| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
६. दोणसुत्तवण्णना
6. Doṇasuttavaṇṇanā
३६. छट्ठे उक्काहि धारियमानाहीति दीपिकाहि धारियमानाहि, दण्डदीपिकासु जालेत्वा धारियमानासु मापितत्ताति वुत्तं होति। तञ्हि नगरं ‘‘मङ्गलदिवसे सुखणे सुनक्खत्तं मा अतिक्कमी’’ति रत्तिम्पि उक्कासु धारियमानासु मापितं। उक्कासु ठाति उक्कट्ठा, उक्कासु विज्जोतयन्तीसु ठिता पतिट्ठिताति मूलविभूजादिपक्खेपेन (पाणिनि ३.२.५) सद्दसिद्धि वेदितब्बा। निरुत्तिनयेन वा उक्कासु ठितासु ठिता आसीति उक्कट्ठा। अपरे पन भणन्ति ‘‘भूमिभागसम्पत्तिया मनुस्ससम्पत्तिया उपकरणसम्पत्तिया च सा नगरी उक्कट्ठगुणयोगतो उक्कट्ठाति नामं लभती’’ति। सेतब्यन्ति तस्स नगरस्स नामं। तं पन कस्सपदसबलस्स जातनगरन्ति आह ‘‘अतीते कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स जातनगर’’न्ति।
36. Chaṭṭhe ukkāhi dhāriyamānāhīti dīpikāhi dhāriyamānāhi, daṇḍadīpikāsu jāletvā dhāriyamānāsu māpitattāti vuttaṃ hoti. Tañhi nagaraṃ ‘‘maṅgaladivase sukhaṇe sunakkhattaṃ mā atikkamī’’ti rattimpi ukkāsu dhāriyamānāsu māpitaṃ. Ukkāsu ṭhāti ukkaṭṭhā, ukkāsu vijjotayantīsu ṭhitā patiṭṭhitāti mūlavibhūjādipakkhepena (pāṇini 3.2.5) saddasiddhi veditabbā. Niruttinayena vā ukkāsu ṭhitāsu ṭhitā āsīti ukkaṭṭhā. Apare pana bhaṇanti ‘‘bhūmibhāgasampattiyā manussasampattiyā upakaraṇasampattiyā ca sā nagarī ukkaṭṭhaguṇayogato ukkaṭṭhāti nāmaṃ labhatī’’ti. Setabyanti tassa nagarassa nāmaṃ. Taṃ pana kassapadasabalassa jātanagaranti āha ‘‘atīte kassapasammāsambuddhassa jātanagara’’nti.
विज्जन्तरिकायाति विज्जुनिच्छरणक्खणे। अन्तरतोति हदये। अन्तराति आरम्भनिब्बत्तीनं वेमज्झे। अन्तरिकायाति अन्तराळे। एत्थ च ‘‘तदन्तरं को जानेय्य (अ॰ नि॰ ६.४४; १०.७५), एतेसं अन्तरा कप्पा गणनतो असङ्ख्येय्या (बु॰ वं॰ २८.३), अन्तरन्तरा कथं ओपपातेती’’ति (म॰ नि॰ २.४२६) च आदीसु विय कारणवेमज्झेसु वत्तमाना अन्तरासद्दा एव उदाहरितब्बा सियुं, न पन चित्तक्खणविवरेसु वत्तमाना अन्तरअन्तरिकसद्दा। अन्तरासद्दस्स हि अयमत्थुद्धारोति।
Vijjantarikāyāti vijjuniccharaṇakkhaṇe. Antaratoti hadaye. Antarāti ārambhanibbattīnaṃ vemajjhe. Antarikāyāti antarāḷe. Ettha ca ‘‘tadantaraṃ ko jāneyya (a. ni. 6.44; 10.75), etesaṃ antarā kappā gaṇanato asaṅkhyeyyā (bu. vaṃ. 28.3), antarantarā kathaṃ opapātetī’’ti (ma. ni. 2.426) ca ādīsu viya kāraṇavemajjhesu vattamānā antarāsaddā eva udāharitabbā siyuṃ, na pana cittakkhaṇavivaresu vattamānā antaraantarikasaddā. Antarāsaddassa hi ayamatthuddhāroti.
अयं पनेत्थ अधिप्पायो सिया – येसु अन्तरासद्दो वत्तति, तेसु अन्तरसद्दोपि वत्ततीति समानत्थत्ता अन्तरासद्दत्थे वत्तमानो अन्तरसद्दो उदाहटो। अन्तरासद्दो एव वा ‘‘यस्सन्तरतो’’ति एत्थ गाथासुखत्थं रस्सं कत्वा वुत्तोति दट्ठब्बं। अन्तरासद्दो एव पन इकसद्देन पदं वड्ढेत्वा ‘‘अन्तरिका’’ति वुत्तोति एवमेत्थ उदाहरणोदाहरितब्बानं विरोधाभावो दट्ठब्बो। अयोजियमाने उपयोगवचनं न पापुणाति सामिवचनस्स पसङ्गे अन्तरासद्दयोगेन उपयोगवचनस्स इच्छितत्ता। तेनेवाह ‘‘अन्तरासद्देन पन युत्तत्ता उपयोगवचनं कत’’न्ति।
Ayaṃ panettha adhippāyo siyā – yesu antarāsaddo vattati, tesu antarasaddopi vattatīti samānatthattā antarāsaddatthe vattamāno antarasaddo udāhaṭo. Antarāsaddo eva vā ‘‘yassantarato’’ti ettha gāthāsukhatthaṃ rassaṃ katvā vuttoti daṭṭhabbaṃ. Antarāsaddo eva pana ikasaddena padaṃ vaḍḍhetvā ‘‘antarikā’’ti vuttoti evamettha udāharaṇodāharitabbānaṃ virodhābhāvo daṭṭhabbo. Ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti sāmivacanassa pasaṅge antarāsaddayogena upayogavacanassa icchitattā. Tenevāha ‘‘antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kata’’nti.
सकलजम्बुदीपे उप्पन्नं महाकलहं वूपसमेत्वाति परिनिब्बुते भगवति धातूनं अत्थाय कुसिनारनगरं परिवारेत्वा ठितेहि सेसराजूहि ‘‘अम्हाकं धातुयो वा देन्तु युद्धं वा’’तिआदिना कोसिनारकेहि मल्लेहि सद्धिं कतं विवादं वूपसमेत्वा। सो किर ब्राह्मणो तेसं विवादं सुत्वा ‘‘एते राजानो भगवतो परिनिब्बुतट्ठाने विवादं करोन्ति, न खो पनेतं पतिरूपं, अलं इमिना कलहेन, वूपसमेस्सामि न’’न्ति गन्त्वा उन्नते पदेसे ठत्वा द्वेभाणवारपरिमाणं दोणगज्जितं नाम अवोच। तत्थ पठमभाणवारे ताव एकपदम्पि ते न जानिंसु। दुतियभाणवारपरियोसाने च ‘‘आचरियस्स विय भो सद्दो, आचरियस्स विय भो सद्दो’’ति सब्बे निरवा अहेसुं। जम्बुदीपतले किर कुलघरे जातो येभुय्येन तस्स न-अन्तेवासिको नाम नत्थि, अथ खो सो अत्तनो वचनं सुत्वा निरवे तुण्हीभूते विदित्वा पुन –
Sakalajambudīpe uppannaṃ mahākalahaṃ vūpasametvāti parinibbute bhagavati dhātūnaṃ atthāya kusināranagaraṃ parivāretvā ṭhitehi sesarājūhi ‘‘amhākaṃ dhātuyo vā dentu yuddhaṃ vā’’tiādinā kosinārakehi mallehi saddhiṃ kataṃ vivādaṃ vūpasametvā. So kira brāhmaṇo tesaṃ vivādaṃ sutvā ‘‘ete rājāno bhagavato parinibbutaṭṭhāne vivādaṃ karonti, na kho panetaṃ patirūpaṃ, alaṃ iminā kalahena, vūpasamessāmi na’’nti gantvā unnate padese ṭhatvā dvebhāṇavāraparimāṇaṃ doṇagajjitaṃ nāma avoca. Tattha paṭhamabhāṇavāre tāva ekapadampi te na jāniṃsu. Dutiyabhāṇavārapariyosāne ca ‘‘ācariyassa viya bho saddo, ācariyassa viya bho saddo’’ti sabbe niravā ahesuṃ. Jambudīpatale kira kulaghare jāto yebhuyyena tassa na-antevāsiko nāma natthi, atha kho so attano vacanaṃ sutvā nirave tuṇhībhūte viditvā puna –
‘‘सुणन्तु भोन्तो मम एकवाचं,
‘‘Suṇantu bhonto mama ekavācaṃ,
अम्हाक बुद्धो अहु खन्तिवादो।
Amhāka buddho ahu khantivādo;
न हि साधुयं उत्तमपुग्गलस्स,
Na hi sādhuyaṃ uttamapuggalassa,
सरीरभागे सिया सम्पहारो॥
Sarīrabhāge siyā sampahāro.
‘‘सब्बेव भोन्तो सहिता समग्गा,
‘‘Sabbeva bhonto sahitā samaggā,
सम्मोदमाना करोमट्ठभागे।
Sammodamānā karomaṭṭhabhāge;
वित्थारिका होन्तु दिसासु थूपा,
Vitthārikā hontu disāsu thūpā,
बहू जना चक्खुमतो पसन्ना’’ति॥ (दी॰ नि॰ २.२३७) –
Bahū janā cakkhumato pasannā’’ti. (dī. ni. 2.237) –
इमं गाथाद्वयं वत्वा तं कलहं वूपसमेत्वा धातुयो अट्ठधा भाजेत्वा अदासि, तं सन्धायेतं वुत्तं ‘‘सकलजम्बुदीपे उप्पन्नं महाकलहं वूपसमेत्वा धातुयो भाजेस्सती’’ति। लक्खणचक्कानीति द्वीसु पादतलेसु द्वे लक्खणचक्कानि।
Imaṃ gāthādvayaṃ vatvā taṃ kalahaṃ vūpasametvā dhātuyo aṭṭhadhā bhājetvā adāsi, taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ ‘‘sakalajambudīpe uppannaṃ mahākalahaṃ vūpasametvā dhātuyo bhājessatī’’ti. Lakkhaṇacakkānīti dvīsu pādatalesu dve lakkhaṇacakkāni.
आसवेनाति कम्मकिलेसकारणेन आसवेन। एत्थ हि तेभूमकञ्च कम्मं, अवसेसा च अकुसला धम्मा ‘‘आसवा’’ति वुत्ता। देवूपपत्तीति देवेसु उप्पत्ति निब्बत्ति। एत्थ च यक्खगन्धब्बताय विनिमुत्ता सब्बे देवा देवग्गहणेन गहिता। गन्धब्बो वा विहङ्गमो आकासचारी। अहन्ति विभत्तिविपरिणामेन योजेतब्बं।
Āsavenāti kammakilesakāraṇena āsavena. Ettha hi tebhūmakañca kammaṃ, avasesā ca akusalā dhammā ‘‘āsavā’’ti vuttā. Devūpapattīti devesu uppatti nibbatti. Ettha ca yakkhagandhabbatāya vinimuttā sabbe devā devaggahaṇena gahitā. Gandhabbo vā vihaṅgamo ākāsacārī. Ahanti vibhattivipariṇāmena yojetabbaṃ.
दोणसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Doṇasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ६. दोणसुत्तं • 6. Doṇasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ६. दोणसुत्तवण्णना • 6. Doṇasuttavaṇṇanā
