| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
दुकमातिकापदवण्णना
Dukamātikāpadavaṇṇanā
१-६. दुकमातिकायं पन तिकेसु अनागतपदवण्णनंयेव करिस्साम। हेतुगोच्छके ताव हेतुधम्माति मूलट्ठेन हेतुसङ्खाता धम्मा। हेतू धम्मातिपि पाठो। न हेतूति तेसंयेव पटिक्खेपवचनं। सम्पयोगतो पवत्तेन सह हेतुनाति सहेतुका। तथेव पवत्तो नत्थि एतेसं हेतूति अहेतुका। एकुप्पादादिताय हेतुना सम्पयुत्ताति हेतुसम्पयुत्ता। हेतुना विप्पयुत्ताति हेतुविप्पयुत्ता। इमेसं द्विन्नम्पि दुकानं किञ्चापि अत्थतो नानत्तं नत्थि, देसनाविलासेन पन तथा बुज्झन्तानं वा पुग्गलानं अज्झासयवसेन वुत्ता। ततो परं पठमदुकं दुतियततियेहि सद्धिं योजेत्वा तेसं ‘हेतू न हेतू’तिआदीनं पदानं वसेन यथासम्भवतो अपरेपि तयो दुका वुत्ता। तत्थ यथेव ‘हेतू चेव धम्मा सहेतुका चा’ति एतं सम्भवति, तथा ‘हेतू चेव धम्मा अहेतुका चा’ति इदम्पि। यथा च ‘सहेतुका चेव धम्मा न च हेतू’ति एतं सम्भवति, तथा ‘अहेतुका चेव धम्मा न च हेतू’ति इदम्पि। हेतुसम्पयुत्तदुकेन सद्धिं योजनायपि एसेव नयो।
1-6. Dukamātikāyaṃ pana tikesu anāgatapadavaṇṇanaṃyeva karissāma. Hetugocchake tāva hetudhammāti mūlaṭṭhena hetusaṅkhātā dhammā. Hetū dhammātipi pāṭho. Nahetūti tesaṃyeva paṭikkhepavacanaṃ. Sampayogato pavattena saha hetunāti sahetukā. Tatheva pavatto natthi etesaṃ hetūti ahetukā. Ekuppādāditāya hetunā sampayuttāti hetusampayuttā. Hetunā vippayuttāti hetuvippayuttā. Imesaṃ dvinnampi dukānaṃ kiñcāpi atthato nānattaṃ natthi, desanāvilāsena pana tathā bujjhantānaṃ vā puggalānaṃ ajjhāsayavasena vuttā. Tato paraṃ paṭhamadukaṃ dutiyatatiyehi saddhiṃ yojetvā tesaṃ ‘hetū na hetū’tiādīnaṃ padānaṃ vasena yathāsambhavato aparepi tayo dukā vuttā. Tattha yatheva ‘hetū ceva dhammā sahetukā cā’ti etaṃ sambhavati, tathā ‘hetū ceva dhammā ahetukā cā’ti idampi. Yathā ca ‘sahetukā ceva dhammā na ca hetū’ti etaṃ sambhavati, tathā ‘ahetukā ceva dhammā na ca hetū’ti idampi. Hetusampayuttadukena saddhiṃ yojanāyapi eseva nayo.
तत्र यदेतं ‘न हेतू धम्मा सहेतुकापि अहेतुकापी’ति सिद्धे, ‘न हेतू खो पन धम्मा’ति अतिरित्तं ‘खो पना’ति पदं वुत्तं, तस्स वसेन अयं अतिरेकत्थो सङ्गहितोति वेदितब्बो। कथं? न केवलं ‘न हेतु धम्मा अथ खो अञ्ञेपि न च सहेतुकापि अहेतुकापि इच्चेव, अथ खो अञ्ञथापीति। इदं वुत्तं होति – यथेव हि ‘न हेतू धम्मा सहेतुकापि अहेतुकापि’, एवं ‘हेतू धम्मा सहेतुकापि अहेतुकापि’। यथा च ‘न हेतू धम्मा सहेतुकापि अहेतुकापि’, एवं ‘न हेतू धम्मा हेतुसम्पयुत्तापि हेतुविप्पयुत्तापी’ति।
Tatra yadetaṃ ‘na hetū dhammā sahetukāpi ahetukāpī’ti siddhe, ‘na hetū kho pana dhammā’ti atirittaṃ ‘kho panā’ti padaṃ vuttaṃ, tassa vasena ayaṃ atirekattho saṅgahitoti veditabbo. Kathaṃ? Na kevalaṃ ‘na hetu dhammā atha kho aññepi na ca sahetukāpi ahetukāpi icceva, atha kho aññathāpīti. Idaṃ vuttaṃ hoti – yatheva hi ‘na hetū dhammā sahetukāpi ahetukāpi’, evaṃ ‘hetū dhammā sahetukāpi ahetukāpi’. Yathā ca ‘na hetū dhammā sahetukāpi ahetukāpi’, evaṃ ‘na hetū dhammā hetusampayuttāpi hetuvippayuttāpī’ti.
७-१३. चूळन्तरदुकेसु अत्तनो निप्फादकेन सह पच्चयेनाति सप्पच्चया। नत्थि एतेसं उप्पादे वा ठितियं वा पच्चयोति अप्पच्चया। पच्चयेहि समागन्त्वा कताति सङ्खता। न सङ्खताति असङ्खता। अविनिब्भोगवसेन रूपं एतेसं अत्थीति रूपिनो। तथाविधं नत्थि एतेसं रूपन्ति अरूपिनो। रुप्पनलक्खणं वा रूपं; तं एतेसं अत्थीति रूपिनो। न रूपिनो अरूपिनो। लोकिया धम्माति लोको वुच्चति लुज्जनपलुज्जनट्ठेन वट्टं; तस्मिं परियापन्नभावेन लोके नियुत्ताति लोकिया। ततो उत्तिण्णाति उत्तरा; लोके अपरियापन्नभावेन लोकतो उत्तराति लोकुत्तरा। केनचि विञ्ञेय्याति चक्खुविञ्ञाणादीसु केनचि एकेन चक्खुविञ्ञाणेन वा सोतविञ्ञाणेन वा विजानितब्बा। केनचि न विञ्ञेय्याति तेनेव चक्खुविञ्ञाणेन वा सोतविञ्ञाणेन वा न विजानितब्बा। एवं सन्ते द्विन्नम्पि पदानं अत्थनानत्ततो दुको होति।
7-13. Cūḷantaradukesu attano nipphādakena saha paccayenāti sappaccayā. Natthi etesaṃ uppāde vā ṭhitiyaṃ vā paccayoti appaccayā. Paccayehi samāgantvā katāti saṅkhatā. Na saṅkhatāti asaṅkhatā. Avinibbhogavasena rūpaṃ etesaṃ atthīti rūpino. Tathāvidhaṃ natthi etesaṃ rūpanti arūpino. Ruppanalakkhaṇaṃ vā rūpaṃ; taṃ etesaṃ atthīti rūpino. Na rūpino arūpino. Lokiyā dhammāti loko vuccati lujjanapalujjanaṭṭhena vaṭṭaṃ; tasmiṃ pariyāpannabhāvena loke niyuttāti lokiyā. Tato uttiṇṇāti uttarā; loke apariyāpannabhāvena lokato uttarāti lokuttarā. Kenaci viññeyyāti cakkhuviññāṇādīsu kenaci ekena cakkhuviññāṇena vā sotaviññāṇena vā vijānitabbā. Kenaci na viññeyyāti teneva cakkhuviññāṇena vā sotaviññāṇena vā na vijānitabbā. Evaṃ sante dvinnampi padānaṃ atthanānattato duko hoti.
१४-१९. आसवगोच्छके आसवन्तीति आसवा। चक्खुतोपि…पे॰… मनतोपि सन्दन्ति पवत्तन्तीति वुत्तं होति। धम्मतो याव गोत्रभुं, ओकासतो याव भवग्गं सवन्तीति वा आसवा। एते धम्मे एतञ्च ओकासं अन्तोकरित्वा पवत्तन्तीति अत्थो। अन्तोकरणत्थो हि अयं ‘आ’कारो। चिरपारिवासियट्ठेन मदिरादयो आसवा। आसवा वियातिपि आसवा। लोकस्मिञ्हि चिरपारिवासिका मदिरादयो आसवाति वुच्चन्ति। यदि च चिरपारिवासियट्ठेन आसवा, एतेयेव भवितुमरहन्ति। वुत्तञ्हेतं – ‘‘पुरिमा, भिक्खवे, कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय, इतो पुब्बे अविज्जा नाहोसी’’तिआदि (अ॰ नि॰ १०.६१)। आयतं वा संसारदुक्खं सवन्ति पसवन्तीतिपि आसवा। ततो अञ्ञे नो आसवा नाम। अत्तानं आरम्मणं कत्वा पवत्तेहि सह आसवेहीति सासवा। एवं पवत्तमाना नत्थि एतेसं आसवाति अनासवा। सेसं हेतुगोच्छके वुत्तनयेन वेदितब्बं। अयं पन विसेसो – यथा तत्थ ‘न हेतू खो पन धम्मा सहेतुकापि अहेतुकापीति अयं ओसानदुको पठमदुकस्स दुतियपदं आदिम्हि ठपेत्वा वुत्तो, एवं इध ‘नो आसवा खो पन धम्मा सासवापि अनासवापी’ति न वुत्तो। किञ्चापि न वुत्तो, अथ खो अयञ्च अञ्ञो च भेदो तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
14-19. Āsavagocchake āsavantīti āsavā. Cakkhutopi…pe… manatopi sandanti pavattantīti vuttaṃ hoti. Dhammato yāva gotrabhuṃ, okāsato yāva bhavaggaṃ savantīti vā āsavā. Ete dhamme etañca okāsaṃ antokaritvā pavattantīti attho. Antokaraṇattho hi ayaṃ ‘ā’kāro. Cirapārivāsiyaṭṭhena madirādayo āsavā. Āsavā viyātipi āsavā. Lokasmiñhi cirapārivāsikā madirādayo āsavāti vuccanti. Yadi ca cirapārivāsiyaṭṭhena āsavā, eteyeva bhavitumarahanti. Vuttañhetaṃ – ‘‘purimā, bhikkhave, koṭi na paññāyati avijjāya, ito pubbe avijjā nāhosī’’tiādi (a. ni. 10.61). Āyataṃ vā saṃsāradukkhaṃ savanti pasavantītipi āsavā. Tato aññe no āsavā nāma. Attānaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattehi saha āsavehīti sāsavā. Evaṃ pavattamānā natthi etesaṃ āsavāti anāsavā. Sesaṃ hetugocchake vuttanayena veditabbaṃ. Ayaṃ pana viseso – yathā tattha ‘na hetū kho pana dhammā sahetukāpi ahetukāpīti ayaṃ osānaduko paṭhamadukassa dutiyapadaṃ ādimhi ṭhapetvā vutto, evaṃ idha ‘no āsavā kho pana dhammā sāsavāpi anāsavāpī’ti na vutto. Kiñcāpi na vutto, atha kho ayañca añño ca bhedo tattha vuttanayeneva veditabbo.
२०-२५. संयोजनगोच्छके यस्स संविज्जन्ति, तं पुग्गलं वट्टस्मिं संयोजेन्ति बन्धन्तीति संयोजना। ततो अञ्ञे नो संयोजना नाम। आरम्मणभावं उपगन्त्वा संयोजनसम्बन्धने संयोजनानं हिताति संयोजनिया। संयोजनस्स आरम्मणपच्चयभूतानं एतं अधिवचनं। न संयोजनिया असंयोजनिया। सेसं हेतुगोच्छके वुत्तनयेनेव योजेतब्बं।
20-25. Saṃyojanagocchake yassa saṃvijjanti, taṃ puggalaṃ vaṭṭasmiṃ saṃyojenti bandhantīti saṃyojanā. Tato aññe no saṃyojanā nāma. Ārammaṇabhāvaṃ upagantvā saṃyojanasambandhane saṃyojanānaṃ hitāti saṃyojaniyā. Saṃyojanassa ārammaṇapaccayabhūtānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Na saṃyojaniyā asaṃyojaniyā. Sesaṃ hetugocchake vuttanayeneva yojetabbaṃ.
२६-३१. गन्थगोच्छके यस्स संविज्जन्ति तं चुतिपटिसन्धिवसेन वट्टस्मिं गन्थेन्ति घटेन्तीति गन्था। ततो अञ्ञे नो गन्था। आरम्मणकरणवसेन गन्थेहि गन्थितब्बाति गन्थनिया। सेसं हेतुगोच्छके वुत्तनयेनेव योजेतब्बं। यथा च इध, एवं इतो परेसुपि वुत्तावसेसं तत्थ तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं।
26-31. Ganthagocchake yassa saṃvijjanti taṃ cutipaṭisandhivasena vaṭṭasmiṃ ganthenti ghaṭentīti ganthā. Tato aññe no ganthā. Ārammaṇakaraṇavasena ganthehi ganthitabbāti ganthaniyā. Sesaṃ hetugocchake vuttanayeneva yojetabbaṃ. Yathā ca idha, evaṃ ito paresupi vuttāvasesaṃ tattha tattha vuttanayeneva veditabbaṃ.
३२-३७. ओघगोच्छके यस्स संविज्जन्ति तं वट्टस्मिंयेव ओहनन्ति ओसीदापेन्तीति ओघा। आरम्मणं कत्वा अतिक्कमनीयतो ओघेहि अतिक्कमितब्बाति ओघनिया। ओघानं आरम्मणधम्मा एव वेदितब्बा।
32-37. Oghagocchake yassa saṃvijjanti taṃ vaṭṭasmiṃyeva ohananti osīdāpentīti oghā. Ārammaṇaṃ katvā atikkamanīyato oghehi atikkamitabbāti oghaniyā. Oghānaṃ ārammaṇadhammā eva veditabbā.
३८-४३. योगगोच्छके वट्टस्मिं योजेन्तीति योगा। योगनिया ओघनिया विय वेदितब्बा।
38-43. Yogagocchake vaṭṭasmiṃ yojentīti yogā. Yoganiyā oghaniyā viya veditabbā.
४४-४९. नीवरणगोच्छके चित्तं नीवरन्ति परियोनन्धन्तीति नीवरणा। नीवरणिया संयोजनिया विय वेदितब्बा।
44-49. Nīvaraṇagocchake cittaṃ nīvaranti pariyonandhantīti nīvaraṇā. Nīvaraṇiyā saṃyojaniyā viya veditabbā.
५०-५४. परामासगोच्छके धम्मानं यथाभूतं अनिच्चादिआकारं अतिक्कमित्वा ‘निच्च’न्ति आदिवसेन पवत्तमाना परतो आमसन्तीति परामासा। परामासेहि आरम्मणकरणवसेन परामट्ठत्ता परामट्ठा।
50-54. Parāmāsagocchake dhammānaṃ yathābhūtaṃ aniccādiākāraṃ atikkamitvā ‘nicca’nti ādivasena pavattamānā parato āmasantīti parāmāsā. Parāmāsehi ārammaṇakaraṇavasena parāmaṭṭhattā parāmaṭṭhā.
५५-६८. महन्तरदुकेसु आरम्मणं अग्गहेत्वा अप्पवत्तितो सह आरम्मणेनाति सारम्मणा। नत्थि एतेसं आरम्मणन्ति अनारम्मणा। चिन्तनट्ठेन चित्ता, विचित्तट्ठेन वा चित्ता। अविप्पयोगवसेन चेतसि नियुत्ताति चेतसिका। निरन्तरभावूपगमनताय, उप्पादतो याव भङ्गा, चित्तेन संसट्ठाति चित्तसंसट्ठा। एकतो वत्तमानापि निरन्तरभावं अनुपगमनताय चित्तेन विसंसट्ठाति चित्तविसंसट्ठा। समुट्ठहन्ति एतेनाति समुट्ठानं। चित्तं समुट्ठानं एतेसन्ति चित्तसमुट्ठाना। सह भवन्तीति सहभुनो। चित्तेन सहभुनो चित्तसहभुनो। अनुपरिवत्तन्तीति अनुपरिवत्तिनो। किं अनुपरिवत्तन्ति? चित्तं। चित्तस्स अनुपरिवत्तिनो चित्तानुपरिवत्तिनो। चित्तसंसट्ठा च ते चित्तसमुट्ठाना चाति चित्तसंसट्ठसमुट्ठाना। चित्तसंसट्ठा च ते चित्तसमुट्ठाना च चित्तसहभुनो एव चाति चित्तसंसट्ठसमुट्ठानसहभुनो। चित्तसंसट्ठा च ते चित्तसमुट्ठाना च चित्तानुपरिवत्तिनो एव चाति चित्तसंसट्ठसमुट्ठानानुपरिवत्तिनो। सेसानि सब्बपदानि वुत्तपदानं पटिक्खेपवसेन वेदितब्बानि। अज्झत्तज्झत्तं सन्धाय अज्झत्तत्तिके वुत्तवसेन अज्झत्ताव अज्झत्तिका। ततो बहिभूताति बाहिरा। उपादियन्तेव भूतानि, न भूतानि विय उपादियन्तीति उपादा। न उपादियन्तेवाति नोउपादा।
55-68. Mahantaradukesu ārammaṇaṃ aggahetvā appavattito saha ārammaṇenāti sārammaṇā. Natthi etesaṃ ārammaṇanti anārammaṇā. Cintanaṭṭhena cittā, vicittaṭṭhena vā cittā. Avippayogavasena cetasi niyuttāti cetasikā. Nirantarabhāvūpagamanatāya, uppādato yāva bhaṅgā, cittena saṃsaṭṭhāti cittasaṃsaṭṭhā. Ekato vattamānāpi nirantarabhāvaṃ anupagamanatāya cittena visaṃsaṭṭhāti cittavisaṃsaṭṭhā. Samuṭṭhahanti etenāti samuṭṭhānaṃ. Cittaṃ samuṭṭhānaṃ etesanti cittasamuṭṭhānā. Saha bhavantīti sahabhuno. Cittena sahabhuno cittasahabhuno. Anuparivattantīti anuparivattino. Kiṃ anuparivattanti? Cittaṃ. Cittassa anuparivattino cittānuparivattino. Cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā cāti cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānā. Cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā ca cittasahabhuno eva cāti cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānasahabhuno. Cittasaṃsaṭṭhā ca te cittasamuṭṭhānā ca cittānuparivattino eva cāti cittasaṃsaṭṭhasamuṭṭhānānuparivattino. Sesāni sabbapadāni vuttapadānaṃ paṭikkhepavasena veditabbāni. Ajjhattajjhattaṃ sandhāya ajjhattattike vuttavasena ajjhattāva ajjhattikā. Tato bahibhūtāti bāhirā. Upādiyanteva bhūtāni, na bhūtāni viya upādiyantīti upādā. Na upādiyantevāti noupādā.
६९-७४. उपादानगोच्छके भुसं आदियन्तीति उपादाना; दळ्हग्गाहं गण्हन्तीति अत्थो। ततो अञ्ञे नोउपादाना।
69-74. Upādānagocchake bhusaṃ ādiyantīti upādānā; daḷhaggāhaṃ gaṇhantīti attho. Tato aññe noupādānā.
७५-८२. किलेसगोच्छके संकिलिट्ठत्तिके वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो।
75-82. Kilesagocchake saṃkiliṭṭhattike vuttanayeneva attho veditabbo.
८३-१००. पिट्ठिदुकेसु कामे अवचरन्तीति कामावचरा रूपे अवचरन्तीति रूपावचरा। अरूपे अवचरन्तीति अरूपावचरा। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन परतो आवि भविस्सति। तेभूमकवट्टे परियापन्ना अन्तोगधाति परियापन्ना। तस्मिं न परियापन्नाति अपरियापन्ना। वट्टमूलं छिन्दन्ता निब्बानं आरम्मणं कत्वा वट्टतो निय्यन्तीति निय्यानिका। इमिना लक्खणेन न निय्यन्तीति अनिय्यानिका। चुतिया वा अत्तनो वा पवत्तिया अनन्तरं फलदाने नियतत्ता नियता। तथा अनियतत्ता अनियता। अञ्ञे धम्मे उत्तरन्ति पजहन्तीति उत्तरा। अत्तानं उत्तरितुं समत्थेहि सह उत्तरेहीति सउत्तरा। नत्थि एतेसं उत्तराति अनुत्तरा। रणन्ति एतेहीति रणा; येहि अभिभूता सत्ता नानप्पकारेन कन्दन्ति परिदेवन्ति, तेसं रागादीनं एतं अधिवचनं। सम्पयोगवसेन पहानेकट्ठतावसेन च सह रणेहीति सरणा। तेनाकारेन नत्थि एतेसं रणाति अरणा।
83-100. Piṭṭhidukesu kāme avacarantīti kāmāvacarā rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana parato āvi bhavissati. Tebhūmakavaṭṭe pariyāpannā antogadhāti pariyāpannā. Tasmiṃ na pariyāpannāti apariyāpannā. Vaṭṭamūlaṃ chindantā nibbānaṃ ārammaṇaṃ katvā vaṭṭato niyyantīti niyyānikā. Iminā lakkhaṇena na niyyantīti aniyyānikā. Cutiyā vā attano vā pavattiyā anantaraṃ phaladāne niyatattā niyatā. Tathā aniyatattā aniyatā. Aññe dhamme uttaranti pajahantīti uttarā. Attānaṃ uttarituṃ samatthehi saha uttarehīti sauttarā. Natthi etesaṃ uttarāti anuttarā. Raṇanti etehīti raṇā; yehi abhibhūtā sattā nānappakārena kandanti paridevanti, tesaṃ rāgādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Sampayogavasena pahānekaṭṭhatāvasena ca saha raṇehīti saraṇā. Tenākārena natthi etesaṃ raṇāti araṇā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / २. दुकमातिका • 2. Dukamātikā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / दुकमातिकापदवण्णना • Dukamātikāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / दुकमातिकापदवण्णना • Dukamātikāpadavaṇṇanā
