hi lātabbatthena saṃvaraṇavivaraṇatthāya gahetabbatthena cakkalakaṃ, tena yuttakavāṭampi cakkalakaṃ nāma, tena yuttadvāraṃ cakkalakayuttadvāraṃ.

    మహాద్వారేసు పన ద్వే తీణి చక్కలకాని యోజేతీతి ఆహ ‘‘ఫలకేసూ’’తిఆది. కిటికాసూతి వేళుపేసికాదీహి కణ్టకసాఖాదీహి చ కతథకనకేసు. సంసరణకిటికద్వారన్తి చక్కలకయన్తేన సంసరణకిటికాయుత్తమహాద్వారం. గోప్ఫేత్వాతి ఆవుణిత్వా, రజ్జూహి గన్థేత్వా వా. ఏకం దుస్ససాణిద్వారమేవాతి ఏత్థ కిలఞ్జసాణిద్వారమ్పి సఙ్గహం గచ్ఛతి. వజిరబుద్ధిటీకాయం (వజిర॰ టీ॰ పారాజిక ౭౬-౭౭) పన ‘‘దుస్సద్వారం సాణిద్వారఞ్చ దుస్ససాణిద్వారం. దుస్ససాణి కిలఞ్జసాణీతిఆదినా వుత్తం సబ్బమ్పి దుస్ససాణియమేవ సఙ్గహేత్వా వుత్తం, ఏకసదిసత్తా ఏకన్తి వుత్త’’న్తి వుత్తం.

    Mahādvāresu pana dve tīṇi cakkalakāni yojetīti āha ‘‘phalakesū’’tiādi. Kiṭikāsūti veḷupesikādīhi kaṇṭakasākhādīhi ca katathakanakesu. Saṃsaraṇakiṭikadvāranti cakkalakayantena saṃsaraṇakiṭikāyuttamahādvāraṃ. Gopphetvāti āvuṇitvā, rajjūhi ganthetvā vā. Ekaṃ dussasāṇidvāramevāti ettha kilañjasāṇidvārampi saṅgahaṃ gacchati. Vajirabuddhiṭīkāyaṃ (vajira. ṭī. pārājika 76-77) pana ‘‘dussadvāraṃ sāṇidvārañca dussasāṇidvāraṃ. Dussasāṇi kilañjasāṇītiādinā vuttaṃ sabbampi dussasāṇiyameva saṅgahetvā vuttaṃ, ekasadisattā ekanti vutta’’nti vuttaṃ.

    . ఏవం ద్వారవిసేసం దస్సేత్వా ఇదాని యత్తకేన ద్వారం సంవుతం హోతి, తం పమాణం దస్సేతుం ‘‘కిత్తకేన’’త్యాదిమాహ. తత్థ సూచీతి మజ్ఝే ఛిద్దం కత్వా పవేసితా. ఘటికాతి ఉపరి యోజితా. ఇదాని యత్థ ద్వారం సంవరిత్వా నిపజ్జితుం న సక్కా హోతి, తత్థ కాతబ్బవిధిం దస్సేతుం ‘‘సచే బహూనం వళఞ్జనట్ఠానం హోతీ’’తిఆది వుత్తం. బహూనం అవళఞ్జనట్ఠానేపి ఏకం ఆపుచ్ఛిత్వా నిపజ్జితుం వట్టతియేవ. అథ భిక్ఖూ…పే॰… నిసిన్నా హోన్తీతి ఇదం తత్థ భిక్ఖూనం సన్నిహితభావదస్సనత్థం వుత్తం, న సేసఇరియాపథసమఙ్గితానివత్తనత్థం, తస్మా నిపన్నేపి ఆభోగం కాతుం వట్టతి. నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తే పన ఆభోగం కాతుం న వట్టతి. అసన్తపక్ఖే ఠితత్తా రహో నిసజ్జాయ వియ ద్వారసంవరణం నామ మాతుగామానం పవేసనివారణత్థం అనుఞ్ఞాతన్తి ఆహ ‘‘కేవలం భిక్ఖునిం వా’’తిఆది.

    3. Evaṃ dvāravisesaṃ dassetvā idāni yattakena dvāraṃ saṃvutaṃ hoti, taṃ pamāṇaṃ dassetuṃ ‘‘kittakena’’tyādimāha. Tattha sūcīti majjhe chiddaṃ katvā pavesitā. Ghaṭikāti upari yojitā. Idāni yattha dvāraṃ saṃvaritvā nipajjituṃ na sakkā hoti, tattha kātabbavidhiṃ dassetuṃ ‘‘sace bahūnaṃ vaḷañjanaṭṭhānaṃ hotī’’tiādi vuttaṃ. Bahūnaṃ avaḷañjanaṭṭhānepi ekaṃ āpucchitvā nipajjituṃ vaṭṭatiyeva. Atha bhikkhū…pe… nisinnā hontīti idaṃ tattha bhikkhūnaṃ sannihitabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ, na sesairiyāpathasamaṅgitānivattanatthaṃ, tasmā nipannepi ābhogaṃ kātuṃ vaṭṭati. Nipajjitvā niddāyante pana ābhogaṃ kātuṃ na vaṭṭati. Asantapakkhe ṭhitattā raho nisajjāya viya dvārasaṃvaraṇaṃ nāma mātugāmānaṃ pavesanivāraṇatthaṃ anuññātanti āha ‘‘kevalaṃ bhikkhuniṃ vā’’tiādi.

    ఏత్థ చ తం యుత్తం, ఏవం సబ్బత్థపి యో యో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోవ పమాణన్తి గహేతబ్బన్తి ఇదం అట్ఠకథావచనతో అతిరేకం ఆచరియస్స వచనం. ఇతో పుబ్బాపరవచనం అట్ఠకథావచనమేవ. తత్థ తం యుత్తన్తి ‘‘కురున్దట్ఠకథాయం పన…పే॰… న వత్తతీ’’తి యం వచనం అట్ఠకథాచరియేహి వుత్తం, తం వచనం యుత్తన్తి అత్థో. ఏవం…పే॰… గహేతబ్బన్తి యథా చేత్థ కురున్దియం వుత్తవచనం యుత్తం, ఏవం సబ్బత్థపి వినిచ్ఛయే యో యో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోవ పమాణన్తి గహేతబ్బం, పురే వుత్తో థేరవాదో వా అట్ఠకథావాదో వా పమాణన్తి న గహేతబ్బన్తి అధిప్పాయో. ఇదం వచనం అట్ఠానే వుత్తం వియ దిస్సతి. కథం? యం తావ వుత్తం, తం యుత్తన్తి. తం ఇమస్మిం ఆపుచ్ఛనఆభోగకరణవినిచ్ఛయే అఞ్ఞస్స అయుత్తస్స అట్ఠకథావాదస్స వా థేరవాదస్స వా అభావా వత్తుం న సక్కా. న హి పుబ్బవాక్యే ‘‘భిక్ఖూ ఏవా’’తి అవధారణం కతం, అథ ఖో ఆసన్నవసేన వా పట్ఠానవసేన వా ‘‘భిక్ఖూ చీవరకమ్మం’’ఇచ్చాదికంయేవ వుత్తం. యమ్పి వుత్తం ‘‘ఏవం సబ్బత్థపీ’’త్యాది, తమ్పి అనోకాసం. ఇమస్మిం వినిచ్ఛయే అఞ్ఞస్స అట్ఠకథావాదస్స వా ఆచరియవాదస్స వా అవచనతో పురే పచ్ఛాభావో చ న దిస్సతి, అయం ‘‘పమాణ’’న్తి గహేతబ్బో, అయం ‘‘న గహేతబ్బో’’తి వత్తబ్బభావో చ.

    Ettha ca taṃ yuttaṃ, evaṃ sabbatthapi yo yo theravādo vā aṭṭhakathāvādo vā pacchā vuccati, so sova pamāṇanti gahetabbanti idaṃ aṭṭhakathāvacanato atirekaṃ ācariyassa vacanaṃ. Ito pubbāparavacanaṃ aṭṭhakathāvacanameva. Tattha taṃ yuttanti ‘‘kurundaṭṭhakathāyaṃ pana…pe… na vattatī’’ti yaṃ vacanaṃ aṭṭhakathācariyehi vuttaṃ, taṃ vacanaṃ yuttanti attho. Evaṃ…pe… gahetabbanti yathā cettha kurundiyaṃ vuttavacanaṃ yuttaṃ, evaṃ sabbatthapi vinicchaye yo yo theravādo vā aṭṭhakathāvādo vā pacchā vuccati, so sova pamāṇanti gahetabbaṃ, pure vutto theravādo vā aṭṭhakathāvādo vā pamāṇanti na gahetabbanti adhippāyo. Idaṃ vacanaṃ aṭṭhāne vuttaṃ viya dissati. Kathaṃ? Yaṃ tāva vuttaṃ, taṃ yuttanti. Taṃ imasmiṃ āpucchanaābhogakaraṇavinicchaye aññassa ayuttassa aṭṭhakathāvādassa vā theravādassa vā abhāvā vattuṃ na sakkā. Na hi pubbavākye ‘‘bhikkhū evā’’ti avadhāraṇaṃ kataṃ, atha kho āsannavasena vā paṭṭhānavasena vā ‘‘bhikkhū cīvarakammaṃ’’iccādikaṃyeva vuttaṃ. Yampi vuttaṃ ‘‘evaṃ sabbatthapī’’tyādi, tampi anokāsaṃ. Imasmiṃ vinicchaye aññassa aṭṭhakathāvādassa vā ācariyavādassa vā avacanato pure pacchābhāvo ca na dissati, ayaṃ ‘‘pamāṇa’’nti gahetabbo, ayaṃ ‘‘na gahetabbo’’ti vattabbabhāvo ca.

    ఉపరి పన ‘‘కో ముచ్చతి, కో న ముచ్చతీ’’తి ఇమస్స పఞ్హస్స విస్సజ్జనే మహాపచ్చరివాదో చ కురున్దివాదో చ మహాఅట్ఠకథావాదో చాతి తయో అట్ఠకథావాదా ఆగతా, ఏకో మహాపదుమత్థేరవాదో, తస్మా తత్థేవ యుత్తాయుత్తభావో చ పమాణాపమాణభావో చ గహేతబ్బాగహేతబ్బభావో చ దిస్సతి, తస్మా తస్మింయేవ ఠానే వత్తబ్బం సియా, సువిమలవిపులపఞ్ఞావేయ్యత్తియసమన్నాగతేన పన ఆచరియాసభేన అవత్తబ్బట్ఠానే వుత్తం న సియా, తస్మా ఉపరి అట్ఠకథావాదసంసన్దనావసానే మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి ఇమస్స వచనస్స పచ్ఛతో వుత్తం సియా, తం పచ్ఛా లేఖకేహి పరివత్తేత్వా లిఖితం భవేయ్య, పారాజికకణ్డట్ఠకథాయఞ్చ ఇదం వచనం వుత్తం. టీకాయఞ్చ ఇమస్మిం ఠానే న వుత్తం, ఉపరియేవ వుత్తం, ‘‘యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో’’తి ఇమస్స అట్ఠకథావాదస్స పచ్ఛిమత్తా సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో. తథా చ వక్ఖతి ‘‘సబ్బత్థ యో యో అట్ఠకథావాదో వా థేరవాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోయేవ పమాణతో దట్ఠబ్బో’’తి, తస్మా ఇదమేత్థ విచారేత్వా గహేతబ్బం.

    Upari pana ‘‘ko muccati, ko na muccatī’’ti imassa pañhassa vissajjane mahāpaccarivādo ca kurundivādo ca mahāaṭṭhakathāvādo cāti tayo aṭṭhakathāvādā āgatā, eko mahāpadumattheravādo, tasmā tattheva yuttāyuttabhāvo ca pamāṇāpamāṇabhāvo ca gahetabbāgahetabbabhāvo ca dissati, tasmā tasmiṃyeva ṭhāne vattabbaṃ siyā, suvimalavipulapaññāveyyattiyasamannāgatena pana ācariyāsabhena avattabbaṭṭhāne vuttaṃ na siyā, tasmā upari aṭṭhakathāvādasaṃsandanāvasāne mahāpadumattherena vuttanti imassa vacanassa pacchato vuttaṃ siyā, taṃ pacchā lekhakehi parivattetvā likhitaṃ bhaveyya, pārājikakaṇḍaṭṭhakathāyañca idaṃ vacanaṃ vuttaṃ. Ṭīkāyañca imasmiṃ ṭhāne na vuttaṃ, upariyeva vuttaṃ, ‘‘yo ca yakkhagahitako, yo ca bandhitvā nipajjāpito’’ti imassa aṭṭhakathāvādassa pacchimattā soyeva pamāṇato gahetabbo. Tathā ca vakkhati ‘‘sabbattha yo yo aṭṭhakathāvādo vā theravādo vā pacchā vuccati, so soyeva pamāṇato daṭṭhabbo’’ti, tasmā idamettha vicāretvā gahetabbaṃ.

    . ఇదాని ద్వారం సంవరణస్స అన్తరాయే సతి అసంవరిత్వాపి నిపజ్జితుం వట్టతీతి దస్సేతుం ‘‘అథ ద్వారస్స’’త్యాదిమాహ. నిస్సేణిం ఆరోపేత్వాతి ఉపరిమతలం ఆరోపేత్వా విసఙ్ఖరిత్వా భూమియం పాతేత్వా, ఛడ్డేత్వా వా నిపజ్జితుం వట్టతి. ఇదం ఏకాబద్ధతాయ వుత్తం. ద్వేపి ద్వారాని జగ్గితబ్బానీతి ఏత్థ సచే ఏకస్మిం ద్వారే కవాటం వా నత్థి, హేట్ఠా వుత్తనయేన సంవరితుం వా న సక్కా , ఇతరం ద్వారం అసంవరిత్వా నిపజ్జితుం వట్టతి. ద్వారపాలస్సాతి ద్వారకోట్ఠకే మహాద్వారే, నిస్సేణిమూలే వా ఠత్వా ద్వారజగ్గనకస్స. పచ్ఛిమానం భారోతి ఏకాబద్ధవసేన ఆగచ్ఛన్తే సన్ధాయ వుత్తం. అసంవుతద్వారే అన్తోగబ్భే వాతి యోజేతబ్బం. బహి వాతి గబ్భతో బహి. నిపజ్జనకాలేపి…పే॰… వట్టతియేవాతి ఏత్థ ద్వారజగ్గనకస్స తదధీనత్తా తదా తస్స తత్థ సన్నిహితాసన్నిహితభావం అనుపధారేత్వాపి ఆభోగం కాతుం వట్టతియేవాతి వదన్తి.

    4. Idāni dvāraṃ saṃvaraṇassa antarāye sati asaṃvaritvāpi nipajjituṃ vaṭṭatīti dassetuṃ ‘‘atha dvārassa’’tyādimāha. Nisseṇiṃ āropetvāti uparimatalaṃ āropetvā visaṅkharitvā bhūmiyaṃ pātetvā, chaḍḍetvā vā nipajjituṃ vaṭṭati. Idaṃ ekābaddhatāya vuttaṃ. Dvepi dvārāni jaggitabbānīti ettha sace ekasmiṃ dvāre kavāṭaṃ vā natthi, heṭṭhā vuttanayena saṃvarituṃ vā na sakkā , itaraṃ dvāraṃ asaṃvaritvā nipajjituṃ vaṭṭati. Dvārapālassāti dvārakoṭṭhake mahādvāre, nisseṇimūle vā ṭhatvā dvārajagganakassa. Pacchimānaṃ bhāroti ekābaddhavasena āgacchante sandhāya vuttaṃ. Asaṃvutadvāre antogabbhe vāti yojetabbaṃ. Bahi vāti gabbhato bahi. Nipajjanakālepi…pe… vaṭṭatiyevāti ettha dvārajagganakassa tadadhīnattā tadā tassa tattha sannihitāsannihitabhāvaṃ anupadhāretvāpi ābhogaṃ kātuṃ vaṭṭatiyevāti vadanti.

    యేన కేనచి పరిక్ఖిత్తేతి ఏత్థ పరిక్ఖేపస్స ఉబ్బేధతో పమాణం సహసేయ్యప్పహోనకే వుత్తసదిసమేవ. వుత్తఞ్హి సమన్తపాసాదికాయం (పాచి॰ అట్ఠ॰ ౫౧) ‘‘యఞ్హి సేనాసనం ఉపరి పఞ్చహి ఛదనేహి అఞ్ఞేన వా కేనచి సబ్బమేవ పటిచ్ఛన్నం, అయం సబ్బచ్ఛన్నా నామ సేయ్యా…పే॰… యం పన సేనాసనం భూమితో పట్ఠాయ యావ ఛదనం ఆహచ్చ పాకారేన వా అఞ్ఞేన వా కేనచి అన్తమసో వత్థేనపి పరిక్ఖిత్తం, అయం సబ్బపరిచ్ఛన్నా నామ సేయ్యా. ఛదనం అనాహచ్చ సబ్బన్తిమేన పరియాయేన దియడ్ఢహత్థుబ్బేధేన పాకారాదినా పరిక్ఖిత్తాపి సబ్బపరిచ్ఛన్నాయేవాతి కురున్దట్ఠకథాయం వుత్త’’న్తి. ‘‘దియడ్ఢహత్థుబ్బేధో వడ్ఢకిహత్థేన గహేతబ్బో’’తి సారత్థదీపనియం (సారత్థ॰ టీ॰ పాచిత్తియ ౩.౫౧) విమతివినోదనియఞ్చ (వి॰ వి॰ టీ॰ పాచిత్తియ ౨.౫౦-౫౧) వుత్తం. మహాపరివేణన్తి మహన్తం అఙ్గణం. తేన బహుజనసఞ్చరణట్ఠానం దస్సేతి. తేనాహ ‘‘మహాబోధీ’’తిఆది.

    Yena kenaci parikkhitteti ettha parikkhepassa ubbedhato pamāṇaṃ sahaseyyappahonake vuttasadisameva. Vuttañhi samantapāsādikāyaṃ (pāci. aṭṭha. 51) ‘‘yañhi senāsanaṃ upari pañcahi chadanehi aññena vā kenaci sabbameva paṭicchannaṃ, ayaṃ sabbacchannā nāma seyyā…pe… yaṃ pana senāsanaṃ bhūmito paṭṭhāya yāva chadanaṃ āhacca pākārena vā aññena vā kenaci antamaso vatthenapi parikkhittaṃ, ayaṃ sabbaparicchannā nāma seyyā. Chadanaṃ anāhacca sabbantimena pariyāyena diyaḍḍhahatthubbedhena pākārādinā parikkhittāpi sabbaparicchannāyevāti kurundaṭṭhakathāyaṃ vutta’’nti. ‘‘Diyaḍḍhahatthubbedho vaḍḍhakihatthena gahetabbo’’ti sāratthadīpaniyaṃ (sārattha. ṭī. pācittiya 3.51) vimativinodaniyañca (vi. vi. ṭī. pācittiya 2.50-51) vuttaṃ. Mahāpariveṇanti mahantaṃ aṅgaṇaṃ. Tena bahujanasañcaraṇaṭṭhānaṃ dasseti. Tenāha ‘‘mahābodhī’’tiādi.

    అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠాతి, అనాపత్తి అనాపత్తిఖేత్తభూతాయ రత్తియా సుద్ధచిత్తేన నిపన్నత్తా. పబుజ్ఝిత్వా పున సుపతి, ఆపత్తీతి అరుణే ఉగ్గతే పబుజ్ఝిత్వా అరుణుగ్గమనం ఞత్వా వా అఞత్వా వా అనుట్ఠహిత్వా సయితసన్తానేన సుపతి, ఉట్ఠహిత్వా కత్తబ్బస్స ద్వారసంవరణాదినో అకతత్తా అకిరియసముట్ఠానా ఆపత్తి హోతి అనాపత్తిఖేత్తే కతనిపజ్జనకిరియాయ అనఙ్గత్తా. అయఞ్హి ఆపత్తి ఈదిసే ఠానే అకిరియా, దివా ద్వారం అసంవరిత్వా నిపజ్జనక్ఖణే కిరియాకిరియా చ అచిత్తకా చాతి వేదితబ్బా. పురారుణా పబుజ్ఝిత్వాపి యావ అరుణుగ్గమనా సయన్తస్సపి పురిమనయేన ఆపత్తియేవ.

    Aruṇe uggate vuṭṭhāti, anāpatti anāpattikhettabhūtāya rattiyā suddhacittena nipannattā. Pabujjhitvā puna supati, āpattīti aruṇe uggate pabujjhitvā aruṇuggamanaṃ ñatvā vā añatvā vā anuṭṭhahitvā sayitasantānena supati, uṭṭhahitvā kattabbassa dvārasaṃvaraṇādino akatattā akiriyasamuṭṭhānā āpatti hoti anāpattikhette katanipajjanakiriyāya anaṅgattā. Ayañhi āpatti īdise ṭhāne akiriyā, divā dvāraṃ asaṃvaritvā nipajjanakkhaṇe kiriyākiriyā ca acittakā cāti veditabbā. Purāruṇā pabujjhitvāpi yāva aruṇuggamanā sayantassapi purimanayena āpattiyeva.

    అరుణే ఉగ్గతే వుట్ఠహిస్సామీతి…పే॰… ఆపత్తియేవాతి ఏత్థ కదా అస్స ఆపత్తీతి? వుచ్చతే – న తావ రత్తియం, ‘‘దివా ఆపజ్జతి, నో రత్తి’’న్తి (పరి॰ ౩౨౩) వుత్తత్తా అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీతి వుత్తదుక్కటం పన దివాసయనదుక్కటమేవ న హోతి అనాదరియదుక్కటత్తా ఏవ. ‘‘అరుణుగ్గమనే పన అచిత్తకం అకిరియసముట్ఠానం ఆపత్తిం ఆపజ్జతీతి వేదితబ్బ’’న్తి విమతివినోదనియం (వి॰ వి॰ టీ॰ ౧.౭౭) వుత్తం, సారత్థదీపనియమ్పి (సారత్థ॰ టీ॰ పారాజిక ౨.౭౭) ‘‘యథాపరిచ్ఛేదమేవ వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ ఉట్ఠహతి. తస్స ఆపత్తీతి అసుద్ధచిత్తేనేవ నిపన్నత్తా నిద్దాయన్తస్సపి అరుణే ఉగ్గతే దివాపటిసల్లానమూలికా ఆపత్తి. ‘ఏవం నిపజ్జన్తో అనాదరియదుక్కటాపి న ముచ్చతీ’తి వుత్తత్తా అసుద్ధచిత్తేన నిపజ్జన్తో అరుణుగ్గమనతో పురేతరం ఉట్ఠహన్తోపి అనుట్ఠహన్తోపి నిపజ్జనకాలేయేవ అనాదరియదుక్కటం ఆపజ్జతి, దివాపటిసల్లానమూలికం పన దుక్కటం అరుణేయేవ ఆపజ్జతీ’’తి వుత్తం, తస్మా ఏవం నిపజ్జన్తస్స ద్వే దుక్కటాని ఆపజ్జన్తీతి వేదితబ్బం.

    Aruṇe uggate vuṭṭhahissāmīti…pe… āpattiyevāti ettha kadā assa āpattīti? Vuccate – na tāva rattiyaṃ, ‘‘divā āpajjati, no ratti’’nti (pari. 323) vuttattā anādariyadukkaṭā na muccatīti vuttadukkaṭaṃ pana divāsayanadukkaṭameva na hoti anādariyadukkaṭattā eva. ‘‘Aruṇuggamane pana acittakaṃ akiriyasamuṭṭhānaṃ āpattiṃ āpajjatīti veditabba’’nti vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. 1.77) vuttaṃ, sāratthadīpaniyampi (sārattha. ṭī. pārājika 2.77) ‘‘yathāparicchedameva vuṭṭhātīti aruṇe uggateyeva uṭṭhahati. Tassa āpattīti asuddhacitteneva nipannattā niddāyantassapi aruṇe uggate divāpaṭisallānamūlikā āpatti. ‘Evaṃ nipajjanto anādariyadukkaṭāpi na muccatī’ti vuttattā asuddhacittena nipajjanto aruṇuggamanato puretaraṃ uṭṭhahantopi anuṭṭhahantopi nipajjanakāleyeva anādariyadukkaṭaṃ āpajjati, divāpaṭisallānamūlikaṃ pana dukkaṭaṃ aruṇeyeva āpajjatī’’ti vuttaṃ, tasmā evaṃ nipajjantassa dve dukkaṭāni āpajjantīti veditabbaṃ.

    సచే ద్వారం సంవరిత్వా అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠహిస్సామీతి నిపజ్జతి, ద్వారే చ అఞ్ఞేహి అరుణుగ్గమనకాలే వివటేపి తస్స అనాపత్తియేవ ద్వారపిదహనస్స రత్తిదివాభాగేసు విసేసాభావా. ఆపత్తిఆపజ్జనస్సేవ కాలవిసేసో ఇచ్ఛితబ్బో, న తప్పరిహారస్సాతి గహేతబ్బం. ‘‘ద్వారం సంవరిత్వా రత్తిం నిపజ్జతీ’’తి (పారా॰ అట్ఠ॰ ౧.౭౭) హి వుత్తం. దివా సంవరిత్వా నిపన్నస్స కేనచి వివటేపి ద్వారే అనాపత్తియేవ, అత్తనాపి అనుట్ఠహిత్వావ సతి పచ్చయే వివటేపి అనాపత్తీతి వదన్తి, ఇదమ్పి విమతివినోదనియమేవ (వి॰ వి॰ టీ॰ ౧.౭౭) వుత్తం.

    Sace dvāraṃ saṃvaritvā aruṇe uggate uṭṭhahissāmīti nipajjati, dvāre ca aññehi aruṇuggamanakāle vivaṭepi tassa anāpattiyeva dvārapidahanassa rattidivābhāgesu visesābhāvā. Āpattiāpajjanasseva kālaviseso icchitabbo, na tapparihārassāti gahetabbaṃ. ‘‘Dvāraṃ saṃvaritvā rattiṃ nipajjatī’’ti (pārā. aṭṭha. 1.77) hi vuttaṃ. Divā saṃvaritvā nipannassa kenaci vivaṭepi dvāre anāpattiyeva, attanāpi anuṭṭhahitvāva sati paccaye vivaṭepi anāpattīti vadanti, idampi vimativinodaniyameva (vi. vi. ṭī. 1.77) vuttaṃ.

    యథాపరిచ్ఛేదమేవ వుట్ఠాతీతి అరుణే ఉగ్గతేయేవ వుట్ఠాతి, ఆపత్తియేవాతి మూలాపత్తిం సన్ధాయ వుత్తం. అనాదరియఆపత్తి పన పురారుణా ఉట్ఠితస్సపి తస్స హోతేవ ‘‘దుక్కటా న ముచ్చతీ’’తి వుత్తత్తా. దుక్కటా న ముచ్చతీతి చ పురారుణా ఉట్ఠహిత్వా మూలాపత్తియా ముత్తోపి అనాదరియదుక్కటా న ముచ్చతీతి అధిప్పాయో.

    Yathāparicchedameva vuṭṭhātīti aruṇe uggateyeva vuṭṭhāti, āpattiyevāti mūlāpattiṃ sandhāya vuttaṃ. Anādariyaāpatti pana purāruṇā uṭṭhitassapi tassa hoteva ‘‘dukkaṭā na muccatī’’ti vuttattā. Dukkaṭā na muccatīti ca purāruṇā uṭṭhahitvā mūlāpattiyā muttopi anādariyadukkaṭā na muccatīti adhippāyo.

    . నిద్దావసేన నిపజ్జతీతి నిద్దాభిభూతతాయ ఏకపస్సేన నిపజ్జతి. ‘‘నిద్దావసేన నిపజ్జతీ’’తి వోహారవసేన వుత్తం, పాదానం పన భూమితో అమోచితత్తా అయం నిపన్నో నామ హోతీతి తేనేవ అనాపత్తి వుత్తా. అపస్సాయ సుపన్తస్సాతి కటిట్ఠితో ఉద్ధం పిట్ఠికణ్టకే అప్పమత్తకం పదేసం భూమిం అఫుసాపేత్వా సుపన్తస్స. కటిట్ఠిం పన భూమిం ఫుసాపేన్తస్స సయనం నామ న హోతి. పిట్ఠిపసారణలక్ఖణా హి సేయ్యా దీఘా, వన్దనాదీసుపి తిరియం పిట్ఠికణ్టకానం పసారితత్తా నిపజ్జనమేవాతి ఆపత్తి పరిహరితబ్బావ. వన్దనాపి హి పాదమూలే నిపజ్జతీతిఆదీసు నిపజ్జనమేవ వుత్తా. సహసా వుట్ఠాతీతి పక్ఖలితా పతితో వియ సహసా వుట్ఠాతి, తస్సపి అనాపత్తి పతనక్ఖణే అవిసయత్తా, విసయే జాతే సహసా వుట్ఠితత్తా చ. యస్స పన విసఞ్ఞితాయ పచ్ఛాపి అవిసయో ఏవ, తస్స అనాపత్తియేవ పతనక్ఖణే వియ. తత్థేవ సయతి, న వుట్ఠాతీతి ఇమినా విసయేపి అకరణం దస్సేతి, తేనేవ తస్స ఆపత్తీతి వుత్తం.

    5.Niddāvasena nipajjatīti niddābhibhūtatāya ekapassena nipajjati. ‘‘Niddāvasena nipajjatī’’ti vohāravasena vuttaṃ, pādānaṃ pana bhūmito amocitattā ayaṃ nipanno nāma hotīti teneva anāpatti vuttā. Apassāya supantassāti kaṭiṭṭhito uddhaṃ piṭṭhikaṇṭake appamattakaṃ padesaṃ bhūmiṃ aphusāpetvā supantassa. Kaṭiṭṭhiṃ pana bhūmiṃ phusāpentassa sayanaṃ nāma na hoti. Piṭṭhipasāraṇalakkhaṇā hi seyyā dīghā, vandanādīsupi tiriyaṃ piṭṭhikaṇṭakānaṃ pasāritattā nipajjanamevāti āpatti pariharitabbāva. Vandanāpi hi pādamūle nipajjatītiādīsu nipajjanameva vuttā. Sahasā vuṭṭhātīti pakkhalitā patito viya sahasā vuṭṭhāti, tassapi anāpatti patanakkhaṇe avisayattā, visaye jāte sahasā vuṭṭhitattā ca. Yassa pana visaññitāya pacchāpi avisayo eva, tassa anāpattiyeva patanakkhaṇe viya. Tattheva sayati, na vuṭṭhātīti iminā visayepi akaraṇaṃ dasseti, teneva tassa āpattīti vuttaṃ.

    ఇదాని అట్ఠకథావాదసంసన్దనం కాతుం ‘‘కో ముచ్చతి, కో న ముచ్చతీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ మహాపచ్చరియన్తిఆదీసు పచ్చరీతి ఉళుమ్పం వుచ్చతి, తస్మిం నిసీదిత్వా కతత్తా తమేవ నామం జాతం. కురున్దివల్లివిహారో నామ అత్థి, తత్థ కతత్తా కురున్దీతి నామం జాతం. మహాఅట్ఠకథా నామ సఙ్గీతిత్తయమారుళ్హా తేపిటకస్స బుద్ధవచనస్స అట్ఠకథా. యా మహామహిన్దత్థేరేన తమ్బపణ్ణిదీపం ఆభతా, తమ్బపణ్ణియేహి థేరేహి పచ్ఛా సీహళభాసాయ అభిసఙ్ఖతా చ హోతి. ఏకభఙ్గేనాతి ఏకపస్సభఞ్జనేన పాదే భూమితో అమోచేత్వా ఏకపస్సేన సరీరం భఞ్జిత్వా నిపన్నోతి వుత్తం హోతి. మహాఅట్ఠకథాయం పన మహాపదుమత్థేరేన వుత్తన్తి సమ్బన్ధో. తేన మహాఅట్ఠకథాయ లిఖితమహాపదుమత్థేరవాదే ‘‘అయ’’న్తి దస్సేతి. ‘‘ముచ్ఛిత్వా పతితత్తా అవిసయత్తా ఆపత్తి న దిస్సతీ’’తి థేరేన వుత్తం. ఆచరియా పన యథా యక్ఖగహితకో బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో చ పరవసో హోతి, ఏవం అపరవసత్తా ముచ్ఛిత్వా పతితో కఞ్చికాలం జానిత్వా నిపజ్జతీతి అనాపత్తిం న వదన్తి, విసఞ్ఞితే పన సతి అనాపత్తియేవ.

    Idāni aṭṭhakathāvādasaṃsandanaṃ kātuṃ ‘‘ko muccati, ko na muccatī’’tiādimāha. Tattha mahāpaccariyantiādīsu paccarīti uḷumpaṃ vuccati, tasmiṃ nisīditvā katattā tameva nāmaṃ jātaṃ. Kurundivallivihāro nāma atthi, tattha katattā kurundīti nāmaṃ jātaṃ. Mahāaṭṭhakathā nāma saṅgītittayamāruḷhā tepiṭakassa buddhavacanassa aṭṭhakathā. Yā mahāmahindattherena tambapaṇṇidīpaṃ ābhatā, tambapaṇṇiyehi therehi pacchā sīhaḷabhāsāya abhisaṅkhatā ca hoti. Ekabhaṅgenāti ekapassabhañjanena pāde bhūmito amocetvā ekapassena sarīraṃ bhañjitvā nipannoti vuttaṃ hoti. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana mahāpadumattherena vuttanti sambandho. Tena mahāaṭṭhakathāya likhitamahāpadumattheravāde ‘‘aya’’nti dasseti. ‘‘Mucchitvā patitattā avisayattā āpatti na dissatī’’ti therena vuttaṃ. Ācariyā pana yathā yakkhagahitako bandhitvā nipajjāpito ca paravaso hoti, evaṃ aparavasattā mucchitvā patito kañcikālaṃ jānitvā nipajjatīti anāpattiṃ na vadanti, visaññite pana sati anāpattiyeva.

    ద్వే జనాతిఆది మహాఅట్ఠకథాయమేవ వచనం, తదేవ పచ్ఛా వుత్తత్తా పమాణం. యక్ఖగహితగ్గహణేనేవ చేత్థ విసఞ్ఞిభూతోపి సఙ్గహితో, ఏకభఙ్గేన నిపన్నో పన అనిపన్నత్తా ఆపత్తితో ముచ్చతియేవాతి గహేతబ్బం. సారత్థదీపనియఞ్చ (సారత్థ॰ టీ॰ ౨.౭౭) ‘‘యో చ యక్ఖగహితకో, యో చ బన్ధిత్వా నిపజ్జాపితో’’తి ఇమస్స అట్ఠకథావాదస్స పచ్ఛిమత్తా సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో, తథా చ వక్ఖతి ‘‘సబ్బత్థ యో యో అట్ఠకథావాదో వా పచ్ఛా వుచ్చతి, సో సోయేవ పమాణతో గహేతబ్బో’’తి. ఇమస్మిం ఠానే ఇమస్స అట్ఠకథాపాఠస్స ఆనీతత్తా ఇమస్మిం వినయసఙ్గహప్పకరణేపి ఇమస్మింయేవ ఠానే సో పాఠో వత్తబ్బోతి నో ఖన్తి. ఏత్థ చ ‘‘రత్తిం ద్వారం వివరిత్వా నిపన్నో అరుణే ఉగ్గతే ఉట్ఠాతి, అనాపత్తీ’’తిఆదివచనతో అరుణుగ్గమనే సంసయవినోదనత్థం అరుణకథా వత్తబ్బా. తత్రిదం వుచ్చతి –

    Dve janātiādi mahāaṭṭhakathāyameva vacanaṃ, tadeva pacchā vuttattā pamāṇaṃ. Yakkhagahitaggahaṇeneva cettha visaññibhūtopi saṅgahito, ekabhaṅgena nipanno pana anipannattā āpattito muccatiyevāti gahetabbaṃ. Sāratthadīpaniyañca (sārattha. ṭī. 2.77) ‘‘yo ca yakkhagahitako, yo ca bandhitvā nipajjāpito’’ti imassa aṭṭhakathāvādassa pacchimattā soyeva pamāṇato gahetabbo, tathā ca vakkhati ‘‘sabbattha yo yo aṭṭhakathāvādo vā pacchā vuccati, so soyeva pamāṇato gahetabbo’’ti. Imasmiṃ ṭhāne imassa aṭṭhakathāpāṭhassa ānītattā imasmiṃ vinayasaṅgahappakaraṇepi imasmiṃyeva ṭhāne so pāṭho vattabboti no khanti. Ettha ca ‘‘rattiṃ dvāraṃ vivaritvā nipanno aruṇe uggate uṭṭhāti, anāpattī’’tiādivacanato aruṇuggamane saṃsayavinodanatthaṃ aruṇakathā vattabbā. Tatridaṃ vuccati –

    ‘‘కో ఏస అరుణో నామ;

    ‘‘Ko esa aruṇo nāma;

    కేన సో అరుణో భవే;

    Kena so aruṇo bhave;

    కీదిసో తస్స వణ్ణా తు;

    Kīdiso tassa vaṇṇā tu;

    సణ్ఠానం కీదిసం భవే.

    Saṇṭhānaṃ kīdisaṃ bhave.

    ‘‘కిస్మిం కాలే చ దేసే చ, అరుణో సముగచ్ఛతి;

    ‘‘Kismiṃ kāle ca dese ca, aruṇo samugacchati;

    కిం పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏసో, ఉదాహు అనుమానతో’’తి.

    Kiṃ paccakkhasiddho eso, udāhu anumānato’’ti.

    తత్థ కో ఏస అరుణో నామాతి ఏత్థ ఏస అరుణో నామ సూరియస్స పభావిసేసో. వుత్తఞ్హేతం అభిధానప్పదీపికాయం –

    Tattha ko esa aruṇo nāmāti ettha esa aruṇo nāma sūriyassa pabhāviseso. Vuttañhetaṃ abhidhānappadīpikāyaṃ –

    ‘‘సూరస్సోదయతో పుబ్బుట్ఠితరంసి సియారుణో’’తి;

    ‘‘Sūrassodayato pubbuṭṭhitaraṃsi siyāruṇo’’ti;

    తట్టీకాయఞ్చ ‘‘సూరస్స ఉదయతో పుబ్బే ఉట్ఠితరంసి అరుణో నామ సియా’’తి. విమతివినోదనీనామికాయం వినయటీకాయఞ్చ (వి॰ వి॰ టీ॰ ౧.౪౬౩) ‘‘అరుణోతి చేత్థ సూరియుగ్గమనస్స పురేచరో వడ్ఢనఘనరత్తో పభావిసేసోతి దట్ఠబ్బో’’తి వుత్తం, తస్మా సూరియప్పభాయేవ అరుణో నామ, న అఞ్ఞోతి దట్ఠబ్బం. కేన సో అరుణో భవేతి ఏత్థ అరుణో వణ్ణో అస్సాతి అరుణో, కిఞ్చిరత్తవణ్ణసమన్నాగతోతి అత్థో. అథ వా అరతి గచ్ఛతి రత్తవణ్ణభావేన పవత్తతీతి అరుణో. వుత్తఞ్హేతం అభిధానప్పదీపికాటీకాయం ‘‘అరుణవణ్ణతాయ అరతి గచ్ఛతీతి అరుణో’’తి. కీదిసో తస్స వణ్ణోతి ఏత్థ అబ్యత్తరత్తవణ్ణో తస్స వణ్ణో భవే. వుత్తఞ్హి అభిధానప్పదీపికాయం ‘‘అరుణో కిఞ్చిరత్తోథా’’తి. తట్టీకాయఞ్చ ‘‘కిఞ్చిరత్తో అబ్యత్తరత్తవణ్ణో అరుణో నామ యథా మచ్ఛస్స అక్ఖీ’’తి. విమతివినోదనియఞ్చ (వి॰ వి॰ టీ॰ ౧.౪౬౩) ‘‘వడ్ఢనఘనరత్తో పభావిసేసో’’తి, తస్మా సూరియస్స రత్తప్పభాయేవ అరుణో నామ, న సేతప్పభాదయోతి దట్ఠబ్బం. యది ఏవం పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకవణ్ణనాయ విమతివినోదనియం (వి॰ వి॰ టీ॰ చూళవగ్గ ౨.౩౮౩) ‘‘పాళియం పన నన్దిముఖియాతి ఓదాతదిసాముఖతాయ తుట్ఠముఖియా’’తి వుత్తం, తం కథం యుజ్జేయ్యాతి, నో న యుజ్జేయ్య. తత్థ హి అరుణుగ్గతకాలే అరుణోభాసేన ఓదాతదిసాముఖభావో వుత్తో, న అరుణోభాసస్స ఓదాతభావో. వుత్తఞ్హేతం ఉదానట్ఠకథాయం (ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౨౩) ‘‘నన్దిముఖియాతి అరుణస్స ఉగ్గతత్తా ఏవ అరుణోభాయ సూరియాలోకూపజీవినో సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా జాతాయ విభాయమానాయాతి అత్థో’’తి.

    Taṭṭīkāyañca ‘‘sūrassa udayato pubbe uṭṭhitaraṃsi aruṇo nāma siyā’’ti. Vimativinodanīnāmikāyaṃ vinayaṭīkāyañca (vi. vi. ṭī. 1.463) ‘‘aruṇoti cettha sūriyuggamanassa purecaro vaḍḍhanaghanaratto pabhāvisesoti daṭṭhabbo’’ti vuttaṃ, tasmā sūriyappabhāyeva aruṇo nāma, na aññoti daṭṭhabbaṃ. Kena so aruṇo bhaveti ettha aruṇo vaṇṇo assāti aruṇo, kiñcirattavaṇṇasamannāgatoti attho. Atha vā arati gacchati rattavaṇṇabhāvena pavattatīti aruṇo. Vuttañhetaṃ abhidhānappadīpikāṭīkāyaṃ ‘‘aruṇavaṇṇatāya arati gacchatīti aruṇo’’ti. Kīdiso tassa vaṇṇoti ettha abyattarattavaṇṇo tassa vaṇṇo bhave. Vuttañhi abhidhānappadīpikāyaṃ ‘‘aruṇo kiñcirattothā’’ti. Taṭṭīkāyañca ‘‘kiñciratto abyattarattavaṇṇo aruṇo nāma yathā macchassa akkhī’’ti. Vimativinodaniyañca (vi. vi. ṭī. 1.463) ‘‘vaḍḍhanaghanaratto pabhāviseso’’ti, tasmā sūriyassa rattappabhāyeva aruṇo nāma, na setappabhādayoti daṭṭhabbaṃ. Yadi evaṃ pātimokkhaṭṭhapanakkhandhakavaṇṇanāya vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.383) ‘‘pāḷiyaṃ pana nandimukhiyāti odātadisāmukhatāya tuṭṭhamukhiyā’’ti vuttaṃ, taṃ kathaṃ yujjeyyāti, no na yujjeyya. Tattha hi aruṇuggatakāle aruṇobhāsena odātadisāmukhabhāvo vutto, na aruṇobhāsassa odātabhāvo. Vuttañhetaṃ udānaṭṭhakathāyaṃ (udā. aṭṭha. 23) ‘‘nandimukhiyāti aruṇassa uggatattā eva aruṇobhāya sūriyālokūpajīvino satte nandāpanamukhiyā rattiyā jātāya vibhāyamānāyāti attho’’ti.

    జాతకట్ఠకథాయఞ్చ –

    Jātakaṭṭhakathāyañca –

    ‘‘జిఘఞ్ఞరత్తిం అరుణస్మిముహతే;

    ‘‘Jighaññarattiṃ aruṇasmimuhate;

    యా దిస్సతి ఉత్తమరూపవణ్ణినీ;

    Yā dissati uttamarūpavaṇṇinī;

    తథూపమా మం పటిభాసి దేవతే;

    Tathūpamā maṃ paṭibhāsi devate;

    ఆచిక్ఖ మే తం కతమాసి అచ్ఛరా’’తి. (జా॰ అట్ఠ॰ ౫.౨౧.౨౫౪);

    Ācikkha me taṃ katamāsi accharā’’ti. (jā. aṭṭha. 5.21.254);

    ఇమస్స గాథాయ అత్థవణ్ణనాయం ‘‘తత్థ జిఘఞ్ఞరత్తిన్తి పచ్ఛిమరత్తిం, రత్తిపరియోసానేతి అత్థో. ఉహతేతి అరుణే ఉగ్గతే. యాతి యా పురత్థిమా దిసా రత్తవణ్ణతాయ ఉత్తమరూపధరా హుత్వా దిస్సతీ’’తి. ఏవం అరుణుగ్గతసమయే పురత్థిమదిసాయ రత్తవణ్ణతా వుత్తా, తస్మా తస్మిం సమయే అరుణస్స ఉట్ఠితత్తా పురత్థిమాయ దిసాయ రత్తభాగో సూరియాలోకస్స పత్థటత్తా సేసదిసానం ఓదాతభావో విఞ్ఞాయతి.

    Imassa gāthāya atthavaṇṇanāyaṃ ‘‘tattha jighaññarattinti pacchimarattiṃ, rattipariyosāneti attho. Uhateti aruṇe uggate. ti yā puratthimā disā rattavaṇṇatāya uttamarūpadharā hutvā dissatī’’ti. Evaṃ aruṇuggatasamaye puratthimadisāya rattavaṇṇatā vuttā, tasmā tasmiṃ samaye aruṇassa uṭṭhitattā puratthimāya disāya rattabhāgo sūriyālokassa patthaṭattā sesadisānaṃ odātabhāvo viññāyati.

    సణ్ఠానం కీదిసం భవేతి ఏత్థ అరుణస్స పాటేక్కం సణ్ఠానం నామ నత్థి రస్మిమత్తత్తా. యత్తకం పదేసం ఫరతి, తత్తకం తస్స సణ్ఠానన్తి దట్ఠబ్బం. అథ వా పురత్థిమదిసాసణ్ఠానం. వుత్తఞ్హి జాతకట్ఠకథాయం (జా॰ అట్ఠ॰ ౫.౨౧.౨౫౫) ‘‘పురత్థిమదిసా రత్తవణ్ణతాయ ఉత్తమరూపధరా హుత్వా దిస్సతీ’’తి.

    Saṇṭhānaṃkīdisaṃ bhaveti ettha aruṇassa pāṭekkaṃ saṇṭhānaṃ nāma natthi rasmimattattā. Yattakaṃ padesaṃ pharati, tattakaṃ tassa saṇṭhānanti daṭṭhabbaṃ. Atha vā puratthimadisāsaṇṭhānaṃ. Vuttañhi jātakaṭṭhakathāyaṃ (jā. aṭṭha. 5.21.255) ‘‘puratthimadisā rattavaṇṇatāya uttamarūpadharā hutvā dissatī’’ti.

    కిస్మిం కాలే చ దేసే చ, అరుణో సముగచ్ఛతీతి ఏత్థ ఏస అరుణో సూరియుగ్గమనస్స పురే కాలే పురత్థిమదిసాయం ఉగ్గచ్ఛతి. వుత్తఞ్హేతం ఉదానట్ఠకథాయం (ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౨౩) ‘‘ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణే, అరుణో నామ పురత్థిమదిసాయం సూరియోదయతో పురేతరమేవ ఉట్ఠితోభాసో’’తి. అభిధానప్పదీపికాయఞ్చ ‘‘సూరస్సోదయతో పుబ్బుట్ఠితరంసీ’’తి.

    Kismiṃ kāle ca dese ca, aruṇo samugacchatīti ettha esa aruṇo sūriyuggamanassa pure kāle puratthimadisāyaṃ uggacchati. Vuttañhetaṃ udānaṭṭhakathāyaṃ (udā. aṭṭha. 23) ‘‘uddhaste aruṇeti uggate aruṇe, aruṇo nāma puratthimadisāyaṃ sūriyodayato puretarameva uṭṭhitobhāso’’ti. Abhidhānappadīpikāyañca ‘‘sūrassodayato pubbuṭṭhitaraṃsī’’ti.

    కిం పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏసో, ఉదాహు అనుమానతోతి ఏత్థ అయం అరుణో నామ పచ్చక్ఖసిద్ధో ఏవ , న అనుమానసిద్ధో. కస్మా విఞ్ఞాయతీతి చే? చక్ఖువిఞ్ఞాణగోచరవణ్ణాయతనభావతో. అక్ఖస్స పతీతి పచ్చక్ఖం, చక్ఖురూపానం అభిముఖభావేన ఆపాథగతత్తా చక్ఖువిఞ్ఞాణం హోతి. వుత్తఞ్హేతం భగవతా ‘‘చక్ఖుఞ్చ పటిచ్చ రూపే చ ఉప్పజ్జతి చక్ఖువిఞ్ఞాణ’’న్తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౦౪, ౪౦౦; ౩.౪౨౧, ౪౨౫, ౪౨౬; సం॰ ని॰ ౨.౪౩, ౪౪, ౪౫, సం॰ ని॰ ౪.౬౦; కథా॰ ౪౬౫, ౪౬౭), తస్మా అయం అరుణవణ్ణో చక్ఖునా దిస్వా జానితబ్బతో పచ్చక్ఖసిద్ధోయేవ హోతి, న ఏవం సతి ఏవం భవేయ్యాతి అనుమానేన పునప్పునం చిన్తనేన సిద్ధోతి. ఇమం పఞ్హవిస్సజ్జనం సాధుకం మనసి కరిత్వా పణ్డితేహి రత్తోభాసోయేవ అరుణోతి పచ్చేతబ్బో సల్లక్ఖేతబ్బోతి.

    Kiṃ paccakkhasiddho eso, udāhu anumānatoti ettha ayaṃ aruṇo nāma paccakkhasiddho eva , na anumānasiddho. Kasmā viññāyatīti ce? Cakkhuviññāṇagocaravaṇṇāyatanabhāvato. Akkhassa patīti paccakkhaṃ, cakkhurūpānaṃ abhimukhabhāvena āpāthagatattā cakkhuviññāṇaṃ hoti. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇa’’nti (ma. ni. 1.204, 400; 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43, 44, 45, saṃ. ni. 4.60; kathā. 465, 467), tasmā ayaṃ aruṇavaṇṇo cakkhunā disvā jānitabbato paccakkhasiddhoyeva hoti, na evaṃ sati evaṃ bhaveyyāti anumānena punappunaṃ cintanena siddhoti. Imaṃ pañhavissajjanaṃ sādhukaṃ manasi karitvā paṇḍitehi rattobhāsoyeva aruṇoti paccetabbo sallakkhetabboti.

    కస్మా పన ఇమస్మిం ఠానే అరుణకథా వుత్తాతి? ఇమిస్సా అరుణకథాయ మహావిసయభావతో. కథం? ఉపోసథికా ఉపాసకా చ ఉపాసికాయో చ అరుణుగ్గమనం తథతో అజానన్తా అనుగ్గతేయేవ అరుణే ఉగ్గతసఞ్ఞాయ ఖాదనీయం వా ఖాదన్తి, భోజనీయం వా భుఞ్జన్తి, మాలాగన్ధాదీని వా ధారేన్తి, తతో తేసం సీలం భిజ్జతి. సామణేరా తథేవ వికాలభోజనం భుఞ్జిత్వా సీలవినాసం పాపుణన్తి. నిస్సయపటిపన్నకా భిక్ఖూ ఆచరియుపజ్ఝాయేహి వినా బహిసీమే చరన్తా నిస్సయప్పస్సమ్భనం పాపుణన్తి, అన్తోవస్సే భిక్ఖూ ఉపచారసీమతో బహిగచ్ఛన్తా వస్సచ్ఛేదం, తేచీవరికా భిక్ఖూ అబద్ధసీమాయం చీవరేన విప్పవసన్తా నిస్సగ్గియపాచిత్తియం, తథా సత్తబ్భన్తరసీమాయం, సహసేయ్యప్పహోనకట్ఠానే అనుపసమ్పన్నమాతుగామేహి సహ సయన్తా పాచిత్తియం, తథా యావకాలికం భుఞ్జన్తా భిక్ఖూ, పారివాసికాదయో వత్తం నిక్ఖిపన్తా రత్తిచ్ఛేదం. ఏవమాదిఅనేకాదీనవసమ్భవతో లజ్జిపేసలానం భిక్ఖూనం తథతో అరుణుగ్గమనస్స జాననత్థం వుత్తాతి దట్ఠబ్బా.

    Kasmā pana imasmiṃ ṭhāne aruṇakathā vuttāti? Imissā aruṇakathāya mahāvisayabhāvato. Kathaṃ? Uposathikā upāsakā ca upāsikāyo ca aruṇuggamanaṃ tathato ajānantā anuggateyeva aruṇe uggatasaññāya khādanīyaṃ vā khādanti, bhojanīyaṃ vā bhuñjanti, mālāgandhādīni vā dhārenti, tato tesaṃ sīlaṃ bhijjati. Sāmaṇerā tatheva vikālabhojanaṃ bhuñjitvā sīlavināsaṃ pāpuṇanti. Nissayapaṭipannakā bhikkhū ācariyupajjhāyehi vinā bahisīme carantā nissayappassambhanaṃ pāpuṇanti, antovasse bhikkhū upacārasīmato bahigacchantā vassacchedaṃ, tecīvarikā bhikkhū abaddhasīmāyaṃ cīvarena vippavasantā nissaggiyapācittiyaṃ, tathā sattabbhantarasīmāyaṃ, sahaseyyappahonakaṭṭhāne anupasampannamātugāmehi saha sayantā pācittiyaṃ, tathā yāvakālikaṃ bhuñjantā bhikkhū, pārivāsikādayo vattaṃ nikkhipantā ratticchedaṃ. Evamādianekādīnavasambhavato lajjipesalānaṃ bhikkhūnaṃ tathato aruṇuggamanassa jānanatthaṃ vuttāti daṭṭhabbā.

    కేచి పన భిక్ఖూ అడ్ఢరత్తిసమయే ఘటిసుఞ్ఞత్తా అడ్ఢరత్తికాలం అతిక్కమ్మ అఞ్ఞదివసో హోతి, తస్మా తస్మిం కాలే అరుణం ఉట్ఠితం నామ హోతీతి మఞ్ఞమానా అడ్ఢరత్తిం అతిక్కమ్మ ఖాదనీయభోజనీయాదీని భుఞ్జన్తి, తే పన బుద్ధసమయం అజానన్తా వేదసమయమేవ మనసి కరోన్తా ఏవం కరోన్తి, తస్మా తేసం తంకరణం పమాణం న హోతి. బహవో పన భిక్ఖూ అరుణస్స పచ్చక్ఖభావం అజానన్తా అనుమానవసేన చిన్తితుఞ్చ అసక్కోన్తా అనుస్సవవసేనేవ పరవచనం సద్దహన్తా అమ్హాకం ఆచరియా అరుణుగ్గమనవేలాయం ఉట్ఠాయ గచ్ఛన్తా సూరియుగ్గమనవేలాయం ద్విసహస్సదణ్డప్పమాణం ఠానం పాపుణన్తి, తిసహస్సదణ్డప్పమాణం ఠానం పాపుణన్తీతి చ వదన్తి. ఇమమ్హా విహారా అసుకం నామ విహారం అసుకం నామ చేతియం అసుకం నామ గామం పాపుణన్తీతిఆదీని చ వదన్తీతి ఏవం అనుస్సవవచనం వదన్తి, తమ్పి అప్పమాణం. కస్మా? అద్ధానం నామ బలవన్తస్స జవసమ్పన్నస్స చ రస్సం హోతి, దుబ్బలస్స సన్తస్స చ దీఘం హోతి. వుత్తఞ్హి భగవతా –

    Keci pana bhikkhū aḍḍharattisamaye ghaṭisuññattā aḍḍharattikālaṃ atikkamma aññadivaso hoti, tasmā tasmiṃ kāle aruṇaṃ uṭṭhitaṃ nāma hotīti maññamānā aḍḍharattiṃ atikkamma khādanīyabhojanīyādīni bhuñjanti, te pana buddhasamayaṃ ajānantā vedasamayameva manasi karontā evaṃ karonti, tasmā tesaṃ taṃkaraṇaṃ pamāṇaṃ na hoti. Bahavo pana bhikkhū aruṇassa paccakkhabhāvaṃ ajānantā anumānavasena cintituñca asakkontā anussavavaseneva paravacanaṃ saddahantā amhākaṃ ācariyā aruṇuggamanavelāyaṃ uṭṭhāya gacchantā sūriyuggamanavelāyaṃ dvisahassadaṇḍappamāṇaṃ ṭhānaṃ pāpuṇanti, tisahassadaṇḍappamāṇaṃ ṭhānaṃ pāpuṇantīti ca vadanti. Imamhā vihārā asukaṃ nāma vihāraṃ asukaṃ nāma cetiyaṃ asukaṃ nāma gāmaṃ pāpuṇantītiādīni ca vadantīti evaṃ anussavavacanaṃ vadanti, tampi appamāṇaṃ. Kasmā? Addhānaṃ nāma balavantassa javasampannassa ca rassaṃ hoti, dubbalassa santassa ca dīghaṃ hoti. Vuttañhi bhagavatā –

    ‘‘దీఘా జాగరతో రత్తి, దీఘం సన్తస్స యోజనం;

    ‘‘Dīghā jāgarato ratti, dīghaṃ santassa yojanaṃ;

    దీఘో బాలాన సంసారో, సద్ధమ్మం అవిజానత’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౬౦);

    Dīgho bālāna saṃsāro, saddhammaṃ avijānata’’nti. (dha. pa. 60);

    తస్మా అద్ధానం నామ సబ్బేసం ఏకసదిసం న హోతీతి అరుణుగ్గమనస్స లక్ఖణం భవితుం న సక్కా, న చ తే ఆయస్మన్తో పిటకత్తయతో కిఞ్చి సాధకభూతం వచనం ఆహరన్తి, అసక్ఖికం అడ్డం కరోన్తి వియ యథాజ్ఝాసయమేవ వదన్తీతి పమాణం న హోతి.

    Tasmā addhānaṃ nāma sabbesaṃ ekasadisaṃ na hotīti aruṇuggamanassa lakkhaṇaṃ bhavituṃ na sakkā, na ca te āyasmanto piṭakattayato kiñci sādhakabhūtaṃ vacanaṃ āharanti, asakkhikaṃ aḍḍaṃ karonti viya yathājjhāsayameva vadantīti pamāṇaṃ na hoti.

    అఞ్ఞే పన –

    Aññe pana –

    ‘‘అతీతరత్తియా యామో;

    ‘‘Atītarattiyā yāmo;

    పచ్ఛిమోడ్ఢమముస్స వా;

    Pacchimoḍḍhamamussa vā;

    భావినియాదిప్పహారో;

    Bhāviniyādippahāro;

    తదడ్ఢం వాజ్జతేహ్య హోతి –

    Tadaḍḍhaṃ vājjatehya hoti –

    కచ్చాయనసారప్పకరణాగతం గాథం వత్వా అతీతరత్తియా పచ్ఛిమో యామో అజ్జ పరియాపన్నో, తస్మా పచ్ఛిమయామస్స ఆదితో పట్ఠాయ అరుణం ఉగ్గచ్ఛతీ’’తి వదన్తి. అయం వాదో సకారణసఞ్ఞాపకత్తా పురిమేహి బలవా హోతి, ఏవం సన్తేపి అయుత్తోయేవ. కస్మా? అయఞ్హి గాథా బాహిరసద్దసత్థే జఙ్గదాసప్పకరణే వుత్తనయేన అజ్జ భవా అజ్జతనీతి వుత్తఅజ్జవోహారస్స పవత్తనకాలం దస్సేతుం వుత్తా, న పిటకత్తయే వుత్తస్స అరుణుగ్గమనస్స కాలం దస్సేతుం, తస్మా అఞ్ఞసాధ్యస్స అఞ్ఞసాధకేన సాధితత్తా అయుత్తోయేవ.

    Kaccāyanasārappakaraṇāgataṃ gāthaṃ vatvā atītarattiyā pacchimo yāmo ajja pariyāpanno, tasmā pacchimayāmassa ādito paṭṭhāya aruṇaṃ uggacchatī’’ti vadanti. Ayaṃ vādo sakāraṇasaññāpakattā purimehi balavā hoti, evaṃ santepi ayuttoyeva. Kasmā? Ayañhi gāthā bāhirasaddasatthe jaṅgadāsappakaraṇe vuttanayena ajja bhavā ajjatanīti vuttaajjavohārassa pavattanakālaṃ dassetuṃ vuttā, na piṭakattaye vuttassa aruṇuggamanassa kālaṃ dassetuṃ, tasmā aññasādhyassa aññasādhakena sādhitattā ayuttoyeva.

    అపరే పన ‘‘పహారో యామసఞ్ఞితో’’తి అభిధానప్పదీపికాయం వుత్తత్తా పహారయామసద్దానం ఏకత్థత్తా తత్థేవ ‘‘తియామా సంవరీ భవే’’తి వుత్తత్తా రత్తియా చ తియామభావతో పాళియఞ్చ (ఉదా॰ ౪౫; చూళవ॰ ౩౮౩) ‘‘అభిక్కన్తా , భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో’’తి ఆగతత్తా ఇదాని రత్తియా చతూసు పహారేసు తతియప్పహారస్స అవసానే అరుణో ఉగ్గతో, తస్మా అవసేసఏకప్పహారమత్తో కాలో దివసభాగం భజతీతి వదేయ్యుం, అయం వాదో తతియవాదతోపి బలవతరో. కస్మా? ఞాపకఞాప్యానం అనురూపభావతో. తథా హి ‘‘పహారో యామసఞ్ఞితో’’తి అయం ఞాపకో పహారయామానం ఏకత్థభావస్స అనురూపో, ‘‘తియామా సంవరీభవే’’తి అయం రత్తియా తియామభావస్స, ‘‘పాళియఞ్చా’’తిఆది తతియప్పహారస్స అవసానే అరుణుగ్గమనస్స, తథాపి అయుత్తోయేవ హోతి. కస్మా? ‘‘అవసేసఏకప్పహారమత్తో కాలో దివసభాగం భజతీ’’తి వచనస్స విరుద్ధత్తా. మజ్ఝిమదేసే హి దసఘటికాపమాణస్స కాలస్స ఏకప్పహారత్తా సబ్బా రత్తి తియామావ హోతి, న చతుయామా, ఇదాని పన పచ్చన్తవిసయేసు సత్తట్ఠఘటికామత్తస్స కాలస్స ఏకప్పహారకతత్తా చతుప్పహారా భవతి, తస్మా మజ్ఝిమదేసవోహారం గహేత్వా అభిధానప్పదీపికాయఞ్చ ‘‘తియామా సంవరీ భవే’’తి వుత్తం, పాళియఞ్చ (ఉదా॰ ౪౫; చూళవ॰ ౩౮౩) ‘‘నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో’’తి, తస్మా రత్తిపరియోసానేయేవ అరుణో ఉగ్గతోతి దట్ఠబ్బో. తథా హి వుత్తం విమతివినోదనియం (వి॰ వి॰ టీ॰ మహావగ్గ ౨.౨౦౧) ‘‘తథా పారివాసికాదీనమ్పి అరుణం అనుట్ఠాపేత్వా వత్తం నిక్ఖిపన్తానం రత్తిచ్ఛేదో వుత్తో, ఉగ్గతే అరుణే నిక్ఖిపితబ్బన్తి హి వుత్త’’న్తి.

    Apare pana ‘‘pahāro yāmasaññito’’ti abhidhānappadīpikāyaṃ vuttattā pahārayāmasaddānaṃ ekatthattā tattheva ‘‘tiyāmā saṃvarī bhave’’ti vuttattā rattiyā ca tiyāmabhāvato pāḷiyañca (udā. 45; cūḷava. 383) ‘‘abhikkantā , bhante, ratti, nikkhanto pacchimo yāmo, uddhasto aruṇo’’ti āgatattā idāni rattiyā catūsu pahāresu tatiyappahārassa avasāne aruṇo uggato, tasmā avasesaekappahāramatto kālo divasabhāgaṃ bhajatīti vadeyyuṃ, ayaṃ vādo tatiyavādatopi balavataro. Kasmā? Ñāpakañāpyānaṃ anurūpabhāvato. Tathā hi ‘‘pahāro yāmasaññito’’ti ayaṃ ñāpako pahārayāmānaṃ ekatthabhāvassa anurūpo, ‘‘tiyāmā saṃvarībhave’’ti ayaṃ rattiyā tiyāmabhāvassa, ‘‘pāḷiyañcā’’tiādi tatiyappahārassa avasāne aruṇuggamanassa, tathāpi ayuttoyeva hoti. Kasmā? ‘‘Avasesaekappahāramatto kālo divasabhāgaṃ bhajatī’’ti vacanassa viruddhattā. Majjhimadese hi dasaghaṭikāpamāṇassa kālassa ekappahārattā sabbā ratti tiyāmāva hoti, na catuyāmā, idāni pana paccantavisayesu sattaṭṭhaghaṭikāmattassa kālassa ekappahārakatattā catuppahārā bhavati, tasmā majjhimadesavohāraṃ gahetvā abhidhānappadīpikāyañca ‘‘tiyāmā saṃvarī bhave’’ti vuttaṃ, pāḷiyañca (udā. 45; cūḷava. 383) ‘‘nikkhanto pacchimo yāmo, uddhasto aruṇo’’ti, tasmā rattipariyosāneyeva aruṇo uggatoti daṭṭhabbo. Tathā hi vuttaṃ vimativinodaniyaṃ (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.201) ‘‘tathā pārivāsikādīnampi aruṇaṃ anuṭṭhāpetvā vattaṃ nikkhipantānaṃ ratticchedo vutto, uggate aruṇe nikkhipitabbanti hi vutta’’nti.

    సహసేయ్యసిక్ఖాపదేపి (పాచి॰ ౫౨-౫౪) ‘‘అనుపసమ్పన్నేహి సహ నివుత్థభావపరిమోచనత్థం పురారుణా నిక్ఖమిత్వా’’తిఆది వుత్తం. ఏవం చీవరవిప్పవాసాదీసు చ సబ్బత్థ రత్తిపరియోసానే ఆగమనవసేన అరుణుగ్గమనం దస్సితం, న అతీతారుణవసేనాతి. జాతకట్ఠకథాయమ్పి (జా॰ అట్ఠ॰ ౫.౨౧.౨౫౫) ‘‘రత్తిపరియోసానేతి అత్థో’’తి. న కేవలం మజ్ఝిమదేసేసు రత్తియాయేవ తిప్పహారభావో హోతి , అథ ఖో దివసస్సపి. తథా హి వుత్తం అట్ఠసాలినియం (ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ నిదానకథా) ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స అభిధమ్మదేసనాపరియోసానఞ్చ తేసం భిక్ఖూనం సత్తప్పకరణఉగ్గహణఞ్చ ఏకప్పహారేనేవ హోతీ’’తి, మూలటీకాయఞ్చ (ధ॰ స॰ మూలటీ॰ నిదానకథావణ్ణనా) ‘‘ఏకప్పహారేనాతి ఏత్థ పహారోతి దివసస్స తతియభాగో వుచ్చతీ’’తి, తస్మా ఏకో రత్తిదివో ఛప్పహారో హోతీతి విఞ్ఞాయతి. ఏవం మజ్ఝిమదేసవోహారేన తియామసఙ్ఖాతస్స తిప్పహారస్స అవసానే సబ్బరత్తిపరియోసానే ఉట్ఠితం అరుణం పచ్చన్తదేసవోహారేన తిప్పహారస్స అవసానేతి గహేత్వా ఏకప్పహారావసేసకాలే అరుణో ఉగ్గతోతి వుత్తత్తా అయమ్పి వాదో అయుత్తోయేవ హోతీతి దట్ఠబ్బో.

    Sahaseyyasikkhāpadepi (pāci. 52-54) ‘‘anupasampannehi saha nivutthabhāvaparimocanatthaṃ purāruṇā nikkhamitvā’’tiādi vuttaṃ. Evaṃ cīvaravippavāsādīsu ca sabbattha rattipariyosāne āgamanavasena aruṇuggamanaṃ dassitaṃ, na atītāruṇavasenāti. Jātakaṭṭhakathāyampi (jā. aṭṭha. 5.21.255) ‘‘rattipariyosāneti attho’’ti. Na kevalaṃ majjhimadesesu rattiyāyeva tippahārabhāvo hoti , atha kho divasassapi. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhasāliniyaṃ (dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) ‘‘sammāsambuddhassa abhidhammadesanāpariyosānañca tesaṃ bhikkhūnaṃ sattappakaraṇauggahaṇañca ekappahāreneva hotī’’ti, mūlaṭīkāyañca (dha. sa. mūlaṭī. nidānakathāvaṇṇanā) ‘‘ekappahārenāti ettha pahāroti divasassa tatiyabhāgo vuccatī’’ti, tasmā eko rattidivo chappahāro hotīti viññāyati. Evaṃ majjhimadesavohārena tiyāmasaṅkhātassa tippahārassa avasāne sabbarattipariyosāne uṭṭhitaṃ aruṇaṃ paccantadesavohārena tippahārassa avasāneti gahetvā ekappahārāvasesakāle aruṇo uggatoti vuttattā ayampi vādo ayuttoyeva hotīti daṭṭhabbo.

    బహవో పన పణ్డితా ‘‘ఖుద్దసిక్ఖానిస్సయే వుత్తం –

    Bahavo pana paṇḍitā ‘‘khuddasikkhānissaye vuttaṃ –

    ‘సేతరుణఞ్చ పఠమం, దుతియం నన్దియావట్టం;

    ‘Setaruṇañca paṭhamaṃ, dutiyaṃ nandiyāvaṭṭaṃ;

    తతియం తమ్బవణ్ణఞ్చ, చతుత్థం గద్రభం ముఖ’న్తి. –

    Tatiyaṃ tambavaṇṇañca, catutthaṃ gadrabhaṃ mukha’nti. –

    ఇమం గాథం నిస్సాయ ఏకరత్తియం అరుణో చతుక్ఖత్తుం ఉట్ఠహతి, తత్థ పఠమం సేతవణ్ణం హోతి, దుతియం నన్దియావట్టపుప్ఫవణ్ణం హోతి, తతియం తమ్బవణ్ణం హోతి, చతుత్థం గద్రభముఖవణ్ణం హోతీ’’తి వత్వా రత్తోభాసతో పురేతరం అతీతరత్తికాలేయేవ వత్తనిక్ఖిపనాదికమ్మం కరోన్తి. తేసం తం కరణం అనిసమ్మకారితం ఆపజ్జతి. అయఞ్హి గాథా నేవ పాళియం దిస్సతి, న అట్ఠకథాయం, న టీకాసు, కేవలం నిస్సయే ఏవ, నిస్సయేసు చ ఏకస్మింయేవ ఖుద్దసిక్ఖానిస్సయే దిస్సతి, న అఞ్ఞనిస్సయేసు, తత్థాపి నేవ పుబ్బాపరసమ్బన్ధో దిస్సతి, న హేతుఫలాదిభావో, న చ లిఙ్గనియమోతి న నిస్సయకారాచరియేన ఠపితా భవేయ్య, అథ ఖో పచ్ఛా అఞ్ఞేహి లేఖకేహి వా అత్తనో ఇచ్ఛానురూపం లిఖితా భవేయ్య, తస్మా అయం గాథా కుతో ఆభతా పాళితో వా అట్ఠకథాతో వా టీకాతో వా వినయతో వా సుత్తన్తతో వా అభిధమ్మతో వాతి పభవం అపరియేసిత్వా నిస్సయే దిట్ఠమత్తమేవ సారతో గహేత్వా పాళియట్ఠకథాటీకాసు వుత్తవచనం అనిసామేత్వా కతత్తా అనిసమ్మకారితం ఆపజ్జతి.

    Imaṃ gāthaṃ nissāya ekarattiyaṃ aruṇo catukkhattuṃ uṭṭhahati, tattha paṭhamaṃ setavaṇṇaṃ hoti, dutiyaṃ nandiyāvaṭṭapupphavaṇṇaṃ hoti, tatiyaṃ tambavaṇṇaṃ hoti, catutthaṃ gadrabhamukhavaṇṇaṃ hotī’’ti vatvā rattobhāsato puretaraṃ atītarattikāleyeva vattanikkhipanādikammaṃ karonti. Tesaṃ taṃ karaṇaṃ anisammakāritaṃ āpajjati. Ayañhi gāthā neva pāḷiyaṃ dissati, na aṭṭhakathāyaṃ, na ṭīkāsu, kevalaṃ nissaye eva, nissayesu ca ekasmiṃyeva khuddasikkhānissaye dissati, na aññanissayesu, tatthāpi neva pubbāparasambandho dissati, na hetuphalādibhāvo, na ca liṅganiyamoti na nissayakārācariyena ṭhapitā bhaveyya, atha kho pacchā aññehi lekhakehi vā attano icchānurūpaṃ likhitā bhaveyya, tasmā ayaṃ gāthā kuto ābhatā pāḷito vā aṭṭhakathāto vā ṭīkāto vā vinayato vā suttantato vā abhidhammato vāti pabhavaṃ apariyesitvā nissaye diṭṭhamattameva sārato gahetvā pāḷiyaṭṭhakathāṭīkāsu vuttavacanaṃ anisāmetvā katattā anisammakāritaṃ āpajjati.

    తత్రాయం పాళి ‘‘తేన ఖో పన సమయేన బుద్ధో భగవా సీతాసు హేమన్తికాసు రత్తీసు అన్తరట్ఠకాసు హిమపాతసమయే రత్తిం అజ్ఝోకాసే ఏకచీవరో నిసీది, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే పఠమే యామే సీతం భగవన్తం అహోసి, దుతియం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే మజ్ఝిమే యామే సీతం భగవన్తం అహోసి, తతియం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసి. నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా సీతం భగవన్తం అహోసి, చతుత్థం భగవా చీవరం పారుపి, న భగవన్తం సీతం అహోసీ’’తి. అయం మహావగ్గే (మహావ॰ ౩౪౬) చీవరక్ఖన్ధకాగతా వినయపాళి. పాళియం నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా, పసన్నదిసాముఖాయాతి అత్థో. అయం తంసంవణ్ణనాయ విమతివినోదనీపాఠో (వి॰ వి॰ టీ॰ మహావగ్గ ౨.౩౪౬).

    Tatrāyaṃ pāḷi ‘‘tena kho pana samayena buddho bhagavā sītāsu hemantikāsu rattīsu antaraṭṭhakāsu himapātasamaye rattiṃ ajjhokāse ekacīvaro nisīdi, na bhagavantaṃ sītaṃ ahosi. Nikkhante paṭhame yāme sītaṃ bhagavantaṃ ahosi, dutiyaṃ bhagavā cīvaraṃ pārupi, na bhagavantaṃ sītaṃ ahosi. Nikkhante majjhime yāme sītaṃ bhagavantaṃ ahosi, tatiyaṃ bhagavā cīvaraṃ pārupi, na bhagavantaṃ sītaṃ ahosi. Nikkhante pacchime yāme uddhaste aruṇe nandimukhiyā rattiyā sītaṃ bhagavantaṃ ahosi, catutthaṃ bhagavā cīvaraṃ pārupi, na bhagavantaṃ sītaṃ ahosī’’ti. Ayaṃ mahāvagge (mahāva. 346) cīvarakkhandhakāgatā vinayapāḷi. Pāḷiyaṃ nandimukhiyāti tuṭṭhimukhiyā, pasannadisāmukhāyāti attho. Ayaṃ taṃsaṃvaṇṇanāya vimativinodanīpāṭho (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.346).

    ‘‘తేన ఖో పన సమయేన బుద్ధో భగవా సావత్థియం విహరతి పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదే . తేన ఖో పన సమయేన భగవా తదహుపోసథే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో నిసిన్నో హోతి. అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే పఠమే యామే ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. ఏవం వుత్తే భగవా తుణ్హీ అహోసి. దుతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే మజ్ఝిమే యామే ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో మజ్ఝిమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. దుతియమ్పి భగవా తుణ్హీ అహోసి. తతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయ రత్తియా నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తం అరుణం, నన్దిముఖీ రత్తి, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు భన్తే భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖన్తి. అపరిసుద్ధా, ఆనన్ద, పరిసా’’తి (చూళవ॰ ౩౮౩). అయం చూళవగ్గే పాతిమోక్ఖట్ఠపనక్ఖన్ధకాగతా అపరాపి వినయపాళి.

    ‘‘Tena kho pana samayena buddho bhagavā sāvatthiyaṃ viharati pubbārāme migāramātupāsāde . Tena kho pana samayena bhagavā tadahuposathe bhikkhusaṅghaparivuto nisinno hoti. Atha kho āyasmā ānando abhikkantāya rattiyā nikkhante paṭhame yāme uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – abhikkantā, bhante ratti, nikkhanto paṭhamo yāmo, ciranisinno bhikkhusaṅgho, uddisatu, bhante, bhagavā bhikkhūnaṃ pātimokkhanti. Evaṃ vutte bhagavā tuṇhī ahosi. Dutiyampi kho āyasmā ānando abhikkantāya rattiyā nikkhante majjhime yāme uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – abhikkantā, bhante, ratti, nikkhanto majjhimo yāmo, ciranisinno bhikkhusaṅgho, uddisatu, bhante, bhagavā bhikkhūnaṃ pātimokkhanti. Dutiyampi bhagavā tuṇhī ahosi. Tatiyampi kho āyasmā ānando abhikkantāya rattiyā nikkhante pacchime yāme uddhaste aruṇe nandimukhiyā rattiyā uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – abhikkantā, bhante, ratti, nikkhanto pacchimo yāmo, uddhastaṃ aruṇaṃ, nandimukhī ratti, ciranisinno bhikkhusaṅgho, uddisatu bhante bhagavā bhikkhūnaṃ pātimokkhanti. Aparisuddhā, ānanda, parisā’’ti (cūḷava. 383). Ayaṃ cūḷavagge pātimokkhaṭṭhapanakkhandhakāgatā aparāpi vinayapāḷi.

    నన్దిముఖియా రత్తియాతి అరుణుట్ఠితకాలే పీతిముఖా వియ రత్తి ఖాయతి. తేనాహ ‘‘నన్దిముఖియా’’తి (చూళవ॰ అట్ఠ॰ ౩౮౩) అయం తంసంవణ్ణనాభూతసమన్తపాసాదికట్ఠకథాపాఠో. అభిక్కన్తాతి పరిక్ఖీణా. ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణసీసే. నన్దిముఖియాతి తుట్ఠిముఖియా. అయం తంసంవణ్ణనాభూతసారత్థదీపనీపాఠో (సారత్థ॰ టీ॰ చూళవగ్గ ౩.౩౮౩). పాళియం నన్దిముఖియాతి ఓదాతదిసాముఖితాయ తుట్ఠముఖియా. అయం తంసంవణ్ణనాయ (వి॰ వి॰ టీ॰ చూళవగ్గ ౨.౨౮౩) విమతివినోదనీపాఠో.

    Nandimukhiyā rattiyāti aruṇuṭṭhitakāle pītimukhā viya ratti khāyati. Tenāha ‘‘nandimukhiyā’’ti (cūḷava. aṭṭha. 383) ayaṃ taṃsaṃvaṇṇanābhūtasamantapāsādikaṭṭhakathāpāṭho. Abhikkantāti parikkhīṇā. Uddhaste aruṇeti uggate aruṇasīse. Nandimukhiyāti tuṭṭhimukhiyā. Ayaṃ taṃsaṃvaṇṇanābhūtasāratthadīpanīpāṭho (sārattha. ṭī. cūḷavagga 3.383). Pāḷiyaṃ nandimukhiyāti odātadisāmukhitāya tuṭṭhamukhiyā. Ayaṃ taṃsaṃvaṇṇanāya (vi. vi. ṭī. cūḷavagga 2.283) vimativinodanīpāṭho.

    ‘‘తతియమ్పి ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో అభిక్కన్తాయరత్తియా నిక్ఖన్తే పచ్ఛిమే యామే ఉద్ధస్తే అరుణే నన్దిముఖియా రత్తియా ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం చీవరం కత్వా యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వా భగవన్తం ఏతదవోచ – అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పచ్ఛిమో యామో, ఉద్ధస్తో అరుణో, నన్దిముఖీ రత్తి, చిరనిసిన్నా ఆగన్తుకా భిక్ఖూ, పటిసమ్మోదతు, భన్తే, భగవా ఆగన్తుకే భిక్ఖూ’’తి. అయం ఉదానాగతా సుత్తన్తపాళి (ఉదా॰ ౪౫). ఉద్ధస్తే అరుణేతి ఉగ్గతే అరుణే. అరుణో నామ పురత్థిమదిసాయం సూరియోదయతో పురేతరమేవ ఉట్ఠితోభాసో. నన్దిముఖియా రత్తియాతి అరుణస్స ఉగ్గతత్తా ఏవ అరుణోభాయ సూరియాలోకూపజీవినో సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా జాతాయ, విభాయమానాయాతి అత్థో. అయం తంసంవణ్ణనాభూతా ఉదానట్ఠకథా (ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౨౩).

    ‘‘Tatiyampi kho āyasmā ānando abhikkantāyarattiyā nikkhante pacchime yāme uddhaste aruṇe nandimukhiyā rattiyā uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – abhikkantā, bhante, ratti, nikkhanto pacchimo yāmo, uddhasto aruṇo, nandimukhī ratti, ciranisinnā āgantukā bhikkhū, paṭisammodatu, bhante, bhagavā āgantuke bhikkhū’’ti. Ayaṃ udānāgatā suttantapāḷi (udā. 45). Uddhastearuṇeti uggate aruṇe. Aruṇo nāma puratthimadisāyaṃ sūriyodayato puretarameva uṭṭhitobhāso. Nandimukhiyā rattiyāti aruṇassa uggatattā eva aruṇobhāya sūriyālokūpajīvino satte nandāpanamukhiyā rattiyā jātāya, vibhāyamānāyāti attho. Ayaṃ taṃsaṃvaṇṇanābhūtā udānaṭṭhakathā (udā. aṭṭha. 23).

    ఇతి ఏత్తకాసు వినయసుత్తన్తాగతాసు పాళియట్ఠకథాటీకాసు ఏకస్మిమ్పిఠానే అరుణో చతుక్ఖత్తుం ఉగ్గతోతి నత్థి, ఏకవారమేవ వుత్తో. చతుబ్బిధవణ్ణసమన్నాగతోతిపి నత్థి, ఏకవణ్ణో ఏవ వుత్తో. జాతకట్ఠకథాయమ్పి (జా॰ అట్ఠ॰ ౫.౨౧.౨౫౫) రత్తవణ్ణో ఏవ వుత్తో, న సేతవణ్ణాదికో. నన్దిముఖీతి చ సత్తే నన్దాపనదిసాముఖీ రత్తి ఏవ వుత్తా, న అరుణస్స నన్దియావట్టపుప్ఫసదిసవణ్ణతా. తేనాహ ‘‘సత్తే నన్దాపనముఖియా రత్తియా’’తి. ఏవం అభిధానప్పదీపికాపకరణవచనేన విరుద్ధత్తా పాళియట్ఠకథాదీహి అసంసన్దనతో దుబ్బలసాధకత్తా చ అయమ్పి వాదో అయుత్తోయేవాతి దట్ఠబ్బో, తస్మా సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఆణం అనతిక్కన్తేన లజ్జిభిక్ఖునా యది కేనచి అప్పటిచ్ఛన్నే వివటోకాసే హోతి, మచ్ఛక్ఖిసమానఅబ్యత్తరత్తోభాసస్స పఞ్ఞాయమానకాలతో పట్ఠాయ వత్తనిక్ఖిపనాదికమ్మం కాతబ్బం.

    Iti ettakāsu vinayasuttantāgatāsu pāḷiyaṭṭhakathāṭīkāsu ekasmimpiṭhāne aruṇo catukkhattuṃ uggatoti natthi, ekavārameva vutto. Catubbidhavaṇṇasamannāgatotipi natthi, ekavaṇṇo eva vutto. Jātakaṭṭhakathāyampi (jā. aṭṭha. 5.21.255) rattavaṇṇo eva vutto, na setavaṇṇādiko. Nandimukhīti ca satte nandāpanadisāmukhī ratti eva vuttā, na aruṇassa nandiyāvaṭṭapupphasadisavaṇṇatā. Tenāha ‘‘satte nandāpanamukhiyā rattiyā’’ti. Evaṃ abhidhānappadīpikāpakaraṇavacanena viruddhattā pāḷiyaṭṭhakathādīhi asaṃsandanato dubbalasādhakattā ca ayampi vādo ayuttoyevāti daṭṭhabbo, tasmā sammāsambuddhassa āṇaṃ anatikkantena lajjibhikkhunā yadi kenaci appaṭicchanne vivaṭokāse hoti, macchakkhisamānaabyattarattobhāsassa paññāyamānakālato paṭṭhāya vattanikkhipanādikammaṃ kātabbaṃ.

    యది పన పబ్బతాదినా పటిచ్ఛన్నట్ఠానం హోతి, యత్తకేన కాలేన వివటట్ఠానే రత్తోభాసో పఞ్ఞాయతి, సూరియమణ్డలస్స దిస్సనకాలతో ఏకఘటికామత్తేన వా ద్విఘటికామత్తేన వా తత్తకం కాలం సల్లక్ఖేత్వా ఇమస్మిం కాలే అరుణో ఉగ్గతో భవేయ్యాతి తక్కేత్వా కాతబ్బం, సంసయం అనిచ్ఛన్తేన తతోపి కఞ్చికాలం అధివాసేత్వా నిస్సంసయకాలే కత్తబ్బం, అయం తత్థ సామీచి. అయం పన వాదో యథావుత్తప్పకరణవచనేహి సుట్ఠు సంసన్దతి యథా గఙ్గోదకేన యమునోదకం, తస్మా పణ్డితేహి పునప్పునం పుబ్బాపరం ఆలోళేన్తేన మనసి కాతబ్బో. ఏవం మనసి కరిత్వా అరుణపటిసంయుత్తేసు ఠానేసు సంసయో ఛిన్దితబ్బో, సంసయం ఛిన్దిత్వా విసారదేన హుత్వా తం తం కమ్మం కాతబ్బన్తి.

    Yadi pana pabbatādinā paṭicchannaṭṭhānaṃ hoti, yattakena kālena vivaṭaṭṭhāne rattobhāso paññāyati, sūriyamaṇḍalassa dissanakālato ekaghaṭikāmattena vā dvighaṭikāmattena vā tattakaṃ kālaṃ sallakkhetvā imasmiṃ kāle aruṇo uggato bhaveyyāti takketvā kātabbaṃ, saṃsayaṃ anicchantena tatopi kañcikālaṃ adhivāsetvā nissaṃsayakāle kattabbaṃ, ayaṃ tattha sāmīci. Ayaṃ pana vādo yathāvuttappakaraṇavacanehi suṭṭhu saṃsandati yathā gaṅgodakena yamunodakaṃ, tasmā paṇḍitehi punappunaṃ pubbāparaṃ āloḷentena manasi kātabbo. Evaṃ manasi karitvā aruṇapaṭisaṃyuttesu ṭhānesu saṃsayo chinditabbo, saṃsayaṃ chinditvā visāradena hutvā taṃ taṃ kammaṃ kātabbanti.

    విసుద్ధత్థాయ సీలస్స, భిక్ఖూనం పియసీలినం;

    Visuddhatthāya sīlassa, bhikkhūnaṃ piyasīlinaṃ;

    కతారుణకథా ఏసా, న సారమ్భాదికారణా.

    Katāruṇakathā esā, na sārambhādikāraṇā.

    తస్మా సుట్ఠూపధారేత్వా, యుత్తం గణ్హన్తు సాధవో;

    Tasmā suṭṭhūpadhāretvā, yuttaṃ gaṇhantu sādhavo;

    అయుత్తఞ్చే ఛడ్డయన్తు, మా హోన్తు దుమ్మనాదయోతి.

    Ayuttañce chaḍḍayantu, mā hontu dummanādayoti.

    ఇతి వినయసఙ్గహసంవణ్ణనాభూతే వినయాలఙ్కారే

    Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre

    దివాసేయ్యవినిచ్ఛయకథాలఙ్కారో నామ

    Divāseyyavinicchayakathālaṅkāro nāma

    పఠమో పరిచ్ఛేదో.

    Paṭhamo paricchedo.





    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact