| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
दुकअत्थुद्धारवण्णना
Dukaatthuddhāravaṇṇanā
१४७३. मानो …पे॰… एकधावाति इदं अवुत्तप्पकारदस्सनवसेन वुत्तं, अञ्ञथा मानो कामरागाविज्जासञ्ञोजनेहि एकतो उप्पज्जतीति द्विधाति वत्तब्बो सिया। एस नयो भवरागादीसु। तथा विचिकिच्छाति एत्थ तथाति एतस्स एकधावाति अत्थो।
1473. Māno…pe… ekadhāvāti idaṃ avuttappakāradassanavasena vuttaṃ, aññathā māno kāmarāgāvijjāsaññojanehi ekato uppajjatīti dvidhāti vattabbo siyā. Esa nayo bhavarāgādīsu. Tathā vicikicchāti ettha tathāti etassa ekadhāvāti attho.
१५११. ससङ्खारिकेसूति इदं कामच्छन्दनीवरणस्स तीहि नीवरणेहि सद्धिं उप्पज्जनट्ठानदस्सनमत्तं दट्ठब्बं, न नियमतो तत्थ तस्स तेहि उप्पत्तिदस्सनत्थं थिनमिद्धस्स अनियतत्ता। हेट्ठिमपरिच्छेदेनाति उद्धच्चस्स सब्बाकुसले उप्पज्जनतो उद्धच्चसहगते द्वे, अञ्ञेसु थिनमिद्धकुक्कुच्चविरहे तीणि हेट्ठिमन्ततो उप्पज्जन्तीति कत्वा ‘‘द्वे तीणी’’ति वुत्तन्ति अत्थो। यत्तकानं पन एकतो उप्पत्तियं नीवरणा चेव नीवरणसम्पयुत्ता चाति अयमत्थो सम्भवति, हेट्ठिमन्तेन तेसं दस्सनत्थं ‘‘द्वे’’ति वुत्तं। ततो उद्धम्पि पवत्तियं अयमत्थो सम्भवति एवाति दस्सनत्थं ‘‘तीणी’’ति वुत्तं। द्वे तीणीति च द्वे वा तीणि वाति अनियमनिद्देसोति चत्तारि वा पञ्च वातिपि विञ्ञायति। यत्थ सहुप्पत्ति, तत्थ नीवरणा चेव नीवरणसम्पयुत्ता च होन्तीति एतस्स वा लक्खणस्स दस्सनमेतन्ति। यत्थ चत्तारि पञ्च च उप्पज्जन्ति, तत्थ चायमत्थो साधितो होति। एवञ्च कत्वा किलेसगोच्छके च ‘‘द्वे तयो’’ति वुत्तं। लक्खणदस्सनवसेन हि किलेसा चेव किलेससम्पयुत्ता च वुत्ता, न सब्बेसं सम्भवन्तानं सरूपेन दस्सनवसेनाति।
1511. Sasaṅkhārikesūti idaṃ kāmacchandanīvaraṇassa tīhi nīvaraṇehi saddhiṃ uppajjanaṭṭhānadassanamattaṃ daṭṭhabbaṃ, na niyamato tattha tassa tehi uppattidassanatthaṃ thinamiddhassa aniyatattā. Heṭṭhimaparicchedenāti uddhaccassa sabbākusale uppajjanato uddhaccasahagate dve, aññesu thinamiddhakukkuccavirahe tīṇi heṭṭhimantato uppajjantīti katvā ‘‘dve tīṇī’’ti vuttanti attho. Yattakānaṃ pana ekato uppattiyaṃ nīvaraṇā ceva nīvaraṇasampayuttā cāti ayamattho sambhavati, heṭṭhimantena tesaṃ dassanatthaṃ ‘‘dve’’ti vuttaṃ. Tato uddhampi pavattiyaṃ ayamattho sambhavati evāti dassanatthaṃ ‘‘tīṇī’’ti vuttaṃ. Dve tīṇīti ca dve vā tīṇi vāti aniyamaniddesoti cattāri vā pañca vātipi viññāyati. Yattha sahuppatti, tattha nīvaraṇā ceva nīvaraṇasampayuttā ca hontīti etassa vā lakkhaṇassa dassanametanti. Yattha cattāri pañca ca uppajjanti, tattha cāyamattho sādhito hoti. Evañca katvā kilesagocchake ca ‘‘dve tayo’’ti vuttaṃ. Lakkhaṇadassanavasena hi kilesā ceva kilesasampayuttā ca vuttā, na sabbesaṃ sambhavantānaṃ sarūpena dassanavasenāti.
यदि उद्धच्चं सब्बाकुसले उप्पज्जति, कस्मा वुत्तं ‘‘उद्धच्चनीवरणं उद्धच्चसहगते चित्तुप्पादे उप्पज्जती’’ति? सुत्तन्ते वुत्तेसु पञ्चसु नीवरणेसु अञ्ञनीवरणरहितस्स उद्धच्चस्स विसयविसेसदस्सनत्थं। छट्ठं पन नीवरणं अभिधम्मे इतरेहि सहगतन्ति तस्स अञ्ञनीवरणरहितस्स न कोचि विसयविसेसो अत्थि, अत्तना सहगतेहि विना उप्पज्जनट्ठानाभावा तदुपलक्खितस्स चित्तुप्पादस्स अभावा च नत्थेव विसयविसेसो, तस्मा ‘‘तं सब्बाकुसले उप्पज्जती’’ति वुत्तं। उद्धच्चसहगतो पन वुत्तचित्तुप्पादो सेसधम्मानं उद्धच्चानुवत्तनभावेन तदुपलक्खितो उद्धच्चस्स विसयविसेसो, तस्मा सब्बाकुसले उप्पज्जमानं उद्धच्चं सामञ्ञेन ‘‘उद्धच्चनीवरण’’न्ति गहेत्वापि तं अत्तनो विसयविसेसेन पकासेतुं ‘‘उद्धच्चसहगते चित्तुप्पादे उप्पज्जती’’ति आह। एवञ्च पकासनं विसयविसेसेसु लोभदोमनस्ससहगतससङ्खारिकविचिकिच्छुद्धच्चसहगतेसु पञ्च नीवरणानि ववत्थपेत्वा तेसं ब्यापकभावेन छट्ठं पकासेतुं कतन्ति वेदितब्बं।
Yadi uddhaccaṃ sabbākusale uppajjati, kasmā vuttaṃ ‘‘uddhaccanīvaraṇaṃ uddhaccasahagate cittuppāde uppajjatī’’ti? Suttante vuttesu pañcasu nīvaraṇesu aññanīvaraṇarahitassa uddhaccassa visayavisesadassanatthaṃ. Chaṭṭhaṃ pana nīvaraṇaṃ abhidhamme itarehi sahagatanti tassa aññanīvaraṇarahitassa na koci visayaviseso atthi, attanā sahagatehi vinā uppajjanaṭṭhānābhāvā tadupalakkhitassa cittuppādassa abhāvā ca nattheva visayaviseso, tasmā ‘‘taṃ sabbākusale uppajjatī’’ti vuttaṃ. Uddhaccasahagato pana vuttacittuppādo sesadhammānaṃ uddhaccānuvattanabhāvena tadupalakkhito uddhaccassa visayaviseso, tasmā sabbākusale uppajjamānaṃ uddhaccaṃ sāmaññena ‘‘uddhaccanīvaraṇa’’nti gahetvāpi taṃ attano visayavisesena pakāsetuṃ ‘‘uddhaccasahagate cittuppāde uppajjatī’’ti āha. Evañca pakāsanaṃ visayavisesesu lobhadomanassasahagatasasaṅkhārikavicikicchuddhaccasahagatesu pañca nīvaraṇāni vavatthapetvā tesaṃ byāpakabhāvena chaṭṭhaṃ pakāsetuṃ katanti veditabbaṃ.
केचि पन ‘‘उद्धच्चसहगतेति सामञ्ञेन सब्बं उद्धच्चं ‘उद्धच्च’न्ति गहेत्वा तेन सहगते चित्तुप्पादे’’ति वदन्ति, अयं पनत्थो न बहुमतो द्वादसमचित्तुप्पादस्स विय सब्बाकुसलचित्तुप्पादानं उद्धच्चेन अनुपलक्खितत्ता, सति च उपलक्खितत्ते ‘‘अट्ठसु लोभसहगतेसू’’तिआदीसु विय अञ्ञेसं चित्तुप्पादानं निवत्तनत्थं ‘‘द्वादससु उद्धच्चसहगतेसू’’ति वत्तब्बत्ता। उद्धच्चानुपलक्खितत्ता पन सब्बाकुसलानं अविज्जानीवरणं विय इदम्पि ‘‘सब्बाकुसलेसु उप्पज्जती’’ति वत्तब्बं सिया, न पन वुत्तं, तस्मा वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। यस्मा च अविज्जानीवरणं विय उद्धच्चनीवरणञ्च सब्बाकुसलेसु उप्पज्जति, तस्मा निक्खेपकण्डे ‘‘कामच्छन्दनीवरणं उद्धच्चनीवरणेन नीवरणञ्चेव नीवरणसम्पयुत्तञ्चा’’तिआदि वुत्तं। तेन एकस्मिंयेव चित्तुप्पादे उद्धच्चनीवरणं उप्पज्जतीति अग्गहेत्वा अधिप्पायो मग्गितब्बोति।
Keci pana ‘‘uddhaccasahagateti sāmaññena sabbaṃ uddhaccaṃ ‘uddhacca’nti gahetvā tena sahagate cittuppāde’’ti vadanti, ayaṃ panattho na bahumato dvādasamacittuppādassa viya sabbākusalacittuppādānaṃ uddhaccena anupalakkhitattā, sati ca upalakkhitatte ‘‘aṭṭhasu lobhasahagatesū’’tiādīsu viya aññesaṃ cittuppādānaṃ nivattanatthaṃ ‘‘dvādasasu uddhaccasahagatesū’’ti vattabbattā. Uddhaccānupalakkhitattā pana sabbākusalānaṃ avijjānīvaraṇaṃ viya idampi ‘‘sabbākusalesu uppajjatī’’ti vattabbaṃ siyā, na pana vuttaṃ, tasmā vuttanayeneva attho veditabbo. Yasmā ca avijjānīvaraṇaṃ viya uddhaccanīvaraṇañca sabbākusalesu uppajjati, tasmā nikkhepakaṇḍe ‘‘kāmacchandanīvaraṇaṃ uddhaccanīvaraṇena nīvaraṇañceva nīvaraṇasampayuttañcā’’tiādi vuttaṃ. Tena ekasmiṃyeva cittuppāde uddhaccanīvaraṇaṃ uppajjatīti aggahetvā adhippāyo maggitabboti.
किलेसगोच्छके लोभादीनि दस किलेसवत्थूनि इमिना अनुक्कमेन इधेव अभिधम्मे आगतानि। तस्मा इधेव वुत्तस्स उद्धच्चकिलेसस्स अत्तना सह वुत्तेहि किलेसेहि रहितस्स विसयविसेसो नत्थीति विसयविसेसेन पकासनं अकत्वा ‘‘उद्धच्चञ्च अहिरिकञ्च अनोत्तप्पञ्च सब्बाकुसलेसु उप्पज्जती’’ति वुत्तं। किलेसा चेव संकिलिट्ठपदनिद्देसे यस्मा संकिलिट्ठपदं किलेससम्पयुत्तपदेन असमानत्थं केवलं मलेन उपतापिततं विबाधिततञ्च दीपेति , तस्मा किलेसा चेव किलेससम्पयुत्तपदनिद्देसेन समानं निद्देसं अकत्वा ‘‘तेव किलेसा किलेसा चेव संकिलिट्ठा चा’’ति वुत्तं।
Kilesagocchake lobhādīni dasa kilesavatthūni iminā anukkamena idheva abhidhamme āgatāni. Tasmā idheva vuttassa uddhaccakilesassa attanā saha vuttehi kilesehi rahitassa visayaviseso natthīti visayavisesena pakāsanaṃ akatvā ‘‘uddhaccañca ahirikañca anottappañca sabbākusalesu uppajjatī’’ti vuttaṃ. Kilesā ceva saṃkiliṭṭhapadaniddese yasmā saṃkiliṭṭhapadaṃ kilesasampayuttapadena asamānatthaṃ kevalaṃ malena upatāpitataṃ vibādhitatañca dīpeti , tasmā kilesā ceva kilesasampayuttapadaniddesena samānaṃ niddesaṃ akatvā ‘‘teva kilesā kilesā ceva saṃkiliṭṭhā cā’’ti vuttaṃ.
१५७७. द्वे तयो किलेसाति एत्थ ‘‘द्वे तयोति हेतुगोच्छकादीसु वुत्ताधिकारवसेन रुळ्हिया वुत्त’’न्ति केचि वदन्ति। यदि अत्थं अनपेक्खित्वा रुळ्हिया वुच्चेय्य, गन्थगोच्छके च ‘‘यत्थ द्वे तयो गन्था एकतो उप्पज्जन्ती’’ति वत्तब्बं सिया। यञ्च वदन्ति ‘‘यत्थ द्वे तयो अञ्ञेहि एकतो उप्पज्जन्तीति इमस्सत्थस्स सम्भवतो एकतो-सद्दो किलेसगोच्छके सात्थको, न हेतुगोच्छकादीसु तेन विनापि अधिप्पायविजाननतो’’ति, तम्पि न, हेतुगोच्छकादीसुपि नानाउप्पत्तियं हेतू चेव हेतुसम्पयुत्तादिग्गहणनिवारणत्थत्ता एकतो-सद्दस्स, तस्मा रुळ्हीअन्वत्थकथारोपनञ्च वज्जेत्वा यथावुत्तेनेव नयेन अत्थो वेदितब्बोति। लोभो छधातिआदिना लोभपटिघमोहानं अञ्ञेहि एकतो उप्पत्तिदस्सनेनेव तेसम्पि लोभादीहि एकतो उप्पत्ति दस्सिताति वेदितब्बा। सेसं उत्तानत्थमेवाति।
1577. Dve tayo kilesāti ettha ‘‘dve tayoti hetugocchakādīsu vuttādhikāravasena ruḷhiyā vutta’’nti keci vadanti. Yadi atthaṃ anapekkhitvā ruḷhiyā vucceyya, ganthagocchake ca ‘‘yattha dve tayo ganthā ekato uppajjantī’’ti vattabbaṃ siyā. Yañca vadanti ‘‘yattha dve tayo aññehi ekato uppajjantīti imassatthassa sambhavato ekato-saddo kilesagocchake sātthako, na hetugocchakādīsu tena vināpi adhippāyavijānanato’’ti, tampi na, hetugocchakādīsupi nānāuppattiyaṃ hetū ceva hetusampayuttādiggahaṇanivāraṇatthattā ekato-saddassa, tasmā ruḷhīanvatthakathāropanañca vajjetvā yathāvutteneva nayena attho veditabboti. Lobho chadhātiādinā lobhapaṭighamohānaṃ aññehi ekato uppattidassaneneva tesampi lobhādīhi ekato uppatti dassitāti veditabbā. Sesaṃ uttānatthamevāti.
अट्ठकथाकण्डवण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhakathākaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
चत्तारि च सहस्सानि, पुन तीणि सतानि च।
Cattāri ca sahassāni, puna tīṇi satāni ca;
अट्ठसालिनिया एते, पदा लीनत्थजोतका॥
Aṭṭhasāliniyā ete, padā līnatthajotakā.
धम्ममित्तोति नामेन, सक्कच्चं अभियाचितो।
Dhammamittoti nāmena, sakkaccaṃ abhiyācito;
आनन्दोइति नामेन, कता गन्था सुबुद्धिनाति॥
Ānandoiti nāmena, katā ganthā subuddhināti.
इति अट्ठसालिनिया लीनत्थपदवण्णना
Iti aṭṭhasāliniyā līnatthapadavaṇṇanā
धम्मसङ्गणी-मूलटीका समत्ता।
Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / दुकअत्थुद्धारो • Dukaatthuddhāro
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / दुकअत्थुद्धारवण्णना • Dukaatthuddhāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / दुकअत्थुद्धारवण्णना • Dukaatthuddhāravaṇṇanā
