| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३२२] २. दुद्दुभजातकवण्णना
[322] 2. Duddubhajātakavaṇṇanā
दुद्दुभायति भद्दन्तेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतित्थिये आरब्भ कथेसि। तित्थिया किर जेतवनस्स समीपे तस्मिं तस्मिं ठाने कण्टकापस्सये सेय्यं कप्पेन्ति, पञ्चातपं तपेन्ति, नानप्पकारं मिच्छातपं चरन्ति। अथ सम्बहुला भिक्खू सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा जेतवनं आगच्छन्ता अन्तरामग्गे ते दिस्वा गन्त्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘अत्थि नु खो, भन्ते, अञ्ञतित्थियानं वतसमादाने सारो’’ति पुच्छिंसु। सत्था ‘‘न, भिक्खवे, तेसं वतसमादाने सारो वा विसेसो वा अत्थि, तञ्हि निघंसियमानं उपपरिक्खियमानं उक्कारभूमिमग्गसदिसं ससकस्स दुद्दुभसदिसं होती’’ति वत्वा ‘‘दुद्दुभसदिसभावमस्स मयं न जानाम, कथेथ नो, भन्ते’’ति तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Duddubhāyati bhaddanteti idaṃ satthā jetavane viharanto aññatitthiye ārabbha kathesi. Titthiyā kira jetavanassa samīpe tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne kaṇṭakāpassaye seyyaṃ kappenti, pañcātapaṃ tapenti, nānappakāraṃ micchātapaṃ caranti. Atha sambahulā bhikkhū sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā jetavanaṃ āgacchantā antarāmagge te disvā gantvā satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘atthi nu kho, bhante, aññatitthiyānaṃ vatasamādāne sāro’’ti pucchiṃsu. Satthā ‘‘na, bhikkhave, tesaṃ vatasamādāne sāro vā viseso vā atthi, tañhi nighaṃsiyamānaṃ upaparikkhiyamānaṃ ukkārabhūmimaggasadisaṃ sasakassa duddubhasadisaṃ hotī’’ti vatvā ‘‘duddubhasadisabhāvamassa mayaṃ na jānāma, kathetha no, bhante’’ti tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो सीहयोनियं निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो अरञ्ञे पटिवसति। तदा पन पच्छिमसमुद्दसमीपे बेलुवमिस्सकतालवनं होति। तत्रेको ससको बेलुवरुक्खमूले एकस्स तालगच्छस्स हेट्ठा वसति। सो एकदिवसं गोचरं आदाय आगन्त्वा तालपण्णस्स हेट्ठा निपन्नो चिन्तेसि ‘‘सचे अयं पथवी संवट्टेय्य, कहं नु खो गमिस्सामी’’ति। तस्मिं खणे एकं बेलुवपक्कं तालपण्णस्स उपरि पति। सो तस्स सद्देन ‘‘अद्धा पथवी संवट्टती’’ति उप्पतित्वा पच्छतो अनोलोकेन्तोव पलायि। तं मरणभयभीतं वेगेन पलायन्तं अञ्ञो ससको दिस्वा पुच्छि ‘‘किं भो, अतिविय भीतो पलायसी’’ति। ‘‘मा पुच्छि, भो’’ति। सो ‘‘किं भो, किं भो’’ति पच्छतो धावतेव। इतरो निवत्तित्वा अनोलोकेन्तोव ‘‘एत्थ पथवी संवट्टती’’ति आह। सोपि तस्स पच्छतो पलायि। एवं तमञ्ञो अद्दस, तमञ्ञोति एवं ससकसहस्सं एकतो हुत्वा पलायि। ते एकोपि मिगो दिस्वा एकतो हुत्वा पलायि। एको सूकरो, एको गोकण्णो, एको महिंसो, एको गवयो, एको खग्गो, एको ब्यग्घो, एको सीहो, एको हत्थी दिस्वा ‘‘किमेत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘एत्थ पथवी संवट्टती’’ति वुत्ते पलायि। एवं अनुक्कमेन योजनमत्तं तिरच्छानबलं अहोसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto sīhayoniyaṃ nibbattitvā vayappatto araññe paṭivasati. Tadā pana pacchimasamuddasamīpe beluvamissakatālavanaṃ hoti. Tatreko sasako beluvarukkhamūle ekassa tālagacchassa heṭṭhā vasati. So ekadivasaṃ gocaraṃ ādāya āgantvā tālapaṇṇassa heṭṭhā nipanno cintesi ‘‘sace ayaṃ pathavī saṃvaṭṭeyya, kahaṃ nu kho gamissāmī’’ti. Tasmiṃ khaṇe ekaṃ beluvapakkaṃ tālapaṇṇassa upari pati. So tassa saddena ‘‘addhā pathavī saṃvaṭṭatī’’ti uppatitvā pacchato anolokentova palāyi. Taṃ maraṇabhayabhītaṃ vegena palāyantaṃ añño sasako disvā pucchi ‘‘kiṃ bho, ativiya bhīto palāyasī’’ti. ‘‘Mā pucchi, bho’’ti. So ‘‘kiṃ bho, kiṃ bho’’ti pacchato dhāvateva. Itaro nivattitvā anolokentova ‘‘ettha pathavī saṃvaṭṭatī’’ti āha. Sopi tassa pacchato palāyi. Evaṃ tamañño addasa, tamaññoti evaṃ sasakasahassaṃ ekato hutvā palāyi. Te ekopi migo disvā ekato hutvā palāyi. Eko sūkaro, eko gokaṇṇo, eko mahiṃso, eko gavayo, eko khaggo, eko byaggho, eko sīho, eko hatthī disvā ‘‘kimeta’’nti pucchitvā ‘‘ettha pathavī saṃvaṭṭatī’’ti vutte palāyi. Evaṃ anukkamena yojanamattaṃ tiracchānabalaṃ ahosi.
तदा बोधिसत्तो तं बलं पलायन्तं दिस्वा ‘‘किमेत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘एत्थ पथवी संवट्टती’’ति सुत्वा चिन्तेसि ‘‘पथवीसंवट्टनं नाम न कदाचि अत्थि, अद्धा एतेसं किञ्चि दुस्सुतं भविस्सति, मयि खो पन उस्सुक्कं अनापज्जन्ते सब्बे नस्सिस्सन्ति, जीवितं नेसं दस्सामी’’ति सीहवेगेन पुरतो पब्बतपादं गन्त्वा तिक्खत्तुं सीहनादं नदि। ते सीहभयतज्जिता निवत्तित्वा पिण्डिता अट्ठंसु। सीहो तेसं अन्तरं पविसित्वा ‘‘किमत्थं पलायथा’’ति पुच्छि। ‘‘पथवी संवट्टती’’ति। ‘‘केन संवट्टमाना दिट्ठा’’ति? ‘‘हत्थी जानन्ती’’ति। हत्थी पुच्छि। ते ‘‘मयं न जानाम, सीहा जानन्ती’’ति वदिंसु, सीहापि ‘‘मयं न जानाम, ब्यग्घा जानन्ती’’ति, ब्यग्घापि ‘‘मयं न जानाम, खग्गा जानन्ती’’ति, खग्गापि ‘‘गवया जानन्ती’’ति, गवयापि ‘‘महिंसा जानन्ती’’ति, महिंसापि ‘‘गोकण्णा जानन्ती’’ति, गोकण्णापि ‘‘सूकरा जानन्ती’’ति, सूकरापि ‘‘मिगा जानन्ती’’ति, मिगापि ‘‘मयं न जानाम, ससका जानन्ती’’ति, ससकेसु पुच्छियमानेसु ‘‘अयं कथेती’’ति तं ससकं दस्सेसुं। अथ नं ‘‘एवं किर, सम्म, पस्ससि पथवी संवट्टती’’ति पुच्छि। ‘‘आम, सामि मया दिट्ठा’’ति। ‘‘कत्थ वसन्तो पस्ससी’’ति? ‘‘पच्छिमसमुद्दसमीपे बेलुवमिस्सकतालवने वसामि। अहञ्हि तत्थ बेलुवरुक्खमूले तालगच्छे तालपण्णस्स हेट्ठा निपन्नो चिन्तेसिं ‘‘सचे पथवी संवट्टति, कहं गमिस्सामी’’ति, अथ तङ्खणञ्ञेव पथविया संवट्टनसद्दं सुत्वा पलातोम्ही’’ति।
Tadā bodhisatto taṃ balaṃ palāyantaṃ disvā ‘‘kimeta’’nti pucchitvā ‘‘ettha pathavī saṃvaṭṭatī’’ti sutvā cintesi ‘‘pathavīsaṃvaṭṭanaṃ nāma na kadāci atthi, addhā etesaṃ kiñci dussutaṃ bhavissati, mayi kho pana ussukkaṃ anāpajjante sabbe nassissanti, jīvitaṃ nesaṃ dassāmī’’ti sīhavegena purato pabbatapādaṃ gantvā tikkhattuṃ sīhanādaṃ nadi. Te sīhabhayatajjitā nivattitvā piṇḍitā aṭṭhaṃsu. Sīho tesaṃ antaraṃ pavisitvā ‘‘kimatthaṃ palāyathā’’ti pucchi. ‘‘Pathavī saṃvaṭṭatī’’ti. ‘‘Kena saṃvaṭṭamānā diṭṭhā’’ti? ‘‘Hatthī jānantī’’ti. Hatthī pucchi. Te ‘‘mayaṃ na jānāma, sīhā jānantī’’ti vadiṃsu, sīhāpi ‘‘mayaṃ na jānāma, byagghā jānantī’’ti, byagghāpi ‘‘mayaṃ na jānāma, khaggā jānantī’’ti, khaggāpi ‘‘gavayā jānantī’’ti, gavayāpi ‘‘mahiṃsā jānantī’’ti, mahiṃsāpi ‘‘gokaṇṇā jānantī’’ti, gokaṇṇāpi ‘‘sūkarā jānantī’’ti, sūkarāpi ‘‘migā jānantī’’ti, migāpi ‘‘mayaṃ na jānāma, sasakā jānantī’’ti, sasakesu pucchiyamānesu ‘‘ayaṃ kathetī’’ti taṃ sasakaṃ dassesuṃ. Atha naṃ ‘‘evaṃ kira, samma, passasi pathavī saṃvaṭṭatī’’ti pucchi. ‘‘Āma, sāmi mayā diṭṭhā’’ti. ‘‘Kattha vasanto passasī’’ti? ‘‘Pacchimasamuddasamīpe beluvamissakatālavane vasāmi. Ahañhi tattha beluvarukkhamūle tālagacche tālapaṇṇassa heṭṭhā nipanno cintesiṃ ‘‘sace pathavī saṃvaṭṭati, kahaṃ gamissāmī’’ti, atha taṅkhaṇaññeva pathaviyā saṃvaṭṭanasaddaṃ sutvā palātomhī’’ti.
सीहो चिन्तेसि ‘‘अद्धा तस्स तालपण्णस्स उपरि बेलुवपक्कं पतित्वा दुद्दुभायनसद्दमकासि, स्वायं तं सद्दं सुत्वा ‘पथवी संवट्टती’ति सञ्ञं उप्पादेत्वा पलायि, तथतो जानिस्सामी’’ति। सो तं ससकं गहेत्वा महाजनं अस्सासेत्वा ‘‘अहं इमिना दिट्ठट्ठाने पथविया संवट्टनभावं वा असंवट्टनभावं वा तथतो जानित्वा आगमिस्सामि, याव ममागमना तुम्हे एत्थेव होथा’’ति ससकं पिट्ठियं आरोपेत्वा सीहवेगेन पक्खन्दित्वा तालवने ससकं ओतारेत्वा ‘‘एहि तया दिट्ठट्ठानं दस्सेही’’ति आह। ‘‘न विसहामि सामी’’ति। ‘‘एहि मा भायी’’ति। सो बेलुवरुक्खं उपसङ्कमितुं असक्कोन्तो अविदूरे ठत्वा ‘‘इदं सामि दुद्दुभायनट्ठान’’न्ति वत्वा पठमं गाथमाह –
Sīho cintesi ‘‘addhā tassa tālapaṇṇassa upari beluvapakkaṃ patitvā duddubhāyanasaddamakāsi, svāyaṃ taṃ saddaṃ sutvā ‘pathavī saṃvaṭṭatī’ti saññaṃ uppādetvā palāyi, tathato jānissāmī’’ti. So taṃ sasakaṃ gahetvā mahājanaṃ assāsetvā ‘‘ahaṃ iminā diṭṭhaṭṭhāne pathaviyā saṃvaṭṭanabhāvaṃ vā asaṃvaṭṭanabhāvaṃ vā tathato jānitvā āgamissāmi, yāva mamāgamanā tumhe ettheva hothā’’ti sasakaṃ piṭṭhiyaṃ āropetvā sīhavegena pakkhanditvā tālavane sasakaṃ otāretvā ‘‘ehi tayā diṭṭhaṭṭhānaṃ dassehī’’ti āha. ‘‘Na visahāmi sāmī’’ti. ‘‘Ehi mā bhāyī’’ti. So beluvarukkhaṃ upasaṅkamituṃ asakkonto avidūre ṭhatvā ‘‘idaṃ sāmi duddubhāyanaṭṭhāna’’nti vatvā paṭhamaṃ gāthamāha –
८५.
85.
‘‘दुद्दुभायति भद्दन्ते, यस्मिं देसे वसामहं।
‘‘Duddubhāyati bhaddante, yasmiṃ dese vasāmahaṃ;
अहम्पेतं न जानामि, किमेतं दुद्दुभायती’’ति॥
Ahampetaṃ na jānāmi, kimetaṃ duddubhāyatī’’ti.
तत्थ दुद्दुभायतीति दुद्दुभसद्दं करोति। भद्दन्तेति भद्दं तव अत्थु। किमेतन्ति यस्मिं पदेसे अहं वसामि, तत्थ दुद्दुभायति, अहम्पि न जानामि ‘‘किं वा एतं दुद्दुभायति, केन वा कारणेन दुद्दुभायति, केवलं दुद्दुभायनसद्दं अस्सोसि’’न्ति।
Tattha duddubhāyatīti duddubhasaddaṃ karoti. Bhaddanteti bhaddaṃ tava atthu. Kimetanti yasmiṃ padese ahaṃ vasāmi, tattha duddubhāyati, ahampi na jānāmi ‘‘kiṃ vā etaṃ duddubhāyati, kena vā kāraṇena duddubhāyati, kevalaṃ duddubhāyanasaddaṃ assosi’’nti.
एवं वुत्ते सीहो बेलुवरुक्खमूलं गन्त्वा तालपण्णस्स हेट्ठा ससकेन निपन्नट्ठानञ्चेव तालपण्णमत्थके पतितं बेलुवपक्कञ्च दिस्वा पथविया असंवट्टनभावं तथतो जानित्वा ससकं पिट्ठियं आरोपेत्वा सीहवेगेन खिप्पं मिगसङ्घानं सन्तिकं गन्त्वा सब्बं पवत्तिं आरोचेत्वा ‘‘तुम्हे मा भायथा’’ति मिगगणं अस्सासेत्वा विस्सज्जेसि। सचे हि तदा बोधिसत्तो न भवेय्य, सब्बे समुद्दं पविसित्वा नस्सेय्युं। बोधिसत्तं पन निस्साय सब्बे जीवितं लभिंसूति।
Evaṃ vutte sīho beluvarukkhamūlaṃ gantvā tālapaṇṇassa heṭṭhā sasakena nipannaṭṭhānañceva tālapaṇṇamatthake patitaṃ beluvapakkañca disvā pathaviyā asaṃvaṭṭanabhāvaṃ tathato jānitvā sasakaṃ piṭṭhiyaṃ āropetvā sīhavegena khippaṃ migasaṅghānaṃ santikaṃ gantvā sabbaṃ pavattiṃ ārocetvā ‘‘tumhe mā bhāyathā’’ti migagaṇaṃ assāsetvā vissajjesi. Sace hi tadā bodhisatto na bhaveyya, sabbe samuddaṃ pavisitvā nasseyyuṃ. Bodhisattaṃ pana nissāya sabbe jīvitaṃ labhiṃsūti.
८६.
86.
‘‘बेलुवं पतितं सुत्वा, दुद्दुभन्ति ससो जवि।
‘‘Beluvaṃ patitaṃ sutvā, duddubhanti saso javi;
ससस्स वचनं सुत्वा, सन्तत्ता मिगवाहिनी॥
Sasassa vacanaṃ sutvā, santattā migavāhinī.
८७.
87.
‘‘अप्पत्वा पदविञ्ञाणं, परघोसानुसारिनो।
‘‘Appatvā padaviññāṇaṃ, paraghosānusārino;
पनादपरमा बाला, ते होन्ति परपत्तिया॥
Panādaparamā bālā, te honti parapattiyā.
८८.
88.
‘‘ये च सीलेन सम्पन्ना, पञ्ञायूपसमे रता।
‘‘Ye ca sīlena sampannā, paññāyūpasame ratā;
आरका विरता धीरा, न होन्ति परपत्तिया’’ति॥ –
Ārakā viratā dhīrā, na honti parapattiyā’’ti. –
इमा तिस्सो अभिसम्बुद्धगाथा।
Imā tisso abhisambuddhagāthā.
तत्थ बेलुवन्ति बेलुवपक्कं। दुद्दुभन्तीति एवं सद्दं कुरुमानं। सन्तत्ताति उत्रस्ता। मिगवाहिनीति अनेकसहस्ससङ्खा मिगसेना। पदविञ्ञाणन्ति विञ्ञाणपदं , सोतविञ्ञाणकोट्ठासं अपापुणित्वाति अत्थो। ते होन्ति परपत्तियाति ते परघोसानुसारिनो तमेव परघोससङ्खातं पनादं ‘‘परम’’न्ति मञ्ञमाना बाला अन्धपुथुज्जना विञ्ञाणपदस्स अप्पत्तताय परपत्तियाव होन्ति, परेसं वचनं सद्दहित्वा यं वा तं वा करोन्ति।
Tattha beluvanti beluvapakkaṃ. Duddubhantīti evaṃ saddaṃ kurumānaṃ. Santattāti utrastā. Migavāhinīti anekasahassasaṅkhā migasenā. Padaviññāṇanti viññāṇapadaṃ , sotaviññāṇakoṭṭhāsaṃ apāpuṇitvāti attho. Te honti parapattiyāti te paraghosānusārino tameva paraghosasaṅkhātaṃ panādaṃ ‘‘parama’’nti maññamānā bālā andhaputhujjanā viññāṇapadassa appattatāya parapattiyāva honti, paresaṃ vacanaṃ saddahitvā yaṃ vā taṃ vā karonti.
सीलेनाति अरियमग्गेन आगतसीलेन समन्नागता। पञ्ञायूपसमे रताति मग्गेनेव आगतपञ्ञाय किलेसूपसमे रता, यथा वा सीलेन, एवं पञ्ञायपि सम्पन्ना, किलेसूपसमे रतातिपि अत्थो। आरका विरता धीराति पापकिरियतो आरका विरता पण्डिता। न होन्तीति ते एवरूपा सोतापन्ना पापतो ओरतभावेन किलेसूपसमे अभिरतभावेन च एकवारं मग्गञाणेन पटिविद्धधम्मा अञ्ञेसं कथेन्तानम्पि न सद्दहन्ति न गण्हन्ति। कस्मा? अत्तनो पच्चक्खत्ताति। तेन वुत्तं –
Sīlenāti ariyamaggena āgatasīlena samannāgatā. Paññāyūpasame ratāti maggeneva āgatapaññāya kilesūpasame ratā, yathā vā sīlena, evaṃ paññāyapi sampannā, kilesūpasame ratātipi attho. Ārakā viratā dhīrāti pāpakiriyato ārakā viratā paṇḍitā. Na hontīti te evarūpā sotāpannā pāpato oratabhāvena kilesūpasame abhiratabhāvena ca ekavāraṃ maggañāṇena paṭividdhadhammā aññesaṃ kathentānampi na saddahanti na gaṇhanti. Kasmā? Attano paccakkhattāti. Tena vuttaṃ –
‘‘अस्सद्धो अकतञ्ञू च, सन्धिच्छेदो च यो नरो।
‘‘Assaddho akataññū ca, sandhicchedo ca yo naro;
हतावकासो वन्तासो, स वे उत्तमपोरिसो’’ति॥ (ध॰ प॰ ९७)।
Hatāvakāso vantāso, sa ve uttamaporiso’’ti. (dha. pa. 97);
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा सीहो अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā sīho ahameva ahosi’’nti.
दुद्दुभजातकवण्णना दुतिया।
Duddubhajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३२२. दुद्दुभजातकं • 322. Duddubhajātakaṃ
