| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
दुकअत्थुद्धारवण्णना
Dukaatthuddhāravaṇṇanā
१४७३. अञ्ञथाति वुत्तप्पकारस्स दस्सने। वुत्तप्पकारस्स दस्सनतो एव हि अट्ठकथायं ससङ्खारिकानं थिनमिद्धविरहे असङ्खारिकसदिसी योजना न दस्सिता। भवरागादीसूति भवरागमूलिकादीसु योजनासु।
1473. Aññathāti vuttappakārassa dassane. Vuttappakārassa dassanato eva hi aṭṭhakathāyaṃ sasaṅkhārikānaṃ thinamiddhavirahe asaṅkhārikasadisī yojanā na dassitā. Bhavarāgādīsūti bhavarāgamūlikādīsu yojanāsu.
१५११. द्वेति उद्धच्चाविज्जानीवरणानि। तीणीति कामच्छन्दब्यापादविचिकिच्छासु एकेकेन उद्धच्चाविज्जानीवरणानि। द्वे वा तीणि वाति पाळियं वा-सद्दस्स लुत्तनिद्दिट्ठतं आह। अथ वा निपातसद्दसन्निधानेपि नामपदादीहि एव समुच्चयादिअत्थो वुच्चति, न निपातपदेहि तेसं अवाचकत्ताति अन्तरेनपि निपातपदं अयमत्थो लब्भति। तथा वचनिच्छाय सम्भवो एव हेत्थ पमाणन्ति पाळियं ‘‘द्वे तीणी’’ति वुत्तं। यत्थ सहुप्पत्तीतिआदिना ‘‘द्वे तीणी’’ति लक्खणवचनन्ति सब्बसाधारणमत्थमाह। तथा हि ‘‘एवञ्च कत्वा किलेसगोच्छके चा’’ति वुत्तं। तस्सायमधिप्पायो – किलेसद्वयसहितस्सेव चित्तुप्पादस्स अभावेपि पाळियं द्विग्गहणं कतं, किलेसानञ्च सम्भवन्तानं सब्बेसं सरूपेन गहणं न कतन्ति द्वे तयोति लक्खणकरणन्ति विञ्ञायतीति।
1511. Dveti uddhaccāvijjānīvaraṇāni. Tīṇīti kāmacchandabyāpādavicikicchāsu ekekena uddhaccāvijjānīvaraṇāni. Dve vā tīṇi vāti pāḷiyaṃ vā-saddassa luttaniddiṭṭhataṃ āha. Atha vā nipātasaddasannidhānepi nāmapadādīhi eva samuccayādiattho vuccati, na nipātapadehi tesaṃ avācakattāti antarenapi nipātapadaṃ ayamattho labbhati. Tathā vacanicchāya sambhavo eva hettha pamāṇanti pāḷiyaṃ ‘‘dve tīṇī’’ti vuttaṃ. Yatthasahuppattītiādinā ‘‘dve tīṇī’’ti lakkhaṇavacananti sabbasādhāraṇamatthamāha. Tathā hi ‘‘evañca katvā kilesagocchake cā’’ti vuttaṃ. Tassāyamadhippāyo – kilesadvayasahitasseva cittuppādassa abhāvepi pāḷiyaṃ dviggahaṇaṃ kataṃ, kilesānañca sambhavantānaṃ sabbesaṃ sarūpena gahaṇaṃ na katanti dve tayoti lakkhaṇakaraṇanti viññāyatīti.
यदि सब्बाकुसले उप्पज्जनकस्सपि उद्धच्चस्स एको एव चित्तुप्पादो विसयभावेन वुच्चति, अविज्जानीवरणस्सपि तथा वत्तब्बन्ति अधिप्पायेन ‘‘कस्मा वुत्त’’न्तिआदिना चोदेति। इतरो उद्धच्चनीवरणस्सेव तथा वत्तब्बतं अविज्जानीवरणस्स तथा वत्तब्बताभावञ्च दस्सेतुं ‘‘सुत्तन्ते’’तिआदिमाह। तत्थ सुत्तन्ते वुत्तेसु पञ्चसु नीवरणेसूति उद्धच्चसहगते उद्धच्चस्स अविज्जानीवरणेन नीवरणसहिततं आसङ्कित्वा वुत्तं। ननु च सुत्तन्तेपि ‘‘अविज्जानीवरणानं सत्तान’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.१२४) अविज्जा ‘‘नीवरण’’न्ति वुत्ताति? सच्चमेतं, झानङ्गानं पटिपक्खभावेन पन सुत्तन्ते बहुलं कामच्छन्दादयो पञ्चेव नीवरणानि वुत्तानीति येभुय्यवुत्तिवसेन एतं वुत्तन्ति दट्ठब्बं।
Yadi sabbākusale uppajjanakassapi uddhaccassa eko eva cittuppādo visayabhāvena vuccati, avijjānīvaraṇassapi tathā vattabbanti adhippāyena ‘‘kasmā vutta’’ntiādinā codeti. Itaro uddhaccanīvaraṇasseva tathā vattabbataṃ avijjānīvaraṇassa tathā vattabbatābhāvañca dassetuṃ ‘‘suttante’’tiādimāha. Tattha suttante vuttesu pañcasu nīvaraṇesūti uddhaccasahagate uddhaccassa avijjānīvaraṇena nīvaraṇasahitataṃ āsaṅkitvā vuttaṃ. Nanu ca suttantepi ‘‘avijjānīvaraṇānaṃ sattāna’’ntiādīsu (saṃ. ni. 2.124) avijjā ‘‘nīvaraṇa’’nti vuttāti? Saccametaṃ, jhānaṅgānaṃ paṭipakkhabhāvena pana suttante bahulaṃ kāmacchandādayo pañceva nīvaraṇāni vuttānīti yebhuyyavuttivasena etaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ.
केचि पन ‘‘यथा निक्खेपकण्डे कुसलपटिपक्खभूतानि दुब्बलानिपि नीवरणानि पट्ठाने विय दस्सितानि। तथा हि पट्ठाने (पट्ठा॰ ३.८.१) ‘नीवरणं धम्मं पटिच्च नीवरणो धम्मो उप्पज्जति न पुरेजातपच्चया। अरूपे कामच्छन्दनीवरणं पटिच्च थिनमिद्धनीवरणं उद्धच्चनीवरण’न्तिआदि वुत्तं, न एवं अट्ठकथाकण्डे। अट्ठकथाकण्डे पन झानपटिपक्खभूतानियेव नीवरणानि निद्दिट्ठानीति ‘उद्धच्चनीवरणं उद्धच्चसहगते चित्तुप्पादे उप्पज्जती’ति वुत्तं। अट्ठकथायं पन उद्धच्चनीवरणस्स कामच्छन्दादीहि एकतो उप्पत्तिदस्सनं निक्खेपकण्डानुसारेन कतं एकतो उप्पत्तिया पभेददस्सनत्थं। तत्थ हि पाळियंयेव तानि वित्थारतो वुत्तानी’’ति वदन्ति। अयञ्च वादो ‘‘उद्धच्चनीवरणं उद्धच्चसहगते चित्तुप्पादे उप्पज्जती’’ति इदमेव वचनं ञापकन्ति कत्वा वुत्तो। अञ्ञथा अविज्जानीवरणं विय वत्तब्बं सिया। न ति इतो अञ्ञं परियुट्ठानपट्ठायीनियेव नीवरणानि अत्थुद्धारकण्डे अधिप्पेतानीति इमस्स अत्थस्स साधकं वचनं अत्थि, इदं वचनं द्वेतीणिवचनस्स सामञ्ञेन सब्बनीवरणसङ्गाहकत्ता यथावुत्तवचनस्स विसयविसेसप्पकासनसङ्खातेन पयोजनन्तरेन वुत्तभावस्स दस्सितत्ता च ञापकं न भवतीति दिस्सति, तस्मा विचारेत्वा गहेतब्बं।
Keci pana ‘‘yathā nikkhepakaṇḍe kusalapaṭipakkhabhūtāni dubbalānipi nīvaraṇāni paṭṭhāne viya dassitāni. Tathā hi paṭṭhāne (paṭṭhā. 3.8.1) ‘nīvaraṇaṃ dhammaṃ paṭicca nīvaraṇo dhammo uppajjati na purejātapaccayā. Arūpe kāmacchandanīvaraṇaṃ paṭicca thinamiddhanīvaraṇaṃ uddhaccanīvaraṇa’ntiādi vuttaṃ, na evaṃ aṭṭhakathākaṇḍe. Aṭṭhakathākaṇḍe pana jhānapaṭipakkhabhūtāniyeva nīvaraṇāni niddiṭṭhānīti ‘uddhaccanīvaraṇaṃ uddhaccasahagate cittuppāde uppajjatī’ti vuttaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana uddhaccanīvaraṇassa kāmacchandādīhi ekato uppattidassanaṃ nikkhepakaṇḍānusārena kataṃ ekato uppattiyā pabhedadassanatthaṃ. Tattha hi pāḷiyaṃyeva tāni vitthārato vuttānī’’ti vadanti. Ayañca vādo ‘‘uddhaccanīvaraṇaṃ uddhaccasahagate cittuppāde uppajjatī’’ti idameva vacanaṃ ñāpakanti katvā vutto. Aññathā avijjānīvaraṇaṃ viya vattabbaṃ siyā. Na ti ito aññaṃ pariyuṭṭhānapaṭṭhāyīniyeva nīvaraṇāni atthuddhārakaṇḍe adhippetānīti imassa atthassa sādhakaṃ vacanaṃ atthi, idaṃ vacanaṃ dvetīṇivacanassa sāmaññena sabbanīvaraṇasaṅgāhakattā yathāvuttavacanassa visayavisesappakāsanasaṅkhātena payojanantarena vuttabhāvassa dassitattā ca ñāpakaṃ na bhavatīti dissati, tasmā vicāretvā gahetabbaṃ.
अग्गहेत्वाति यथारुतवसेनेव अत्थं अग्गहेत्वा यथा निक्खेपकण्डपट्ठानादीहि न इमिस्सा पाळिया विरोधो होति, एवं अधिप्पायो गवेसितब्बोति यथावुत्तमेवत्थं निगमेति।
Aggahetvāti yathārutavaseneva atthaṃ aggahetvā yathā nikkhepakaṇḍapaṭṭhānādīhi na imissā pāḷiyā virodho hoti, evaṃ adhippāyo gavesitabboti yathāvuttamevatthaṃ nigameti.
१५७७. तेसन्ति लोभादितो अञ्ञेसं। दस्सिताति कथं दस्सिता? मानो ताव लोभमोहउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहथिनउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, तथा दिट्ठि, विचिकिच्छा मोहउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, थिनं लोभमोहदिट्ठिउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहमानउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, दोसमोहउद्धच्चअहिरिकानोत्तप्पेहि, उद्धच्चं लोभमोहदिट्ठिअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहदिट्ठिथिनअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहमानअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहमानथिनअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहथिनअहिरिकानोत्तप्पेहि, लोभमोहअहिरिकानोत्तप्पेहि, दोसमोहअहिरिकानोत्तप्पेहि, दोसमोहथिनअहिरिकानोत्तप्पेहि, मोहविचिकिच्छाअहिरिकानोत्तप्पेहि, मोहअहिरिकानोत्तप्पेहि एकतो उप्पज्जति।
1577. Tesanti lobhādito aññesaṃ. Dassitāti kathaṃ dassitā? Māno tāva lobhamohauddhaccaahirikānottappehi, lobhamohathinauddhaccaahirikānottappehi, tathā diṭṭhi, vicikicchā mohauddhaccaahirikānottappehi, thinaṃ lobhamohadiṭṭhiuddhaccaahirikānottappehi, lobhamohamānauddhaccaahirikānottappehi, lobhamohauddhaccaahirikānottappehi, dosamohauddhaccaahirikānottappehi, uddhaccaṃ lobhamohadiṭṭhiahirikānottappehi, lobhamohadiṭṭhithinaahirikānottappehi, lobhamohamānaahirikānottappehi, lobhamohamānathinaahirikānottappehi, lobhamohathinaahirikānottappehi, lobhamohaahirikānottappehi, dosamohaahirikānottappehi, dosamohathinaahirikānottappehi, mohavicikicchāahirikānottappehi, mohaahirikānottappehi ekato uppajjati.
यथा च उद्धच्चं, एवं अहिरिकानोत्तप्पानि च योजेत्वा वेदितब्बानि। कथं? अहिरिकं लोभमोहदिट्ठिउद्धच्चानोत्तप्पेहि, लोभमोहदिट्ठिथिनउद्धच्चानोत्तप्पेहि, लोभमोहमानउद्धच्चानोत्तप्पेहि, लोभमोहमानथिनउद्धच्चानोत्तप्पेहि, लोभमोहथिनउद्धच्चानोत्तप्पेहि, लोभमोहउद्धच्चानोत्तप्पेहि, दोसमोहउद्धच्चानोत्तप्पेहि, दोसमोहथिनउद्धच्चानोत्तप्पेहि, मोहविचिकिच्छाउद्धच्चानोत्तप्पेहि , मोहउद्धच्चानोत्तप्पेहि च एकतो उप्पज्जति। अनोत्तप्पं लोभमोहदिट्ठिउद्धच्चाहिरिकेहि, लोभमोहदिट्ठिथिनउद्धच्चाहिरिकेहि, लोभमोहमानउद्धच्चाहिरिकेहि, लोभमोहमानथिनउद्धच्चाहिरिकेहि, लोभमोहथिनउद्धच्चाहिरिकेहि, लोभमोहउद्धच्चाहिरिकेहि, दोसमोहउद्धच्चाहिरिकेहि, दोसमोहथिनउद्धच्चाहिरिकेहि, मोहविचिकिच्छाउद्धच्चाहिरिकेहि , मोहउद्धच्चाहिरिकेहि च एकतो उप्पज्जतीति एवमेत्थ मानादीनम्पि एकतो उप्पत्ति वेदितब्बा। सेसं उत्तानत्थमेव।
Yathā ca uddhaccaṃ, evaṃ ahirikānottappāni ca yojetvā veditabbāni. Kathaṃ? Ahirikaṃ lobhamohadiṭṭhiuddhaccānottappehi, lobhamohadiṭṭhithinauddhaccānottappehi, lobhamohamānauddhaccānottappehi, lobhamohamānathinauddhaccānottappehi, lobhamohathinauddhaccānottappehi, lobhamohauddhaccānottappehi, dosamohauddhaccānottappehi, dosamohathinauddhaccānottappehi, mohavicikicchāuddhaccānottappehi , mohauddhaccānottappehi ca ekato uppajjati. Anottappaṃ lobhamohadiṭṭhiuddhaccāhirikehi, lobhamohadiṭṭhithinauddhaccāhirikehi, lobhamohamānauddhaccāhirikehi, lobhamohamānathinauddhaccāhirikehi, lobhamohathinauddhaccāhirikehi, lobhamohauddhaccāhirikehi, dosamohauddhaccāhirikehi, dosamohathinauddhaccāhirikehi, mohavicikicchāuddhaccāhirikehi , mohauddhaccāhirikehi ca ekato uppajjatīti evamettha mānādīnampi ekato uppatti veditabbā. Sesaṃ uttānatthameva.
अट्ठकथाकण्डवण्णना निट्ठिता।
Aṭṭhakathākaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
इति धम्मसङ्गणीमूलटीकाय लीनत्थपदवण्णना
Iti dhammasaṅgaṇīmūlaṭīkāya līnatthapadavaṇṇanā
धम्मसङ्गणी-अनुटीका समत्ता।
Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / दुकअत्थुद्धारो • Dukaatthuddhāro
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / दुकअत्थुद्धारवण्णना • Dukaatthuddhāravaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / दुकअत्थुद्धारवण्णना • Dukaatthuddhāravaṇṇanā
