| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
दुब्भिक्खकथा
Dubbhikkhakathā
१६. तेन खो पन समयेन वेरञ्जा दुब्भिक्खा होतीति यस्मिं समये वेरञ्जेन ब्राह्मणेन भगवा वेरञ्जं उपनिस्साय वस्सावासं याचितो , तेन समयेन वेरञ्जा दुब्भिक्खा होति। दुब्भिक्खाति दुल्लभभिक्खा; सा पन दुल्लभभिक्खता यत्थ मनुस्सा अस्सद्धा होन्ति अप्पसन्ना, तत्थ सुसस्सकालेपि अतिसमग्घेपि पुब्बण्णापरण्णे होति। वेरञ्जायं पन यस्मा न तथा अहोसि, अपिच खो दुसस्सताय छातकदोसेन अहोसि तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो द्वीहितिकातिआदिमाह। तत्थ द्वीहितिकाति द्विधा पवत्तईहितिका। ईहितं नाम इरिया द्विधा पवत्ता – चित्तइरिया, चित्तईहा। ‘‘एत्थ लच्छाम नु खो किञ्चि भिक्खमाना न लच्छामा’’ति, ‘‘जीवितुं वा सक्खिस्साम नु खो नो’’ति अयमेत्थ अधिप्पायो।
16.Tena kho pana samayena verañjā dubbhikkhā hotīti yasmiṃ samaye verañjena brāhmaṇena bhagavā verañjaṃ upanissāya vassāvāsaṃ yācito , tena samayena verañjā dubbhikkhā hoti. Dubbhikkhāti dullabhabhikkhā; sā pana dullabhabhikkhatā yattha manussā assaddhā honti appasannā, tattha susassakālepi atisamagghepi pubbaṇṇāparaṇṇe hoti. Verañjāyaṃ pana yasmā na tathā ahosi, apica kho dusassatāya chātakadosena ahosi tasmā tamatthaṃ dassento dvīhitikātiādimāha. Tattha dvīhitikāti dvidhā pavattaīhitikā. Īhitaṃ nāma iriyā dvidhā pavattā – cittairiyā, cittaīhā. ‘‘Ettha lacchāma nu kho kiñci bhikkhamānā na lacchāmā’’ti, ‘‘jīvituṃ vā sakkhissāma nu kho no’’ti ayamettha adhippāyo.
अथ वा द्वीहितिकाति दुज्जीविका, ईहितं ईहा इरियनं पवत्तनं जीवितन्तिआदीनि पदानि एकत्थानि। तस्मा दुक्खेन ईहितं एत्थ पवत्ततीति द्वीहितिकाति अयमेत्थ पदत्थो। सेतट्ठिकाति सेतकानि अट्ठीनि एत्थाति सेतट्ठिका। दिवसम्पि याचित्वा किञ्चि अलद्धा मतानं कपणमनुस्सानं अहिच्छत्तकवण्णेहि अट्ठीहि तत्र तत्र परिकिण्णाति वुत्तं होति। सेतट्टिकातिपि पाठो। तस्सत्थो – सेता अट्टि एत्थाति सेतट्टिका। अट्टीति आतुरता ब्याधि रोगो। तत्थ च सस्सानं गब्भग्गहणकाले सेतकरोगेन उपहतमेव पच्छिन्नखीरं अग्गहिततण्डुलं पण्डरपण्डरं सालिसीसं वा यवगोधूमसीसं वा निक्खमति, तस्मा ‘‘सेतट्टिका’’ति वुच्चति।
Atha vā dvīhitikāti dujjīvikā, īhitaṃ īhā iriyanaṃ pavattanaṃ jīvitantiādīni padāni ekatthāni. Tasmā dukkhena īhitaṃ ettha pavattatīti dvīhitikāti ayamettha padattho. Setaṭṭhikāti setakāni aṭṭhīni etthāti setaṭṭhikā. Divasampi yācitvā kiñci aladdhā matānaṃ kapaṇamanussānaṃ ahicchattakavaṇṇehi aṭṭhīhi tatra tatra parikiṇṇāti vuttaṃ hoti. Setaṭṭikātipi pāṭho. Tassattho – setā aṭṭi etthāti setaṭṭikā. Aṭṭīti āturatā byādhi rogo. Tattha ca sassānaṃ gabbhaggahaṇakāle setakarogena upahatameva pacchinnakhīraṃ aggahitataṇḍulaṃ paṇḍarapaṇḍaraṃ sālisīsaṃ vā yavagodhūmasīsaṃ vā nikkhamati, tasmā ‘‘setaṭṭikā’’ti vuccati.
वप्पकाले सुट्ठु अभिसङ्खरित्वापि वुत्तसस्सं तत्थ सलाका एव सम्पज्जतीति सलाकावुत्ता; सलाकाय वा तत्थ जीवितं पवत्तेन्तीति सलाकावुत्ता। किं वुत्तं होति? तत्थ किर धञ्ञविक्कयकानं सन्तिकं कयकेसु गतेसु दुब्बलमनुस्से अभिभवित्वा बलवमनुस्साव धञ्ञं किणित्वा गच्छन्ति। दुब्बलमनुस्सा अलभमाना महासद्दं करोन्ति। धञ्ञविक्कयका ‘‘सब्बेसं सङ्गहं करिस्सामा’’ति धञ्ञकरणट्ठाने धञ्ञमापकं निसीदापेत्वा एकपस्से वण्णज्झक्खं निसीदापेसुं। धञ्ञत्थिका वण्णज्झक्खस्स सन्तिकं गच्छन्ति। सो आगतपटिपाटिया मूलं गहेत्वा ‘‘इत्थन्नामस्स एत्तकं दातब्ब’’न्ति सलाकं लिखित्वा देति, ते तं गहेत्वा धञ्ञमापकस्स सन्तिकं गन्त्वा दिन्नपटिपाटिया धञ्ञं गण्हन्ति। एवं सलाकाय तत्थ जीवितं पवत्तेन्तीति सलाकावुत्ता।
Vappakāle suṭṭhu abhisaṅkharitvāpi vuttasassaṃ tattha salākā eva sampajjatīti salākāvuttā; salākāya vā tattha jīvitaṃ pavattentīti salākāvuttā. Kiṃ vuttaṃ hoti? Tattha kira dhaññavikkayakānaṃ santikaṃ kayakesu gatesu dubbalamanusse abhibhavitvā balavamanussāva dhaññaṃ kiṇitvā gacchanti. Dubbalamanussā alabhamānā mahāsaddaṃ karonti. Dhaññavikkayakā ‘‘sabbesaṃ saṅgahaṃ karissāmā’’ti dhaññakaraṇaṭṭhāne dhaññamāpakaṃ nisīdāpetvā ekapasse vaṇṇajjhakkhaṃ nisīdāpesuṃ. Dhaññatthikā vaṇṇajjhakkhassa santikaṃ gacchanti. So āgatapaṭipāṭiyā mūlaṃ gahetvā ‘‘itthannāmassa ettakaṃ dātabba’’nti salākaṃ likhitvā deti, te taṃ gahetvā dhaññamāpakassa santikaṃ gantvā dinnapaṭipāṭiyā dhaññaṃ gaṇhanti. Evaṃ salākāya tattha jīvitaṃ pavattentīti salākāvuttā.
न सुकरा उञ्छेन पग्गहेन यापेतुन्ति पग्गहेन यो उञ्छो, तेन यापेतुं न सुकरा। पत्तं गहेत्वा यं अरिया उञ्छं करोन्ति, भिक्खाचरियं चरन्ति, तेन उञ्छेन यापेतुं न सुकराति वुत्तं होति। तदा किर तत्थ सत्तट्ठगामे पिण्डाय चरित्वा एकदिवसम्पि यापनमत्तं न लभन्ति।
Na sukarā uñchena paggahena yāpetunti paggahena yo uñcho, tena yāpetuṃ na sukarā. Pattaṃ gahetvā yaṃ ariyā uñchaṃ karonti, bhikkhācariyaṃ caranti, tena uñchena yāpetuṃ na sukarāti vuttaṃ hoti. Tadā kira tattha sattaṭṭhagāme piṇḍāya caritvā ekadivasampi yāpanamattaṃ na labhanti.
तेन खो पन समयेन उत्तरापथका अस्सवाणिजा…पे॰… अस्सोसि खो भगवा उदुक्खलसद्दन्ति – तेनाति यस्मिं समये भगवा वेरञ्जं उपनिस्साय वस्सावासं उपगतो तेन समयेन। उत्तरापथवासिका उत्तरापथतो वा आगतत्ता एवं लद्धवोहारा अस्सवाणिजा उत्तरापथे अस्सानं उट्ठानट्ठाने पञ्च अस्ससतानि गहेत्वा दिगुणं तिगुणं लाभं पत्थयमाना देसन्तरं गच्छन्ता तेहि अत्तनो विक्कायिकभण्डभूतेहि पञ्चमत्तेहि अस्ससतेहि वेरञ्जं वस्सावासं उपगता होन्ति। कस्मा? न हि सक्का तस्मिं देसे वस्सिके चत्तारो मासे अद्धानं पटिपज्जितुं। उपगच्छन्ता च बहिनगरे उदकेन अनज्झोत्थरणीये ठाने अत्तनो च वासागारानि अस्सानञ्च मन्दिरं कारापेत्वा वतिया परिक्खिपिंसु। तानि तेसं वसनट्ठानानि ‘‘अस्समण्डलिकायो’’ति पञ्ञायिंसु। तेनाह – ‘‘तेहि अस्समण्डलिकासु भिक्खूनं पत्थपत्थपुलकं पञ्ञत्तं होती’’ति। पत्थपत्थपुलकन्ति एकमेकस्स भिक्खुनो पत्थपत्थपमाणं पुलकं। पत्थो नाम नाळिमत्तं होति, एकस्स पुरिसस्स अलं यापनाय। वुत्तम्पि हेतं – ‘‘पत्थोदनो नालमयं दुविन्न’’न्ति (जा॰ २.२१.१९२)। पुलकं नाम नित्थुसं कत्वा उस्सेदेत्वा गहितयवतण्डुला वुच्चन्ति। यदि हि सथुसा होन्ति, पाणका विज्झन्ति, अद्धानक्खमा न होन्ति। तस्मा ते वाणिजा अद्धानक्खमं कत्वा यवतण्डुलमादाय अद्धानं पटिपज्जन्ति ‘‘यत्थ अस्सानं खादनीयं तिणं दुल्लभं भविस्सति, तत्थेतं अस्सभत्तं भविस्सती’’ति।
Tena kho pana samayena uttarāpathakā assavāṇijā…pe… assosi kho bhagavā udukkhalasaddanti – tenāti yasmiṃ samaye bhagavā verañjaṃ upanissāya vassāvāsaṃ upagato tena samayena. Uttarāpathavāsikā uttarāpathato vā āgatattā evaṃ laddhavohārā assavāṇijā uttarāpathe assānaṃ uṭṭhānaṭṭhāne pañca assasatāni gahetvā diguṇaṃ tiguṇaṃ lābhaṃ patthayamānā desantaraṃ gacchantā tehi attano vikkāyikabhaṇḍabhūtehi pañcamattehi assasatehi verañjaṃ vassāvāsaṃ upagatā honti. Kasmā? Na hi sakkā tasmiṃ dese vassike cattāro māse addhānaṃ paṭipajjituṃ. Upagacchantā ca bahinagare udakena anajjhottharaṇīye ṭhāne attano ca vāsāgārāni assānañca mandiraṃ kārāpetvā vatiyā parikkhipiṃsu. Tāni tesaṃ vasanaṭṭhānāni ‘‘assamaṇḍalikāyo’’ti paññāyiṃsu. Tenāha – ‘‘tehi assamaṇḍalikāsu bhikkhūnaṃ patthapatthapulakaṃ paññattaṃ hotī’’ti. Patthapatthapulakanti ekamekassa bhikkhuno patthapatthapamāṇaṃ pulakaṃ. Pattho nāma nāḷimattaṃ hoti, ekassa purisassa alaṃ yāpanāya. Vuttampi hetaṃ – ‘‘patthodano nālamayaṃ duvinna’’nti (jā. 2.21.192). Pulakaṃ nāma nitthusaṃ katvā ussedetvā gahitayavataṇḍulā vuccanti. Yadi hi sathusā honti, pāṇakā vijjhanti, addhānakkhamā na honti. Tasmā te vāṇijā addhānakkhamaṃ katvā yavataṇḍulamādāya addhānaṃ paṭipajjanti ‘‘yattha assānaṃ khādanīyaṃ tiṇaṃ dullabhaṃ bhavissati, tatthetaṃ assabhattaṃ bhavissatī’’ti.
कस्मा पन तेहि तं भिक्खूनं पञ्ञत्तन्ति? वुच्चते – ‘‘न हि ते दक्खिणापथमनुस्सा विय अस्सद्धा अप्पसन्ना, ते पन सद्धा पसन्ना बुद्धमामका, धम्ममामका, सङ्घमामका; ते पुब्बण्हसमयं केनचिदेव करणीयेन नगरं पविसन्ता द्वे तयो दिवसे अद्दसंसु सत्तट्ठ भिक्खू सुनिवत्थे सुपारुते इरियापथसम्पन्ने सकलम्पि नगरं पिण्डाय चरित्वा किञ्चि अलभमाने। दिस्वान नेसं एतदहोसि – ‘‘अय्या इमं नगरं उपनिस्साय वस्सं उपगता; छातकञ्च वत्तति, न च किञ्चि लभन्ति, अतिविय किलमन्ति। मयञ्चम्ह आगन्तुका, न सक्कोम नेसं देवसिकं यागुञ्च भत्तञ्च पटियादेतुं। अम्हाकं पन अस्सा सायञ्च पातो च द्विक्खत्तुं भत्तं लभन्ति। यंनून मयं एकमेकस्स अस्सस्स पातरासभत्ततो एकमेकस्स भिक्खुनो पत्थपत्थपुलकं ददेय्याम। एवं अय्या च न किलमिस्सन्ति , अस्सा च यापेस्सन्ती’’ति। ते भिक्खूनं सन्तिकं गन्त्वा एतमत्थं आरोचेत्वा ‘‘भन्ते, तुम्हे पत्थपत्थपुलकं पटिग्गहेत्वा यं वा तं वा कत्वा परिभुञ्जथा’’ति याचित्वा देवसिकं पत्थपत्थपुलकं पञ्ञपेसुं। तेन वुत्तं – ‘‘तेहि अस्समण्डलिकासु भिक्खूनं पत्थपत्थपुलकं पञ्ञत्तं होती’’ति।
Kasmā pana tehi taṃ bhikkhūnaṃ paññattanti? Vuccate – ‘‘na hi te dakkhiṇāpathamanussā viya assaddhā appasannā, te pana saddhā pasannā buddhamāmakā, dhammamāmakā, saṅghamāmakā; te pubbaṇhasamayaṃ kenacideva karaṇīyena nagaraṃ pavisantā dve tayo divase addasaṃsu sattaṭṭha bhikkhū sunivatthe supārute iriyāpathasampanne sakalampi nagaraṃ piṇḍāya caritvā kiñci alabhamāne. Disvāna nesaṃ etadahosi – ‘‘ayyā imaṃ nagaraṃ upanissāya vassaṃ upagatā; chātakañca vattati, na ca kiñci labhanti, ativiya kilamanti. Mayañcamha āgantukā, na sakkoma nesaṃ devasikaṃ yāguñca bhattañca paṭiyādetuṃ. Amhākaṃ pana assā sāyañca pāto ca dvikkhattuṃ bhattaṃ labhanti. Yaṃnūna mayaṃ ekamekassa assassa pātarāsabhattato ekamekassa bhikkhuno patthapatthapulakaṃ dadeyyāma. Evaṃ ayyā ca na kilamissanti , assā ca yāpessantī’’ti. Te bhikkhūnaṃ santikaṃ gantvā etamatthaṃ ārocetvā ‘‘bhante, tumhe patthapatthapulakaṃ paṭiggahetvā yaṃ vā taṃ vā katvā paribhuñjathā’’ti yācitvā devasikaṃ patthapatthapulakaṃ paññapesuṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘tehi assamaṇḍalikāsu bhikkhūnaṃ patthapatthapulakaṃ paññattaṃ hotī’’ti.
पञ्ञत्तन्ति निच्चभत्तसङ्खेपेन ठपितं। इदानि भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वातिआदीसु पुब्बण्हसमयन्ति दिवसस्स पुब्बभागसमयं, पुब्बण्हसमयेति अत्थो। पुब्बण्हे वा समयं पुब्बण्हसमयं, पुब्बण्हे एकं खणन्ति वुत्तं होति। एवं अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं लब्भति। निवासेत्वाति परिदहित्वा, विहारनिवासनपरिवत्तनवसेनेतं वेदितब्बं। न हि ते ततो पुब्बे अनिवत्था अहेसुं। पत्तचीवरमादायाति पत्तं हत्थेहि चीवरं कायेन आदियित्वा सम्पटिच्छादेत्वा, धारेत्वाति अत्थो। येन वा तेन वा हि पकारेन गण्हन्ता आदायइच्चेव वुच्चन्ति, यथा ‘‘समादायेव पक्कमती’’ति (दी॰ नि॰ १.२१)। पिण्डं अलभमानाति सकलम्पि वेरञ्जं चरित्वा तिट्ठतु पिण्डो, अन्तमसो ‘‘अतिच्छथा’’ति वाचम्पि अलभमाना।
Paññattanti niccabhattasaṅkhepena ṭhapitaṃ. Idāni bhikkhū pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvātiādīsu pubbaṇhasamayanti divasassa pubbabhāgasamayaṃ, pubbaṇhasamayeti attho. Pubbaṇhe vā samayaṃ pubbaṇhasamayaṃ, pubbaṇhe ekaṃ khaṇanti vuttaṃ hoti. Evaṃ accantasaṃyoge upayogavacanaṃ labbhati. Nivāsetvāti paridahitvā, vihāranivāsanaparivattanavasenetaṃ veditabbaṃ. Na hi te tato pubbe anivatthā ahesuṃ. Pattacīvaramādāyāti pattaṃ hatthehi cīvaraṃ kāyena ādiyitvā sampaṭicchādetvā, dhāretvāti attho. Yena vā tena vā hi pakārena gaṇhantā ādāyaicceva vuccanti, yathā ‘‘samādāyeva pakkamatī’’ti (dī. ni. 1.21). Piṇḍaṃ alabhamānāti sakalampi verañjaṃ caritvā tiṭṭhatu piṇḍo, antamaso ‘‘aticchathā’’ti vācampi alabhamānā.
पत्थपत्थपुलकं आरामं आहरित्वाति गतगतट्ठाने लद्धं एकमेकं पत्थपत्थपुलकं गहेत्वा आरामं नेत्वा। उदुक्खले कोट्टेत्वा कोट्टेत्वा परिभुञ्जन्तीति थेरानं कोचि कप्पियकारको नत्थि, यो नेसं तं गहेत्वा यागुं वा भत्तं वा पचेय्य। सामम्पि पचनं समणसारुप्पं न होति न च वट्टति। ते एवं नो सल्लहुकवुत्तिता च भविस्सति, सामपाकपरिमोचनञ्चाति अट्ठ अट्ठ जना वा दस दस जना वा एकतो हुत्वा उदुक्खले कोट्टेत्वा कोट्टेत्वा सकं सकं पटिवीसं उदकेन तेमेत्वा परिभुञ्जन्ति। एवं परिभुञ्जित्वा अप्पोस्सुक्का समणधम्मं करोन्ति । भगवतो पन ते अस्सवाणिजा पत्थपुलकञ्च देन्ति, तदुपियञ्च सप्पिमधुसक्करं। तं आयस्मा आनन्दो आहरित्वा सिलायं पिसति। पुञ्ञवता पण्डितपुरिसेन कतं मनापमेव होति। अथ नं पिसित्वा सप्पिआदीहि सम्मा योजेत्वा भगवतो उपनामेसि। अथेत्थ देवता दिब्बोजं पक्खिपन्ति। तं भगवा परिभुञ्जति। परिभुञ्जित्वा फलसमापत्तिया कालं अतिनामेति। न ततो पट्ठाय पिण्डाय चरति।
Patthapatthapulakaṃ ārāmaṃ āharitvāti gatagataṭṭhāne laddhaṃ ekamekaṃ patthapatthapulakaṃ gahetvā ārāmaṃ netvā. Udukkhale koṭṭetvā koṭṭetvā paribhuñjantīti therānaṃ koci kappiyakārako natthi, yo nesaṃ taṃ gahetvā yāguṃ vā bhattaṃ vā paceyya. Sāmampi pacanaṃ samaṇasāruppaṃ na hoti na ca vaṭṭati. Te evaṃ no sallahukavuttitā ca bhavissati, sāmapākaparimocanañcāti aṭṭha aṭṭha janā vā dasa dasa janā vā ekato hutvā udukkhale koṭṭetvā koṭṭetvā sakaṃ sakaṃ paṭivīsaṃ udakena temetvā paribhuñjanti. Evaṃ paribhuñjitvā appossukkā samaṇadhammaṃ karonti . Bhagavato pana te assavāṇijā patthapulakañca denti, tadupiyañca sappimadhusakkaraṃ. Taṃ āyasmā ānando āharitvā silāyaṃ pisati. Puññavatā paṇḍitapurisena kataṃ manāpameva hoti. Atha naṃ pisitvā sappiādīhi sammā yojetvā bhagavato upanāmesi. Athettha devatā dibbojaṃ pakkhipanti. Taṃ bhagavā paribhuñjati. Paribhuñjitvā phalasamāpattiyā kālaṃ atināmeti. Na tato paṭṭhāya piṇḍāya carati.
किं पनानन्दत्थेरो तदा भगवतो उपट्ठाको होतीति? होति, नो च खो उपट्ठाकट्ठानं लद्धा। भगवतो हि पठमबोधियं वीसतिवस्सन्तरे निबद्धुपट्ठाको नाम नत्थि। कदाचि नागसमालत्थेरो भगवन्तं उपट्ठासि, कदाचि नागितत्थेरो, कदाचि मेघियत्थेरो, कदाचि उपवाणत्थेरो, कदाचि सागतत्थेरो, कदाचि सुनक्खत्तो लिच्छविपुत्तो। ते अत्तनो रुचिया उपट्ठहित्वा यदा इच्छन्ति तदा पक्कमन्ति। आनन्दत्थेरो तेसु तेसु उपट्ठहन्तेसु अप्पोस्सुक्को होति, पक्कन्तेसु सयमेव वत्तपटिपत्तिं करोति। भगवापि किञ्चापि मे ञातिसेट्ठो उपट्ठाकट्ठानं न ताव लभति, अथ खो एवरूपेसु ठानेसु अयमेव पतिरूपोति अधिवासेसि। तेन वुत्तं – ‘‘आयस्मा पनानन्दो पत्थपुलकं सिलायं पिसित्वा भगवतो उपनामेसि, तं भगवा परिभुञ्जती’’ति।
Kiṃ panānandatthero tadā bhagavato upaṭṭhāko hotīti? Hoti, no ca kho upaṭṭhākaṭṭhānaṃ laddhā. Bhagavato hi paṭhamabodhiyaṃ vīsativassantare nibaddhupaṭṭhāko nāma natthi. Kadāci nāgasamālatthero bhagavantaṃ upaṭṭhāsi, kadāci nāgitatthero, kadāci meghiyatthero, kadāci upavāṇatthero, kadāci sāgatatthero, kadāci sunakkhatto licchaviputto. Te attano ruciyā upaṭṭhahitvā yadā icchanti tadā pakkamanti. Ānandatthero tesu tesu upaṭṭhahantesu appossukko hoti, pakkantesu sayameva vattapaṭipattiṃ karoti. Bhagavāpi kiñcāpi me ñātiseṭṭho upaṭṭhākaṭṭhānaṃ na tāva labhati, atha kho evarūpesu ṭhānesu ayameva patirūpoti adhivāsesi. Tena vuttaṃ – ‘‘āyasmā panānando patthapulakaṃ silāyaṃ pisitvā bhagavato upanāmesi, taṃ bhagavā paribhuñjatī’’ti.
ननु च मनुस्सा दुब्भिक्खकाले अतिविय उस्साहजाता पुञ्ञानि करोन्ति, अत्तना अभुञ्जित्वापि भिक्खूनं दातब्बं मञ्ञन्ति। ते तदा कस्मा कटच्छुभिक्खम्पि न अदंसु? अयञ्च वेरञ्जो ब्राह्मणो महता उस्साहेन भगवन्तं वस्सावासं याचि, सो कस्मा भगवतो अत्थिभावम्पि न जानातीति? वुच्चते – मारावट्टनाय। वेरञ्जञ्हि ब्राह्मणं भगवतो सन्तिका पक्कन्तमत्तमेव सकलञ्च नगरं समन्ता च योजनमत्तं यत्थ सक्का पुरेभत्तं पिण्डाय चरित्वा पच्चागन्तुं, तं सब्बं मारो आवट्टेत्वा मोहेत्वा सब्बेसं असल्लक्खणभावं कत्वा पक्कामि। तस्मा न कोचि अन्तमसो सामीचिकम्मम्पि कत्तब्बं मञ्ञित्थ।
Nanu ca manussā dubbhikkhakāle ativiya ussāhajātā puññāni karonti, attanā abhuñjitvāpi bhikkhūnaṃ dātabbaṃ maññanti. Te tadā kasmā kaṭacchubhikkhampi na adaṃsu? Ayañca verañjo brāhmaṇo mahatā ussāhena bhagavantaṃ vassāvāsaṃ yāci, so kasmā bhagavato atthibhāvampi na jānātīti? Vuccate – mārāvaṭṭanāya. Verañjañhi brāhmaṇaṃ bhagavato santikā pakkantamattameva sakalañca nagaraṃ samantā ca yojanamattaṃ yattha sakkā purebhattaṃ piṇḍāya caritvā paccāgantuṃ, taṃ sabbaṃ māro āvaṭṭetvā mohetvā sabbesaṃ asallakkhaṇabhāvaṃ katvā pakkāmi. Tasmā na koci antamaso sāmīcikammampi kattabbaṃ maññittha.
किं पन भगवापि मारावट्टनं अजानित्वाव तत्थ वस्सं उपगतोति? नो अजानित्वा। अथ कस्मा चम्पा-सावत्थि-राजगहादीनं अञ्ञतरस्मिं न उपगतोति? तिट्ठन्तु चम्पा-सावत्थि-राजगहादीनि, सचेपि भगवा तस्मिं संवच्छरे उत्तरकुरुं वा तिदसपुरं वा गन्त्वा वस्सं उपगच्छेय्य, तम्पि मारो आवट्टेय्य। सो किर तं संवच्छरं अतिविय आघातेन परियुट्ठितचित्तो अहोसि। इध पन भगवा इमं अतिरेककारणं अद्दस – ‘‘अस्सवाणिजा भिक्खूनं सङ्गहं करिस्सन्ती’’ति। तस्मा वेरञ्जायमेव वस्सं उपगच्छि।
Kiṃ pana bhagavāpi mārāvaṭṭanaṃ ajānitvāva tattha vassaṃ upagatoti? No ajānitvā. Atha kasmā campā-sāvatthi-rājagahādīnaṃ aññatarasmiṃ na upagatoti? Tiṭṭhantu campā-sāvatthi-rājagahādīni, sacepi bhagavā tasmiṃ saṃvacchare uttarakuruṃ vā tidasapuraṃ vā gantvā vassaṃ upagaccheyya, tampi māro āvaṭṭeyya. So kira taṃ saṃvaccharaṃ ativiya āghātena pariyuṭṭhitacitto ahosi. Idha pana bhagavā imaṃ atirekakāraṇaṃ addasa – ‘‘assavāṇijā bhikkhūnaṃ saṅgahaṃ karissantī’’ti. Tasmā verañjāyameva vassaṃ upagacchi.
किं पन मारो वाणिजके आवट्टेतुं न सक्कोतीति? नो न सक्कोति, ते पन आवट्टितपरियोसाने आगमिंसु। पटिनिवत्तित्वा कस्मा न आवट्टेतीति? अविसहताय। न हि सो तथागतस्स अभिहटभिक्खाय निबद्धदानस्स अप्पितवत्तस्स अन्तरायं कातुं विसहति। चतुन्नञ्हि न सक्का अन्तरायो कातुं। कतमेसं चतुन्नं? तथागतस्स अभिहटभिक्खासङ्खेपेन वा निबद्धदानस्स अप्पितवत्तसङ्खेपेन वा परिच्चत्तानं चतुन्नं पच्चयानं न सक्का केनचि अन्तरायो कातुं। बुद्धानं जीवितस्स न सक्का केनचि अन्तरायो कातुं। असीतिया अनुब्यञ्जनानं ब्यामप्पभाय वा न सक्का केनचि अन्तरायो कातुं। चन्दिमसूरियदेवब्रह्मानम्पि हि पभा तथागतस्स अनुब्यञ्जनब्यामप्पभाप्पदेसं पत्वा विहतानुभावा होन्ति। बुद्धानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्स न सक्का केनचि अन्तरायो कातुन्ति इमेसं चतुन्नं न सक्का केनचि अन्तरायो कातुं। तस्मा मारेन अकतन्तरायं भिक्खं भगवा ससावकसङ्घो तदा परिभुञ्जतीति वेदितब्बो।
Kiṃ pana māro vāṇijake āvaṭṭetuṃ na sakkotīti? No na sakkoti, te pana āvaṭṭitapariyosāne āgamiṃsu. Paṭinivattitvā kasmā na āvaṭṭetīti? Avisahatāya. Na hi so tathāgatassa abhihaṭabhikkhāya nibaddhadānassa appitavattassa antarāyaṃ kātuṃ visahati. Catunnañhi na sakkā antarāyo kātuṃ. Katamesaṃ catunnaṃ? Tathāgatassa abhihaṭabhikkhāsaṅkhepena vā nibaddhadānassa appitavattasaṅkhepena vā pariccattānaṃ catunnaṃ paccayānaṃ na sakkā kenaci antarāyo kātuṃ. Buddhānaṃ jīvitassa na sakkā kenaci antarāyo kātuṃ. Asītiyā anubyañjanānaṃ byāmappabhāya vā na sakkā kenaci antarāyo kātuṃ. Candimasūriyadevabrahmānampi hi pabhā tathāgatassa anubyañjanabyāmappabhāppadesaṃ patvā vihatānubhāvā honti. Buddhānaṃ sabbaññutaññāṇassa na sakkā kenaci antarāyo kātunti imesaṃ catunnaṃ na sakkā kenaci antarāyo kātuṃ. Tasmā mārena akatantarāyaṃ bhikkhaṃ bhagavā sasāvakasaṅgho tadā paribhuñjatīti veditabbo.
एवं परिभुञ्जन्तो च एकदिवसं अस्सोसि खो भगवा उदुक्खलसद्दन्ति भगवा पत्थपत्थपुलकं कोट्टेन्तानं भिक्खूनं मुसलसङ्घट्टजनितं उदुक्खलसद्दं सुणि। ततो परं जानन्तापि तथागताति एवमादि यं परतो ‘‘किन्नु खो सो, आनन्द, उदुक्खलसद्दो’’ति पुच्छि, तस्स परिहारदस्सनत्थं वुत्तं। तत्रायं सङ्खेपवण्णना – तथागता नाम जानन्तापि सचे तादिसं पुच्छाकारणं होति, पुच्छन्ति। सचे पन तादिसं पुच्छाकारणं नत्थि, जानन्तापि न पुच्छन्ति। यस्मा पन बुद्धानं अजाननं नाम नत्थि, तस्मा अजानन्तापीति न वुत्तं। कालं विदित्वा पुच्छन्तीति सचे तस्सा पुच्छाय सो कालो होति, एवं तं कालं विदित्वा पुच्छन्ति; सचे न होति , एवम्पि कालं विदित्वाव न पुच्छन्ति। एवं पुच्छन्तापि च अत्थसंहितं तथागता पुच्छन्ति, यं अत्थनिस्सितं कारणनिस्सितं, तदेव पुच्छन्ति, नो अनत्थसंहितं। कस्मा? यस्मा अनत्थसंहिते सेतुघातो तथागतानं। सेतु वुच्चति मग्गो, मग्गेनेव तादिसस्स वचनस्स घातो, समुच्छेदोति वुत्तं होति।
Evaṃ paribhuñjanto ca ekadivasaṃ assosi kho bhagavā udukkhalasaddanti bhagavā patthapatthapulakaṃ koṭṭentānaṃ bhikkhūnaṃ musalasaṅghaṭṭajanitaṃ udukkhalasaddaṃ suṇi. Tato paraṃ jānantāpi tathāgatāti evamādi yaṃ parato ‘‘kinnu kho so, ānanda, udukkhalasaddo’’ti pucchi, tassa parihāradassanatthaṃ vuttaṃ. Tatrāyaṃ saṅkhepavaṇṇanā – tathāgatā nāma jānantāpi sace tādisaṃ pucchākāraṇaṃ hoti, pucchanti. Sace pana tādisaṃ pucchākāraṇaṃ natthi, jānantāpi na pucchanti. Yasmā pana buddhānaṃ ajānanaṃ nāma natthi, tasmā ajānantāpīti na vuttaṃ. Kālaṃ viditvā pucchantīti sace tassā pucchāya so kālo hoti, evaṃ taṃ kālaṃ viditvā pucchanti; sace na hoti , evampi kālaṃ viditvāva na pucchanti. Evaṃ pucchantāpi ca atthasaṃhitaṃ tathāgatā pucchanti, yaṃ atthanissitaṃ kāraṇanissitaṃ, tadeva pucchanti, no anatthasaṃhitaṃ. Kasmā? Yasmā anatthasaṃhite setughāto tathāgatānaṃ. Setu vuccati maggo, maggeneva tādisassa vacanassa ghāto, samucchedoti vuttaṃ hoti.
इदानि अत्थसंहितन्ति एत्थ यं अत्थसन्निस्सितं वचनं तथागता पुच्छन्ति, तं दस्सेन्तो ‘‘द्वीहाकारेही’’ति आदिमाह। तत्थ आकारेहीति कारणेहि। धम्मं वा देसेस्सामाति अट्ठुप्पत्तियुत्तं सुत्तं वा पुब्बचरितकारणयुत्तं जातकं वा कथयिस्साम। सावकानं वा सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामाति सावकानं वा ताय पुच्छाय वीतिक्कमं पाकटं कत्वा गरुकं वा लहुकं वा सिक्खापदं पञ्ञपेस्साम आणं ठपेस्सामाति।
Idāni atthasaṃhitanti ettha yaṃ atthasannissitaṃ vacanaṃ tathāgatā pucchanti, taṃ dassento ‘‘dvīhākārehī’’ti ādimāha. Tattha ākārehīti kāraṇehi. Dhammaṃ vā desessāmāti aṭṭhuppattiyuttaṃ suttaṃ vā pubbacaritakāraṇayuttaṃ jātakaṃ vā kathayissāma. Sāvakānaṃ vā sikkhāpadaṃpaññapessāmāti sāvakānaṃ vā tāya pucchāya vītikkamaṃ pākaṭaṃ katvā garukaṃ vā lahukaṃ vā sikkhāpadaṃ paññapessāma āṇaṃ ṭhapessāmāti.
अथ खो भगवा…पे॰… एतमत्थं आरोचेसीति एत्थ नत्थि किञ्चि वत्तब्बं। पुब्बे वुत्तमेव हि भिक्खूनं पत्थपत्थपुलकपटिलाभं सल्लहुकवुत्तितं सामपाकपरिमोचनञ्च आरोचेन्तो एतमत्थं आरोचेसीति वुच्चति। ‘‘साधु साधु, आनन्दा’’ति इदं पन भगवा आयस्मन्तं आनन्दं सम्पहंसेन्तो आह। साधुकारं पन दत्वा द्वीसु आकारेसु एकं गहेत्वा धम्मं देसेन्तो आह – ‘‘तुम्हेहि, आनन्द, सप्पुरिसेहि विजितं, पच्छिमा जनता सालिमंसोदनं अतिमञ्ञिस्सती’’ति। तत्रायमधिप्पायो – तुम्हेहि, आनन्द, सप्पुरिसेहि एवं दुब्भिक्खे दुल्लभपिण्डे इमाय सल्लहुकवुत्तिताय इमिना च सल्लेखेन विजितं। किं विजितन्ति? दुब्भिक्खं विजितं, लोभो विजितो, इच्छाचारो विजितो। कथं? ‘‘अयं वेरञ्जा दुब्भिक्खा, समन्ततो पन अनन्तरा गामनिगमा फलभारनमितसस्सा सुभिक्खा सुलभपिण्डा। एवं सन्तेपि भगवा इधेव अम्हे निग्गण्हित्वा वसती’’ति एकभिक्खुस्सपि चिन्ता वा विघातो वा नत्थि। एवं ताव दुब्भिक्खं विजितं अभिभूतं अत्तनो वसे वत्तितं।
Atha kho bhagavā…pe… etamatthaṃ ārocesīti ettha natthi kiñci vattabbaṃ. Pubbe vuttameva hi bhikkhūnaṃ patthapatthapulakapaṭilābhaṃ sallahukavuttitaṃ sāmapākaparimocanañca ārocento etamatthaṃ ārocesīti vuccati. ‘‘Sādhusādhu, ānandā’’ti idaṃ pana bhagavā āyasmantaṃ ānandaṃ sampahaṃsento āha. Sādhukāraṃ pana datvā dvīsu ākāresu ekaṃ gahetvā dhammaṃ desento āha – ‘‘tumhehi, ānanda, sappurisehi vijitaṃ, pacchimā janatā sālimaṃsodanaṃ atimaññissatī’’ti. Tatrāyamadhippāyo – tumhehi, ānanda, sappurisehi evaṃ dubbhikkhe dullabhapiṇḍe imāya sallahukavuttitāya iminā ca sallekhena vijitaṃ. Kiṃ vijitanti? Dubbhikkhaṃ vijitaṃ, lobho vijito, icchācāro vijito. Kathaṃ? ‘‘Ayaṃ verañjā dubbhikkhā, samantato pana anantarā gāmanigamā phalabhāranamitasassā subhikkhā sulabhapiṇḍā. Evaṃ santepi bhagavā idheva amhe niggaṇhitvā vasatī’’ti ekabhikkhussapi cintā vā vighāto vā natthi. Evaṃ tāva dubbhikkhaṃ vijitaṃ abhibhūtaṃ attano vase vattitaṃ.
कथं लोभो विजितो? ‘‘अयं वेरञ्जा दुब्भिक्खा, समन्ततो पन अनन्तरा गामनिगमा फलभारनमितसस्सा सुभिक्खा सुलभपिण्डा । हन्द मयं तत्थ गन्त्वा परिभुञ्जिस्सामा’’ति लोभवसेन एकभिक्खुनापि रत्तिच्छेदो वा ‘‘पच्छिमिकाय तत्थ वस्सं उपगच्छामा’’ति वस्सच्छेदो वा न कतो। एवं लोभो विजितो।
Kathaṃ lobho vijito? ‘‘Ayaṃ verañjā dubbhikkhā, samantato pana anantarā gāmanigamā phalabhāranamitasassā subhikkhā sulabhapiṇḍā . Handa mayaṃ tattha gantvā paribhuñjissāmā’’ti lobhavasena ekabhikkhunāpi ratticchedo vā ‘‘pacchimikāya tattha vassaṃ upagacchāmā’’ti vassacchedo vā na kato. Evaṃ lobho vijito.
कथं इच्छाचारो विजितो? अयं वेरञ्जा दुब्भिक्खा, इमे च मनुस्सा अम्हे द्वे तयो मासे वसन्तेपि न किस्मिञ्चि मञ्ञन्ति। यंनून मयं गुणवाणिज्जं कत्वा ‘‘असुको भिक्खु पठमस्स झानस्स लाभी…पे॰… असुको छळभिञ्ञोति एवं मनुस्सानं अञ्ञमञ्ञं पकासेत्वा कुच्छिं पटिजग्गित्वा पच्छा सीलं अधिट्ठहेय्यामा’’ति एकभिक्खुनापि एवरूपा इच्छा न उप्पादिता। एवं इच्छाचारो विजितो अभिभूतो अत्तनो वसे वत्तितोति।
Kathaṃ icchācāro vijito? Ayaṃ verañjā dubbhikkhā, ime ca manussā amhe dve tayo māse vasantepi na kismiñci maññanti. Yaṃnūna mayaṃ guṇavāṇijjaṃ katvā ‘‘asuko bhikkhu paṭhamassa jhānassa lābhī…pe… asuko chaḷabhiññoti evaṃ manussānaṃ aññamaññaṃ pakāsetvā kucchiṃ paṭijaggitvā pacchā sīlaṃ adhiṭṭhaheyyāmā’’ti ekabhikkhunāpi evarūpā icchā na uppāditā. Evaṃ icchācāro vijito abhibhūto attano vase vattitoti.
अनागते पन पच्छिमा जनता विहारे निसिन्ना अप्पकसिरेनेव लभित्वापि ‘‘किं इदं उत्तण्डुलं अतिकिलिन्नं अलोणं अतिलोणं अनम्बिलं अच्चम्बिलं, को इमिना अत्थो’’ति आदिना नयेन सालिमंसोदनं अतिमञ्ञिस्सति, ओञ्ञातं अवञ्ञातं करिस्सति। अथ वा जनपदो नाम न सब्बकालं दुब्भिक्खो होति। एकदा दुब्भिक्खो होति, एकदा सुभिक्खो होति। स्वायं यदा सुभिक्खो भविस्सति, तदा तुम्हाकं सप्पुरिसानं इमाय पटिपत्तिया पसन्ना मनुस्सा भिक्खूनं यागुखज्जकादिप्पभेदेन अनेकप्पकारं सालिविकतिं मंसोदनञ्च दातब्बं मञ्ञिस्सन्ति। तं तुम्हे निस्साय उप्पन्नं सक्कारं तुम्हाकं सब्रह्मचारीसङ्खाता पच्छिमा जनता तुम्हाकं अन्तरे निसीदित्वा अनुभवमानाव अतिमञ्ञिस्सति, तप्पच्चयं मानञ्च ओमानञ्च करिस्सति। कथं? कस्मा एत्तकं पक्कं, किं तुम्हाकं भाजनानि नत्थि, यत्थ अत्तनो सन्तकं पक्खिपित्वा ठपेय्याथाति।
Anāgate pana pacchimā janatā vihāre nisinnā appakasireneva labhitvāpi ‘‘kiṃ idaṃ uttaṇḍulaṃ atikilinnaṃ aloṇaṃ atiloṇaṃ anambilaṃ accambilaṃ, ko iminā attho’’ti ādinā nayena sālimaṃsodanaṃ atimaññissati, oññātaṃ avaññātaṃ karissati. Atha vā janapado nāma na sabbakālaṃ dubbhikkho hoti. Ekadā dubbhikkho hoti, ekadā subhikkho hoti. Svāyaṃ yadā subhikkho bhavissati, tadā tumhākaṃ sappurisānaṃ imāya paṭipattiyā pasannā manussā bhikkhūnaṃ yāgukhajjakādippabhedena anekappakāraṃ sālivikatiṃ maṃsodanañca dātabbaṃ maññissanti. Taṃ tumhe nissāya uppannaṃ sakkāraṃ tumhākaṃ sabrahmacārīsaṅkhātā pacchimā janatā tumhākaṃ antare nisīditvā anubhavamānāva atimaññissati, tappaccayaṃ mānañca omānañca karissati. Kathaṃ? Kasmā ettakaṃ pakkaṃ, kiṃ tumhākaṃ bhājanāni natthi, yattha attano santakaṃ pakkhipitvā ṭhapeyyāthāti.
दुब्भिक्खकथा निट्ठिता।
Dubbhikkhakathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
